Bechgyn Pen-y-bont ar Ogwr a’r Peirianddryll

Ar 25 Gorffennaf 1919 aeth disgyblion Ysgol Cyngor Pen-y-bont i Fechgyn i gyfarfod a gynhaliwyd yn Neuadd Tref Pen-y-bont ar Ogwr i goffáu diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Prif atyniad y cyfarfod oedd Peirianddryll Maxim a gipiwyd oddi wrth yr Almaenwyr. Rhoddodd un o ddisgyblion ysgol Pen-y-bont, Edwin James Cuming, 9 oed, yr araith ganlynol:

Dear Friends and citizens of the town of Bridgend, – This is a happy day for us and I have been chosen to tell you about this gun. Penybont Boys’ is the only school in the district, and I believe in South Wales that had been given a gun by His Majesty’s Government. In this we are greatly honoured. The gun is a light German Maxim gun and was captured from the Bosches. It has been presented to our school as a reward for the work of the scholars during Tank Week, and also in connection with the War Savings Campaign. We are proud that we have been able to bring this additional honour to the town of Bridgend, and that the boys of Penybont Boys’ School are showing themselves worthy sons of the Empire (Glamorgan Gazette, 1 Awst 1919)

Ceir rhagor o fanylion yn llyfr cofnodion Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, a gadwyd gan y Pennaeth John G Jenkins:

This afternoon the School had a Victory and Peace Celebration of its own in order to show the people the captured German Machine Gun which had been presented to the School by the Government for the meritorious work which had been done by the school in collecting over £4000 in War Savings Cert during the Bridgend Tank Week. Many of the boys dressed in fancy costumes. They paraded the town and dismissed in front of the Town Hall after the delivery of two or three speeches and singing of several patriotic songs (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 25 Gorff 1919, EM10/11 t.499)

Roedd codi £4000 yn cyfateb i tua £12 fesul disgybl – sef swm anferth ym 1919. Yn ogystal, roedd yr arian a godwyd ar gyfer Wythnos y Tanc yn un rhan fach yn unig o’r gwaith a wnaed gan ddisgyblion Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn yn ystod y rhyfel. Mae llyfr cofnodion John Jenkins, a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn cofnodi ymdrechion rhyfeddol bechgyn a staff Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn i godi arian er mwyn cynorthwyo’r ymdrech ryfel o fis Awst 1914 ymlaen.

Roedd gan Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn 330 o ddisgyblion ym mis Awst 1914. Roedd y Pennaeth yn rhedeg yr ysgol gyda chymorth 6 chynorthwyydd yn unig. Byddai pob athro, gan gynnwys y Pennaeth, yn arwain dosbarthiadau a oedd yn cynnwys o leiaf ddeugain o ddisgyblion, a mwy na hynny’n aml pan oedd staff yn absennol. Yn ogystal, roedd cyflwr adeiladwaith yr ysgol yn wael. Nododd adroddiad Arolygu Ysgolion a gynhaliwyd yn gynharach yn 1914 y canlynol:

The recommendations of the 1909 report with regard to classroom accommodation, direct access to the playground, heating and the provision of hoppers for the lower sections of the windows have still to be carried out… The two small classrooms are still habitually overcrowded. Several windows panes were broken at the time of the visit (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 24 Ebr 1914, EM10/11 tt.365-68).

Er hynny, mae’n amlwg roedd Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn yn ysgol â threfniadau rheoli da iawn. Roedd y gyfradd bresenoldeb gyfartalog yn 90%, a nododd adroddiad arolygu 1914 y canlynol:

The Department is staffed with energetic teachers… A very good scheme of work has been planned and under the able supervision of the Master, who himself takes a full share in teaching, is soundly carried out (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 24 Ebr 1914, EM10/11 tt.365).

Roedd John Jenkins yn Bennaeth profiadol iawn. Wedi’i eni ym Maesteg, roedd e’n 57 oed yn 1914, a bu’n Bennaeth ar Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn ers dros 30 mlynedd. Roedd hefyd yn aelod blaenllaw o’r gymuned leol fel Cadeirydd Cyngor Dosbarth Tref Pen-y-bont ar Ogwr a diacon yr Eglwys Gynulleidfaol Saesneg ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Ar ddechrau’r rhyfel, mae’n amlwg ei fod wedi penderfynu y byddai ei ysgol yn gwneud popeth o fewn ei gallu i gynorthwyo’r ymdrech ryfel yn yr ardal leol, ac yn sicr roedd bechgyn Ysgol Pen-y-bont wedi derbyn yr her.

Lansiwyd un o’r apeliadau cyntaf gan Dywysog Cymru i roi cymorth i deuluoedd aelodau’r lluoedd arfog. Ym mis Awst 1914 roedd y rhyfel eisoes yn effeithio ar staffio ysgol Pen-y-bont:

We resumed duties after the summer holidays under the shadow of the terrible war which has broken out between Germany and Austria on one side and England, France and Russia on the other. This has already disorganised my staff as Mr. Brown has rejoined the colours and Mr B J Jones who had been appointed to succeed Mr Morgan has failed to take up his engagement. We had only four teachers this morning to teach seven classes… (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 31 Awst 1914, EM10/11 t.379)

Er y bu’n rhaid i athrawon ymdopi â dosbarthiadau o 70 o ddisgyblion mewn rhai achosion, roedd ymateb yr ysgol i’r apêl i godi arian ar gyfer Cronfa Tywysog Cymru yn ardderchog. Bob wythnos roedd The Glamorgan Gazette yn rhestru’r rhoddion a wnaed gan yr ysgol o fis Medi 1914 ymlaen. Nifer o fisoedd yn ddiweddarach, ysgrifennodd John Jenkins:

Ever since the week ending Sept 4^th   my boys have subscribed weekly to some military fund or other. Up to Nov. 13^th the school, including the staff, had collected a sum of £7 19s 8d and sent it to the Prince of Wales Fund. From then on to Dec 17^th another sum of £2 7s 2d has been subscribed. With this money we purchased 50 shilling boxes of cigarettes and sent them to our Old Boys stationed in Scotland with the Welsh Cyclist Corps. Besides cigarettes we sent a parcel of splendid woollen mufflers and chocolates. Serg. Major Miles, to whom we sent the goods, sent a very warm letter of thanks from himself and the Old Boys for their happy Christmas box (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 26 Chwe 1915, EM10/11 t.387).

