Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 4

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Corfflu Atodol Byddin y Merched –  May Brooks, May Kear, Edith Townsend a Gladys Townsend

Roedd ffurfio Corfflu Atodol Byddin y Merched (WAAC) ym 1917 yn garreg filltir bwysig o ran derbyn y gallai merched gyflawni rolau ac eithrio nyrsio yn y Lluoedd Arfog. Er bod Byddin y Tir yn gorff gwirfoddol a domestig (er eu bod wedi’u trefnu mewn modd milwrol), roedd WAAC yn debycach i uned byddin.

Ffotograffwyd chwech o Ferched Crwydrol y Rhath yng ngwisg WAAC. Roedd May Kear a May Brooks yn gwisgo ffrog-gôt gabardîn frown unigryw a het ffelt gron WAAC.  Erbyn 1918 roedd WAAC wedi’i ailenwi’n Gorfflu Atodol Byddin y Frenhines Mari (QMAAC), a ffotograffwyd dwy chwaer, Edith a Gladys Townsend, yn gwisgo gwisg QMAAC. Fel llawer o Ferched Crwydrol y Rhath, roedd gan y chwiorydd frawd, Fred, yn gwasanaethu yn y Fyddin.

Ymrestrodd dros 57,000 o ferched gyda WAAC. Nid oedd bywyd yn fêl i gyd, ond roedd WAAC yn cynnig y cyfle iddynt deithio ac yn rhoi rhywfaint o annibyniaeth iddynt, a oedd yn fwy nag y gallai llawer o ferched ifanc y Rhath ei ddisgwyl yn y cyfnod hwnnw. Er bod rhai yn cael eu cyflogi fel mecanwyr, rolau fel cogyddion, clercod, morwynion a gyrwyr oedd yr unig opsiynau i’r mwyafrif ohonynt. Rhoddodd y llythyrau a ysgrifennodd Edith a Gladys yn rhifyn Mehefin 1918 o ‘The Roamer’ flas ar eu misoedd cyntaf yn QMAAC:

‘Well we have done some travelling since we first joined up, spent the first three weeks at Kimmel Park as Mess orderlies, we felt like old soldiers, then we had a month at the training camp at Abbey Wood, near Woolwich, experienced three air raids there, no damage was done anywhere near us although we were very excited. From there we were sent to Newcastle, made a stay from the Thursday before Good Friday until Easter Tuesday, did two Church Parades, one on Good Friday to the Parish Church, the second one we marched from Bensham Workhouse to the Cathedral. We enjoyed both services very much. Bensham Workhouse is the hostel where we were stationed. Being holiday time we were able to have a good look around and enjoy ourselves, we thought Newcastle very much like Cardiff, so felt more at home there than we have at any other place. Arrived at this camp on Easter Tuesday afternoon about 4 o clock, just about fagged out after travelling all day. Felt very strange at first but now we have settled down and know the ins and outs of the different Messes and like the life very much’ (Cyf.44, t.6).

Rydyn ni’n gwybod o gofnod gwasanaeth May Brooks y dilynodd ei bywyd hi gyda WAAC batrwm tebyg.

Roedd May yn 18 oed pan ymrestrodd, ac yn byw yn Elm Street, Caerdydd. Roedd yn glerc mewn cwmni melysion yng Nghaerdydd, a gwnaeth gais i weithio i WAAC yng Nghyfnewidfa Lafur Caerdydd. Mae cofnodion y Gyfnewidfa’n cadarnhau ei bod hi’n ‘ymgeisydd addas iawn’. Fodd bynnag, roedd yn rhaid pasio prawf meddygol a chael dau eirda i ymrestru. O’i chofnod rhyfel, gwyddom fod May wedi cael geirda gan ei chymydog yn Elm Street yn nodi ei bod hi’n ddibynadwy, yn ddiwyd ac yn ddyfal. Cafodd eirda canmoliaethus arall gan Olygydd y ‘Roath Roamer’, W. E. Clogg:

‘I believe her to be a steady, honest, straightforward girl and a capable one too. I have every confidence in thoroughly recommending her’.