Roedd y bechgyn yn gwneud gwaith da arall yn ogystal â chodi arian. Er mwyn trin y milwyr clwyfedig o Ffrainc a mannau mwy pellennig, sefydlodd y Groes Goch ysbytai ledled Morgannwg. Ar unwaith penderfynodd Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn fabwysiadu Ysbyty’r Groes Goch a sefydlwyd yn Heol Merthyr Mawr, felly bu’r ysgol yn anfon bwyd a chyflenwadau eraill i aelodau’r lluoedd arfog yn rheolaidd o 1915 ymlaen.

This week we have sent our second consignment of gifts to the Red Cross Military Hospital in Merthyrmawr Road. The boys were asked to bring eggs and fruit and they responded very well. Over 100 eggs were sent to the Hospital besides a large quantity of apples, oranges, bananas, chocolates and cigarettes. About 20 eggs were also sent to the Cottage Hospital. Cordial letters of thanks were sent to the boys by the two matrons of the respective hospitals. Last week we sent nearly 40 eggs and a large basket of fruit (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 1 Ebr 1915, EM10/11 t.389-90)

Yn ogystal, roedd John Jenkins, cyn aelod o Gôr Caradoc, yn adnabyddus fel un a garai cerddoriaeth. Dan ei arweiniad, bu côr ysgol Pen-y-bont i Fechgyn yn chwarae rôl flaenllaw yn y cyngherddau lleol a drefnwyd i godi arian drwy gydol y rhyfel.

My boys took part in a Concert last Wednesday night in the Town Hall. A section of the St I and II sang ‘Till the boys come home’ and a large section of St V, VI, VII sang Sullivan’s ‘Lost Chord’. There will be a repeat performance tonight. The proceeds of the two concerts will be devoted to the support of Queen Mary’s Guild (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 21 Ion 1916, EM10/11 t.415)

Nid dim ond gweithiau corawl oedd yn cael eu perfformio. Fel y nododd The Glamorgan Gazette, roedd bechgyn yr ysgol yn aml yn cynnwys perfformiad dramatig o’r olygfa cyn brwydr Agincourt o Henry V gan Shakespeare. Mae’n amlwg bod y bechgyn yn hoff iawn o’r olygfa honno, ac fe’i hail-berfformiwyd ar Ddydd Gŵyl Dewi wrth i’r bechgyn berfformio gerbron cynulleidfa o rieni a phobl leol ar risiau Neuadd y Dref ar ôl gorymdeithio drwy strydoedd Pen-y-bont.

Mewn gwirionedd, prin iawn oedd y gweithgareddau codi arian lle nad oedd bechgyn Pen-y-bont yn chwarae rhan flaenllaw ynddynt. Roeddent hefyd yn cyfrannu at y Diwrnodau Baneri niferus a gynhaliwyd ym Mhen-y-bont. Nododd The Glamorgan Gazette ar 5 Mawrth 1915 fod bechgyn Pen-y-bont wedi codi £2 5s 9c, gan ychwanegu: …scarcely a person passed through any of the main thoroughfares without having a flag pinned on them.

O 1917 ymlaen gofynnwyd i’r ysgol sefydlu Cymdeithas Cynilon Rhyfel i annog pobl i brynu Bondiau Rhyfel. Ym 1918 aeth nifer o Danciau ar daith drwy De Cymru fel rhan o ymgyrch genedlaethol i annog cymunedau lleol i brynu bondiau. Mae’n bosibl mai dyfodiad y Tanc Egbert i Ben-y-bont ar Ogwr ym mis Mehefin 1918 oedd yr uchafbwynt i’r bechgyn.

The tank ‘Egbert’ paid a visit to our town on Tuesday and Wednesday, 18^th and 19^th inst. The huge sum of £230,500 was invested in the tank by the people of Bridgend and the surrounding district. As the population of the town is now only about 7,500 the above sum represents a sum per head of head of over £30 one of the best contributions in the Kingdom. The proceedings in front of the Town Hall where the tank was stationed were characterised by great enthusiasm and patriotic fervour. The Choir of our school occupied the stage in front of the tank on two occasions and sang numerous patriotic and national songs, to the evident pleasure of the great assemblage, which completely filled the square. Our School Assoc’, The Penybont Boys’ War Savings Association invested in the tank on Wed afternoon the comparatively large sum of £2,100, representing a sum of £2,800 in War Certificates. This placed our school easily on top of all the schools in the town and district whether elementary or secondary and had I believe made a record for the schools of the whole County of Glamorgan (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 21 Meh 1918, EM10/11 tt.473-4)

Yn ogystal, roedd gan Ysgol Pen-y-bont nifer o ‘arwyr rhyfel’. Ym mis Gorffennaf 1917 ysgrifennodd John Jenkins:

The father of one of my old boys who is at the front visited me today and gave me the gratifying news that his son – Charlie Lawrence of Newcastle has been awarded the D.C.M for distinguished conduct ‘In the Field’. The other day the townspeople presented another of my Old Boys with a gold watch for winning the Military Medal. The presentation meeting was held in the Town Hall Square and I had the honour of presiding over the meeting and of presenting the hero with the watch. The Old Boy’s name is Corporal Fred Quinlan of South Street. Another of my Old Boys who has won a Military Medal is Harry Bushnell, now living in Treorchy; and yet another is Frank Howells, Nolton St, who has been awarded the Military Medal, and it is rumoured that he has been recommended for a VC. My own son also, T Steve Jenkins has recently received a Commission at the Front ‘for meritorious Service in the Field’ (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 20 Gorff 1917, EM10/11 tt.451-2)

Fodd bynnag, cafwyd newyddion am golledion o’r Ffrynt yn Ffrainc hefyd:

News has been received, that unfortunately it is officially confirmed of the death of two of my old scholars in the field of battle viz Willie Davis, Oldcastle and Edwin Thomas …. Other Old Boys who have fallen were Fred Thomas, Arthur Palmer and John Fitzgerald (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 29 Mai 1916, EM10/11 t.422)

Gan hynny, nid oes syndod bod John Jenkins a’r bechgyn wedi dathlu diwedd y rhyfel yn frwdfrydig.

News of the Great Armistice with the belligerent nations in the Great War came this morning about 11 o’clock. I immediately organised a procession of the boys thro’ the principal streets of the town, headed by their school banner. We cheered the King, Lloyd George, Foch, Haig and Beatty, and sang ‘God Save the King’ and ‘Rule Britannia’ in front of the Town Hall, and then returned to school. Half holiday in the afternoon. Staff and children and most of the townspeople half delirious with joy (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 11 Tach 1918, EM10/11 tt.481-2)

Ail-agorwyd yr ysgol drannoeth…gyda lefel wael iawn o bresenoldeb. Gellid bod wedi disgwyl mai dyna fyddai diwedd gwaith y bechgyn o gynorthwyo’r ymdrech ryfel. Fodd bynnag, roedd cryn dipyn o waith i’w wneud o hyd. Yn ogystal â chroesawu dychweliad aelodau’r lluoedd arfog, roedd angen parhau i godi arian drwy werthu Bondiau i dalu costau’r rhyfel. Gan hynny, parhaodd y ymgyrch Cynilon Rhyfel yn ddi-baid yn ystod y blynyddoedd ar ôl diwedd y rhyfel. Roedd gwyliau ychwanegol ar gael fel gwobr i’r ysgol a oedd yn gwerthu’r nifer fwyaf o Fondiau ym Mhen-y-bont. Ym mis Ionawr 1919 ysgrifennodd John Jenkins:

Mr Preece, the Manager’s Clerk has written to tell me that my school has won a half holiday for collecting the next highest amount per head in war Savings Certificates during the month of December. The holiday will be taken next Friday afternoon the 31 inst. (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 24 Ion 1919, EM10/11 t.488).

Roedd y bechgyn yn parhau i gynorthwyo amryw o ddigwyddiadau lleol hefyd. Er enghraifft, ar 27 Rhagfyr 1918 cyhoeddodd The Glamorgan Gazette adroddiad ar gyngerdd a gynhaliwyd yn y sinema ym Mhen-y-bont i godi arian ar gyfer Cronfa Groesawu Milwyr a Morwyr Pen-y-bont. Roedd y canlynol ymhlith nifer o berfformwyr:

The Penybont Boys’ Choir (conducted by Mr J G Jenkins) again created a very favourable impression, singing in perfect time and with clear enunciation and the sweetest harmony – quite suggestive of a trained cathedral choir (Glamorgan Gazette, 27 Rhag 1918)

Mae’n debyg mai’r gwaith parhaus hwnnw arweiniodd at y cais rhyfedd gan yr Adran Addysg a nodwyd yn llyfr cofnodion John Jenkins am …fanylion unrhyw waith arbennig a wnaed gan yr ysgol yn ystod y rhyfel. Y cais hwnnw arweiniodd at benderfyniad y Swyddfa Ryfel i gyflwyno peirianddryll Maxim i’r ysgol fel gwobr am ei hymdrechion.

Mae’r llyfr cofnodion yn adrodd stori ysgol a phennaeth nodedig. Bu Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn yn gweithredu mewn amgylchiadau anodd. Drwy gydol y rhyfel, bu’r Pennaeth yn apelio’n rheolaidd am gyfraniadau i’w Gronfa Esgidiau er mwyn rhoi esgidiau i’r disgyblion tlotaf. Er hynny, rhoddodd y bobl anghenus hynny swm sylweddol o arian i gynorthwyo’r ymdrech ryfel. Wrth ysgrifennu at John Jenkins ar ran Pwyllgor Cynilon Rhyfel Cenedlaethol Sir Forgannwg ym mis Mehefin 1918, dywedodd Dr Abel Jones:

I must congratulate you and your staff and children very heartily upon the excellent contribution you made to the Tank visit last week. I shall be very glad if you will convey to them my congratulations. I have not heard of any other school in the County doing so well (Ysgol Pen-y-bont i Fechgyn, llyfr log, 28 Meh 1918, EM10/11 t.475)

Nid yw’r llyfr cofnodion yn dweud beth ddigwyddodd i’r peirianddryll Maxim. Rhowch wybod i ni os ydych yn gwybod beth ddigwyddodd iddo er mwyn i ni allu ychwanegu’r manylion at yr hanes uchod.

Daeth y deunydd uchod o lyfr cofnodion ysgol yn Ardal pen-y-bont ar Ogwr. Gellir dod o hyd i straeon tebyg yng nghofnodion ysgolion ledled Morgannwg ar gyfer 1914-18. Os hoffech ragor o wybodaeth am effaith y rhyfel ar fywyd ysgol yn eich ardal chi a ledled Morgannwg, gallwch weld crynodebau o lyfrau cofnodion ysgolion ar gyfer pob ardal awdurdod lleol ar wefan Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk. Gallwch hefyd weld llawer o’r papurau newydd a gyhoeddwyd yng Nghymru yn 1914-1918, gan gynnwys y dyfyniadau uchod o The Glamorgan Gazette, yn http://papuraunewydd.llyfrgell.cymru/. Gallwch weld papurau newydd a gyhoeddwyd yng Nghymru yn ddi-dâl drwy ddefnyddio’r wefan hon gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Catrawd Teidiau Aberdâr

Ar 5 Tachwedd 1917, nododd Thomas Davies, prifathro Ysgol Fechgyn Abernant, yng nghofnodlyfr yr ysgol:

‘I am leaving at 3.00 this afternoon and will not be present tomorrow morning – ‘Guard Duty’ at Cardiff Docks’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 5 Tach. 1917, EA11/4, t.135).

I lawer o bobl, mae sôn am y Gwarchodlu Cartref, neu ‘Hôm Gard’ yn dwyn i feddwl Walmington on Sea a giamocs Capten Mainwaring a Private Pike wrth iddynt baratoi i ‘wneud eu darn’ ac amddiffyn rhag goresgyniad gan yr Almaen ym 1940. Ond, mae’n llai adnabyddus bod i’r Gwarchodlu Cartref ragflaenydd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, sef y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol (VTC). Mae cofnodlyfrau ysgolion Aberdâr o 1914 i 1918 yn rhoi cipolwg defnyddiol ar fywydau rhai o’r dynion o ardal Aberdâr a ymunodd â’r VTC lleol.

Yn y misoedd ar ôl i’r rhyfel ddechrau yn Awst 1914, roedd goresgyniad yn bosibiliad gwirioneddol. O ganlyniad, daeth sifiliaid mewn llawer o ardaloedd ynghyd i sefydlu grwpiau amddiffyn lleol, a drefnwyd yn aml gan gyn-filwyr. Nid oedd Aberdâr yn eithriad, ac ar 31 Awst 1914, adroddodd William Roberts, Prifathro Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr:

‘A teachers’ corps has been set up due to the war. The head teacher attended a drill session at 6.30 on Thursday and also on the evening of this particular day. All the other male teachers attend except for Mr H. Williams who suffers from eczema on his feet’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 31 Awst 1914, EA23/5, tt.496-7).

Roedd y Swyddfa Ryfel yn ymwybodol bod angen gweithredu i drefnu’r grwpiau lleol dan reolaeth filwrol. Erbyn diwedd 1914, ymgorfforwyd y milisia lleol yn gatrodau sirol dan reolaeth corff newydd a hyrwyddwyd gan y Swyddfa Ryfel, Cymdeithas Ganolog i Gorfflu Hyfforddiant Gwirfoddol. Ynghyd â phrifathrawon eraill ledled y wlad, yn Ionawr 1915, cafodd William Roberts ddau gylchlythyr o’r Bwrdd Addysg a’r Swyddfa Ryfel yn nodi fframwaith y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol. Nododd y rhifyn cyntaf:

‘The Army Council consider that all men of military age who can be spared should join the Regular Forces either as Officers or Privates and they hope that no one who is able and willing to join the Forces will be deterred from doing so by the arrangements now made for the recognition of Volunteer Training Corps. They realise however, that teachers in public schools are already performing public service and are prepared, if such teachers cannot be spared from their posts, without substantial detriment to that service to regard them as having a genuine reason within the meaning of Rule 1 for not now enlisting in the Regular or Territorial Army. Any teacher, however, who being of military age enrols himself in a Volunteer Training Corps, will be subject to the condition in Rule 1 that he could subsequently enlist if he is specially called upon by the War Office to do so’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 11-15 Ion. 1915, EA23/6, tt.25-6).

Amlinellodd yr ail un delerau llym y bu’n rhaid i’r grwpiau lleol weithredu oddi danynt:

‘1) No arms, ammunition or clothing will be supplied from public sources nor will financial assistance be given. 2) There may be uniformity of dress among members of individual organisations provided no badge or rank are worn and provided that the dress is distinguishable from that of Regular and Territorial units. 3) Members of recognised organisations will be allowed to wear as a distinctive badge a red armlet of a breadth of three inches with the letter GR inscribed thereon. The badge will be worn on the left arm above the elbow. 4) The accepted military ranks and title will not be used or recognised and no uniform is to be worn except when necessary for training. 5) No form of attestation involving an oath is permitted. 6) It will be open to Army recruitment officers to visit the Corps at any time and to recruit any members found eligible for service with the Regular Army whose presence in the Corps is not accounted for by some good and sufficient reason’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 11-15 Ion. 1915, EA23/6, tt.27-28).

Nid yw’r cofnodlyfrau’n datgelu beth ddigwyddodd i’r grŵp gwreiddiol o wirfoddolwyr o Aberdâr. Fodd bynnag, gwyddom o gyfrifon rheolaidd yn y papurau newydd lleol, erbyn Mehefin 1915, fod Aberdâr wedi sefydlu ei Chorfflu ei hun. Ffurfiwyd VTC Aberdâr ar ôl apêl ar i ddynion wirfoddoli yn Neuadd y Dref Aberdâr ar 24 Mai. Awgrymwyd cynnal dril nos Fercher yn y Neuadd Dril, Cwmbach Road, rhwng 7pm a 9pm. Ond, ‘if Wednesday night is considered inconvenient for drill purposes some other night may be arranged. All men over the military age limit are eligible to attend’ (Aberdare Leader, 5 Mehefin 1915).

Ar y llaw arall nid oedd ymuno â’r VTC yn gwbl apelgar. Fel y nodwyd yng nghylchlythyr mis Ionawr, ni chafodd gwirfoddolwyr iwnifform nag arfau. Yr unig arwyddlun a ddynodai aelodaeth â’r Corfflu oedd band braich coch gyda’r llythrennau GR arno. Hefyd, bu’n rhaid i bob gwirfoddolwr dalu ffi danysgrifio o 2 swllt 6 cheiniog y mis i dalu am gostau cyfarpar a hyfforddiant. Roedd tynnu coes mawr ar y gwirfoddolwyr, gan gynnwys dweud bod GR yn sefyll am ‘Grandpa’s Regiment‘.

Er y diffyg cefnogaeth ganolog, ymhen mis roedd VTC Aberdâr, a ddeuai’n Gwmni B yr 2il Fataliwn (Bataliwn Merthyr) yng Nghorfflu Hyfforddiant Gwirfoddol Morgannwg, wedi recriwtio dros 70 o ddynion. I ddechrau, aeth y gwirfoddolwyr i ddwy sesiwn hyfforddiant yr wythnos yn y Neuadd Deil ac yn iard Ysgol Ferched Sirol Aberdâr. Cyhoeddwyd yr amserlen hyfforddi bob wythnos yn yr Aberdare Leader ac ymhen blwyddyn roedd y VTC yn cwrdd bum noson yr wythnos.

Roedd Thomas Davies, Prifathro Ysgol Abernant, ac A T Jenkins, Pennaeth Ysgol Iau Cwmbach, yn ddau athro yn ardal Aberdâr a ymunodd â’r Corfflu. Mae cofnodlyfrau eu hysgolion yn cyfeirio at eu haelodaeth o’r VTC sawl gwaith. Er enghraifft, ym mis Rhagfyr 1916, nid oedd Thomas Davies yn yr ysgol:

‘… received permission to be absent tomorrow in order to be present at the Inspection by Viscount French at Cardiff. The Aberdare Corps, of which I am a member, will travel …on the 10.30 TVR train’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 13 Rhag. 1916, EA11/4, t.119).

Profiad A T Jenkins oedd efallai’r mwyaf arferol o fywyd yn y VTC gyda’r Prifathro’n ‘…cyrraedd yr ysgol am 10.15 ar ôl dychwelyd ar drên y bore’ o ‘ddyletswydd gardio yng Nghaerdydd’ (Ysgol Gymysg Iau Cwmbach, llyfr log, 1-2 Hyd. 1918, EA19/6. t.2, 1-2).

Yn yr un modd, nododd Thomas Davies ym mis Mehefin 1917, ‘I was absent from school this morning being on duty at Cardiff last night in company with other men of the 2nd Battn, Vol Regt, viz ‘Guard Duty’ at Roath Dock’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 18 Meh. 1917, EA11/4, t.130).

Erbyn diwedd 1916 byddai VTC Aberdâr wedi bod yn wahanol iawn i’r grŵp a ffurfiwyd ym Mehefin 1915. Cofnodwyd yn yr Aberdare Leader ar 25 Rhagfyr 1915: ‘…six dozen rifles had been ordered for the use of the Corps, and also that the uniforms were expected shortly’. Mae’n bosibl y byddai’r iwnifform wreiddiol wedi bod yn rhai gwyrdd lovat, o ystyriwyd penderfyniad y Swyddfa Ryfel i sicrhau bod modd gwahaniaethu’r VTC rhag y milwyr arferol. Fodd bynnag, gwyddom o’r Aberdare Leader, erbyn diwedd 1917, fod y Cwmni wedi cael set newydd o iwnifformau caci, ac y cafodd y reiffl safonol Brydeinig i filwyr, y 303 Lee Enfield. Hefyd, fel y cofnododd Thomas Davies, nid oedd yr hyfforddiant yn gyfyngedig i ddril gyda’r nos a sesiynau ymarfer â reiffl:

‘I was absent from school duties yesterday – Sept 24^th – being in training in the Military Camp at Porthcawl since 22^nd inst. I did not receive intimation of same till late Friday evening’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 25 Medi 1917, EA11/4, t.134).

Roedd y newidiadau fwy na thebyg yn deillio o’r penderfyniad a wnaed gan y Swyddfa Ryfel yn Awst 1916 i redeg y VTC a’i ymgorffori â’r lluoedd arfog fel y ‘Llu Gwirfoddol’.

Ar yr un adeg, apeliodd Iarll Plymouth yn y Western Mail am £10,000 i brynu cyfarpar i Gatrawd Wirfoddol Morgannwg. I ddechrau, rhagwelwyd y byddai’r VTC yn bennaf i’r rhai dros oedran ymrestru yn y lluoedd arfog. Ond byddai proffil oedran Cwmni Aberdâr wedi newid yn sylweddol erbyn diwedd 1916 pan gyflwynwyd ymrestru gorfodol. Cafodd dynion iau, wedi’u heithrio rhag gwasanaeth milwrol, eu cyfeirio’n aml gan Dribiwnlysoedd Milwrol lleol i ymuno â’r VTC naill ai am gyfnod y rhyfel neu nes y caent eu galw i wasanaethu. Erbyn diwedd 1918 cyfeiriwyd un o bob tri aelod i’r VTC gan y Tribiwnlysoedd.

Nid oes amheuaeth fod VTC Aberdâr wedi gwneud gwaith hanfodol yn ystod y rhyfel, gan gynnwys lleddfu ar y pwysau oedd ar y lluoedd arferol a’r heddlu drwy ddarparu gardiau mewn lleoliadau allweddol. Ond ni chymeradwyodd bawb weithgareddau’r VTC bob tro. Ym mis Hydref 1915, condemniwyd yr arfer o gynnal paredau ar y Sul gan Gyngor Eglwys Rydd Gymreig Hirwaun, pan anfonwyd llythyrau i aelodau anghydffurfiol o’r VTC yn gofyn iddynt beidio â mynd i ddigwyddiadau o’r fath. (Aberdare Leader, 9 Hyd. 1915). Yn ddiweddarach yn y rhyfel, cafodd yr awgrym y gallai fod gan y VTC rôl i’w chyflawni wrth hyfforddi corfflu cadetiaid i gynnal driliau milwrol i fechgyn dros 12 oed ei wrthwynebu gan Gyngor Masnach a Llafur Aberdâr, a gyflwynodd lythyr yn amlinellu ei wrthwynebiad llwyr i unrhyw ymdrech i filwriaethu addysg. (Aberdare Leader, 20 Ebr. 1918).

Tua diwedd 1917, cyhoeddodd yr Aberdare Leader gyfres o erthyglau gan rywun a ddefnyddiodd y ffugenw ‘303’. Roedd yn aelod o Gwmni Aberdâr a oedd am aros yn ddienw. Dan y pennawd ‘Nodiadau i Wirfoddolwyr’ rhoddodd flas ar fywyd yn y VTC, gan gynnwys yr elyniaeth frwd rhwng cwmnïau lleol:

‘I hear that Hirwaun is bold enough to say that they have a team of 8 willing to compete against any 8 Aberdare or Mountain Ash can turn out against them and they are willing to put up a nice stake. What says the old ‘uns of ‘Berdare and the Mount? Anything doing?’ (Aberdare Leader, 3 Tach. 1917).

‘Look out for the Battalion Parade at Cardiff shortly and attend the next drills of special arms drill so as to maintain B Company’s stand as the Cock Company of Battalion Two’ (Aberdare Leader, 3 Tach. 1917).

‘Who is going to buy the first pair of War Office boots 23s 9d and only to be worn on duty. And on the instalment plan too. My word!’ (Aberdare Leader, 10 Tach. 1917).

‘The sneer is sometimes heard that our volunteers are ‘fair weather soldiers’. That is utterly uninformed as amply authenticated by various reports issued by the CAVR…’ (Aberdare Leader, 10 Tach. 1917).

‘Night duty on guard is not the pleasantest of work, but when a guard is able to get back home in time for bed and secure the marks for drill it becomes a real pleasure’ (Aberdare Leader, 24 Tach. 1917).

‘The new equipment is arriving and some of the men ‘don’t half fancy themselves’, not half… Not a few approached the irreproachable Instructor to be excused class so that they could get home quickly to show their wives the ‘get up’. I wonder if they all said ‘wives’ (Aberdare Leader, 1 Rhag. 1917).

‘Congratulations to our new Captain and may he be a good Cox to the Company. They want a bit of steering at present’ (Aberdare Leader, 1 Rhag. 1917).

Hoffai weithiau wawdio swyddogion ac NCOau VTC Aberdâr. Mewn un rhifyn rhoddodd yr her hon iddynt: ‘No Sergeant, you have not solved the identity of 303 yet. Try again’ (Aberdare Leader, 24 Tach. 1917). Y rhifyn nesaf oedd y tro diwethaf i ‘Nodiadau i Wirfoddolwyr’ ymddangos yn y Leader. Mae’n bosibl iddo gael ei adnabod, neu, yn ddigon doeth, y penderfynodd ei bod yn amser ymdawelu.

Ni chawn fyth wybod p’un ai a oedd 303 yn un o’r gwirfoddolwyr a ddaeth o blith athrawon ysgolion Aberdâr. Ond gwyddom fod sawl gwirfoddolwr yn awyddus i ddefnyddio ei sgiliau milwrol yn yr ysgol, er mai cymysg oedd canlyniadau hynny:

‘Tues am. Hd Teacher took 25 boys, St IV, to the baths and on the way through the park tested them in drill – marching, changing step, turning, wheeling. Hardly satisfactory as some of the boys continually wrong in the turning and some do not exercise any thought, they simply do what others do whether right or wrong – a few cannot change step’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 3-7 Gorff. 1916, EA23/6, tt.195-96).

Roedd y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol yn un o sawl ffordd y cefnogai athrawon y rhyfel. Er enghraifft, gofynnwyd i athrawon yn aml helpu gyda chodi arian, ymrestru yn swyddfeydd recriwtio’r fyddin ac, yn ddiweddarach, i helpu â threfniadau dogni bwyd. Hefyd, ynghyd â nifer o rai eraill, gofynnwyd iddynt wirfoddoli i weithio dros wyliau’r haf, gan gynnwys ar y ffermydd i wneud yn iawn am y diffyg gweision fferm. Ond, i lawer un, roedd ei amser yn y VTC yn un o adegau mwyaf cofiadwy ei fywyd. Er gwaetha’r gwawdio a’r tynnu coes, roedd balchder mawr yng nghyflawniadau’r cwmnïau lleol a’u rôl wrth ennill y rhyfel. Amcangyfrifir bod tua 300,000 o ddynion wedi gwasanaethu yn y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol yn ystod y Rhyfel Mawr. Daethpwyd â’r Corfflu i ben ar ôl llofnodi’r Cadoediad ym 1918 ac fe’i diddymwyd yn swyddogol ym mis Ionawr 1920.

Cymerwyd y deunydd uchod o gofnodlyfrau’r ysgolion yn ardal Aberdâr. Mae straeon tebyg yng nghofnodion ysgolion ledled Morgannwg o 1914 i 1918. Os hoffech ddysgu mwy am effaith y rhyfel ar fywyd ysgol eich ardal chi a ledled Morgannwg gallwch ddarllen crynodebau o’r cofnodlyfrau i bob ardal awdurdod lleol ar wefan Archifau Morgannwg yn www.archifaumorgannwg.gov.uk Gallwch hefyd ddarllen nifer o’r papurau newydd a gynhyrchwyd yng Nghymru ym 1914-18 gan gynnwys deunydd o’r Aberdare Leader a ddyfynnwyd uchod yn http://papuraunewydd.llyfrgell.cymru/. Crëwyd y wefan gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru i gynnig adnodd ar-lein am ddim i ddarllen papurau newydd a gynhyrchwyd yng Nghymru.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Rhandiroedd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Mae rhandiroedd wedi bod mewn bodolaeth ers rhai cannoedd o flynyddoedd, o bosib mor bell yn ôl â chyfnod yr Eingl-Sacsoniaid. Ond dim ond yn ystod y 19^eg ganrif y dechreuwyd eu defnyddio yn y ffordd yr ydym yn ei hadnabod heddiw. Yn y cyfnod hwnnw, roedd tir yn cael ei neilltuo ar gyfer teuluoedd tlawd yng nghefn gwlad fel y gallant dyfu bwyd. Roedd y rhain yn deuluoedd a oedd yn gweithio gan mwyaf. Yn yr ardaloedd trefol, fodd bynnag, defnyddiwyd rhandiroedd gan deuluoedd lled gyfoethog fel dull o ddianc rhag bywyd y ddinas. Ar ddiwedd y 1900au daeth y Ddeddf Tyddynnod a Rhandiroedd i rym, gan roi’r cyfrifoldeb dros ddarparu rhandiroedd yn nwylo awdurdodau lleol.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth yn amlwg na allai Prydain ddibynnu ar fewnforio bwyd o wledydd eraill mwyach, gan fod y llongau a oedd yn ei gludo yn aml yn darged i ffrwydron a daniwyd o longau a llongau tanfor yr Almaen. O ganlyniad i hyn, gwelwyd twf yn nifer y rhandiroedd wrth i awdurdodau lleol alluogi pobl i ddefnyddio tir diffaith i dyfu bwyd.

Roedd y Board of Agriculture a’r War Agriculutural Committee yn rhan o’r gwaith o helpu i sicrhau tir, er bod y penderfyniad terfynol yn nwylo’r cynghorau plwyf. Mor gynnar â mis Medi 1914, mae cofnodion plwyf yn dangos i’r Fwrdd Amaeth a Physgodfeydd annog preswylwyr Pencoed i amaethu gerddi a rhandiroedd (Cyngor Plwyf Pencoed, llyfr cofnodion, P131/1/2). Un o hoff opsiynau’r Bwrdd oedd defnyddio tir wrth ymyl ffyrdd a rheilffyrdd ar gyfer rhandiroedd. Yng ngorsaf drenau Llandaf, er enghraifft, defnyddiwyd tir wrth ymyl yr orsaf a gwesty’r orsaf (Cyngor Plwyf yr Eglwys Newydd, llyfr cofnodion, P6/64). Ond erbyn 1917 roedd yn amlwg nad oedd hyn yn ddigon. Ym Mhont-y-clun a Thalygarn, awgrymwyd y dylid defnyddio tir yr eglwys fel gerddi (Plwyf Pontyclun and Talygarn, llyfr cofnodion y festri, P205CW/33).

Un o’r problemau oedd yn wynebu awdurdodau lleol oedd nad oedd pawb oedd yn berchen ar dir y gellid ei amaethu yn fodlon ei roi i’w ddefnyddio fel rhandiroedd. Ym Mhlwyf y Castellnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr, adroddodd cyngor y plwyf fod dyn o’r enw Mr Thomas wedi gwrthod ildio ei dir dro ar ôl tro, er gwaethaf y ffaith bod yr awdurdodau lleol wedi dweud wrtho fod ganddynt yr hawl i brynu ei dir drwy orfod petai’n rhaid (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/15).

Problem arall a ddaeth i’r wyneb oedd bod rhai mathau o dir yn anaddas ar gyfer tyfu cnydau. Yn Llandudwg gwnaeth y cyngor plwyf hyn yn glir: ‘unless the allotments were allowed to be where the Surveyor had pegged out the ground that they would have nothing to do with them’ (Cyngor Plwyf Llandudwg, llyfr cofnodion, P88/2). Mae’n ymddangos bod prosesu ceisiadau i Gyngor Sir Morgannwg gan y cynghorau plwyf i ddefnyddio tir fel rhandiroedd yn cymryd amser. Mewn un achos, bu’n rhaid i blwyf Ynysawdre gysylltu ag Ystâd Dunraven i weld a allan nhw gynnig tir yn lle hynny (Cyngor Plwyf Ynysawdre, llyfr cofnodion, P129/2/3). Ond nid oedd yr Ystadau bob amser yn barod i’w tir gael ddefnyddio, fel y daeth yn amlwg i blwyf Trelales (Cyngor Plwyf Trelales, llyfr cofnodion, P81/7/1).

Roedd yr awdurdodau lleol yn ceisio helpu’r rheiny â rhandiroedd, gan roi cyngor ar amrywiaeth o faterion iddynt. Dywedodd cyngor plwyf Llanisien wrth eu garddwyr i roi ffrwythau a llysiau mewn potiau Kilner, gan y byddai hynny’n golygu na fyddai’n rhaid iddynt ddefnyddio siwgr i’w cadw (Plwyf Llanisien, cylchgrawn y plwyf, P55CW/61/31).

Yn Llancarfan gofynnodd y Pwyllgor Amaeth Rhyfel i gyngor y plwyf sicrhau bod tatws hadyd ar gael i ffermwyr rhandiroedd (Cyngor Plwyf Llancarfan, llyfr cofnodion, P36/11), er yn y Rhigos roedd Pwyllgor Amaeth Cyngor Sir Morgannwg wedi bod wrthi’n annog ffermwyr rhandiroedd i fuddsoddi yn eu tatws hadyd eu hunain (Cyngor Plwyf Rhigos, llyfr cofnodion, P241/2/1). Roedd y rhai oedd yn tyfu tatws yn cael eu hannog i’w chwistrellu i osgoi heintiau (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/20).

Unwaith y daeth y rhyfel i ben, pylu wnaeth y diddordeb mewn rhandiroedd . Cafodd rhai tiroedd eu hadfer i’w cyflwr gwreiddiol, neu eu defnyddio at ddibenion eraill. Ond roedd un broblem eto i’w datrys. Roedd rhai o’r caeau a arferai gael eu defnyddio fel meysydd criced wedi cael eu troi’n rhandiroedd yn ystod y rhyfel, fel yr un yn St Fagan’s Road, Trelái (Cyngor Plwyf Llandaf, llyfr cofnodion, P53/30/5). Pan ddychwelodd y cricedwyr ar ôl y rhyfel i chwarae eto, roedd rhai o’u caeau chwarae wedi diflannu.

Roedd galw mawr am y caeau a oedd ar ôl, a oedd yn golygu bod dod o hyd i gae gwag i chwarae criced ynddo bron iawn yn amhosib (Plwyf y Rhath, cylchgrawn y plwyf, P57CW/72/10).

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros-dro

Slwtsh!

Flynyddoedd yn ôl, prynodd Archifau Morgannwg beiriant gwactod, sydd wedi bod yn hynod ddefnyddiol yn ddiweddar i becynnu negyddion nitrad ac asetad seliwlos a oedd yn dirywio, i’w trin yn ddiogel cyn eu rhewi. Roedd y staff cadwraeth yn dechrau pendroni ynghylch ffyrdd eraill o ddefnyddio’r peiriant pan ddaeth rhifyn mis Tachwedd o gylchlythyr ICON i law. Roedd yn cynnwys erthygl gan Hiromi Tanimura ar slwtsh-sychu llyfrau a ddifrodwyd gan ddŵr y tswnami. Datblygwyd y dull ‘squelch’ gan Stuart Welch, ac fe’i defnyddiwyd am y tro cyntaf yn 2002 wrth ddelio â difrod llifogydd Prâg yn Llyfrgell Genedlaethol y Weriniaeth Tsiec.

Roedd slwtshian yn swnio fel tipyn o hwyl! Felly, fe benderfynon ni ymchwilio i’r dull ymhellach a rhoi cynnig arno ein hunain. Treialwyd y dull ar ddau lyfr clawr caled modern – dad-dderbyniadau’r llyfrgell. Cawsant eu rhoi mewn bwced a lenwyd â dŵr a’i adael dros nos. Roedd tudalennau’r llyfrau wedi’u hymledu yn y treial cyntaf oherwydd roedden ni eisiau i’r cyfrolau fod mor wlyb â phosib.

Y bore nesa, cafodd y llyfrau eu tynnu allan o’r dŵr a gwasgwyd cymaint â phosib o’r dŵr allan ohonynt, yn ofalus iawn, gan ddefnyddio’n dwylo. Yna cawsant eu lapio mewn bondina (ffabrig polyester heb ei wehyddu), sy’n gweithredu fel dihangfa ac yn atal y cyfrolau rhag glynu wrth y papur newydd y maent wedi’u lapio ynddo, cyn iddynt gael eu bagio a’u pacio mewn gwactod yn y peiriant.

Mae lapio mewn bondina yn lleihau costau oherwydd mae’n atal inciau rhag llifo hefyd. Gellir defnyddio unrhyw fath o bapur amsugnol, gan gynnwys papur newydd, sy’n lleihau costau oherwydd ni fydd angen prynu symiau mawr o bapur blotio drud.

Ar ôl i’r gyfrol a’r deunydd lapio gael eu selio a’u pacio mewn gwactod, maent yn cywasgu i mewn i floc solet. Gan fod y gyfrol mor gompact erbyn hyn, caiff y dŵr ei wthio allan o’r byrddau a’r blociau testun i mewn i’r papur newydd. Unwaith y bydd y papur newydd yn wlyb caiff y broses ei hailadrodd gyda phapur neu flotwyr wedi’u rhoi rhwng y tudalennau wrth i’r gyfrol sychu. Ar ôl y 4 neu 5 newid cyntaf, dim ond bob 24 awr y bydd angen newid y deunydd lapio a’r deunydd rhwng y tudalennau.

Prif fanteision y broses hon yw, unwaith y bo’r gyfrol yn sych, mae’n dal i edrych fel cyfrol, yn agor ac yn cau fel y dylai wneud, yn wahanol i gyfrolau sy’n cael eu sychu gan aer, sy’n ymledu a thewhau. Mae gwaredu’r aer yn cael gwared ar y risg o lwydni, felly gellir cadw’r gyfrol mewn bag yn ei deunydd lapio am gryn amser. Mae’n rhwydd stacio cyfrolau cywasgedig, sy’n golygu bod angen llai o le i storio. Mae hyn, ynghyd â’r cyfnod y gellir eu gadael cyn newid y deunydd lapio, yn arbennig o ddefnyddiol wrth reoli argyfwng mawr, neu os bydd angen symud eitemau o un lle i’r llall.

Yr unig problem a welsom ni gyda’r dull hwn yw bod meingefnau’r cyfrolau yn cael eu gwthio i mewn, gan effeithio ar siâp y gyfrol i raddau, sy’n golygu bod ymyl blaen y blwch testun yn gwthio allan o’r byrddau. Ond mae’n bosibl bod hyn gan ein bod wedi defnyddio llyfrau modern a rwymwyd yn rhad. Rydyn ni wrthi’n arbrofi drwy ddefnyddio ffurfydd i ddal ymyl y bag a gyda chyfrolau hŷn, cadarnach, i weld a fydd y meingefn yn dal i symud. Ond ar y cyfan, rydyn ni’n mwynhau chwarae gyda’r peiriant a dweud wrth ymwelwyr ein bod ni’n slwtshian!