Cynigiwyd iwnifform a llety am ddim, ond roedd hanner o’r cyflog wythnosol o 24 swllt a dalwyd i’r rhengoedd is yn cael ei ddidynnu am fwyd. Er nad oedd gan y merched a oedd yn gwasanaethu yn WAAC statws milwrol llawn, roedd disgyblaeth lem ar waith. Codwyd pryderon penodol ynghylch sut i reoli dynion a merched yn byw a gweithio ochr yn ochr â’i gilydd mewn gwersylloedd milwrol. Yn y ‘Rheolau Cyffredinol’, nodwyd:

‘Members of the WAAC will not whilst off duty associate with Officers and other ranks of the Army without the written permission of a Controller or Administrator’.

Gweithiodd May Brookes mewn sawl canolfan fyddin yn ne Lloegr. Fel miloedd o’i chyfoedion, daliodd y ffliw yn ystod epidemig a ledodd ar hyd Prydain ym 1918, a threuliodd wythnos yn yr ysbyty. Cafodd ei rhyddhau ar sail dosturiol ym mis Mehefin 1919. Yn yr un modd â llawer o ddatblygiadau’r merched rhwng 1914 a 1918, tybiwyd mai ymateb i’r rhyfel yn bennaf oedd WAAC ac, ym 1921, diddymwyd ei gorff olynol, QMAAC.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 3

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Byddin y Tir – Dorothy Brixton a Nellie Warner

Gwelwyd lluniau o ddwy o Grwydrwyr y Rhath, Nellie Warner a Dorothy Brixton, yng ngwisgoedd unigryw Byddin Tir y Merched.

Roedd y teulu Brixton yn deulu lleol o Treharris Street, y Rhath.  Roedd Dorothy’n helpu gyda’r Ysgol Sul yn Eglwys Roath Road ac roedd ganddi dri brawd a fu’n ymladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf.  Cafodd James Brixton Fedal Filwrol ym 1917 am ei ddewrder tra’n gwasanaethu ar faes y gad ym mis Medi 1916. Cadarnhawyd yn ddiweddarach bod hyn am iddo gludo swyddog wedi’i anafu i ddiogelwch dan warchae trwm (Cyf.17, t.3 a Cyf.43, t.3-4). Rhoddwyd y wobr iddo mewn cyflwyniad cyhoeddus yng Nghaerdydd ar 26 Tachwedd 1917. Dyfarnwyd y Fedal Filwrol i’w brawd arall, Alfred, yn ddiweddarach y flwyddyn honno (Cyf.38, t.8 a Cyf.39, t.2). Does fawr o syndod, o gofio bod ei brodyr yn y lluoedd arfog, i Dorothy achub ar y cyfle i ymrestru â Byddin y Tir.

Roedd Byddin y Tir, a ffurfiwyd ym mis Mawrth 1917, yn ymateb uniongyrchol i’r angen am fwyd. Anfonwyd gweithwyr ychwanegol i ffermydd ledled Prydain. Gwirfoddolodd dros 20,000 o ferched am o leiaf 6 mis. Aseiniwyd y gwirfoddolwyr i un o dair adran – amaethyddiaeth, torri coed a phorthiant. Mae’n debygol y bu Nellie a Dorothy yn byw gartref ac yn gweithio yn yr adran amaethyddol. Os felly, byddent wedi cael blas ar holl dasgau’r fferm, o odro a gofalu am yr anifeiliaid i blannu a chynaeafu cnydau. Tybiwyd bod nyrsio yn gyfraniad naturiol i’r merched ei wneud at yr ymdrech ryfel, ond roedd gweld Merched y Tir yn eu llodrau, eu tiwnigau hir a’u hetiau ffelt yn bur anarferol.

Nid oes llawer o wybodaeth yn ‘The Roamer’ am Nellie Warner.  Fel llawer o ferched Caerdydd, mae’n debyg y byddai Dorothy a Nellie wedi bod yn gweithio bob dydd mewn ffermydd yng nghyffiniau’r ddinas. Nid oedd Byddin y Tir yn waith hawdd. Er bod y wisg yn uchel ei bri, roedd yn rhaid gweithio oriau hir a chyflawni gwaith caled am 18s yr wythnos.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 2

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Gorffwysfa’r Milwyr – Muriel Ingram

Dim ond un opsiwn oedd y Groes Goch i’r rheini a oedd am wirfoddoli yn ystod y Rhyfel, a bu llawer yn gweithio i elusennau lleol. Yn Rhifyn 49, adroddodd ‘The Roamer’ stori Muriel Ingram – un arall o Grwydrwyr y Rhath o Richmond Road. Ym 1918, nododd ‘The Roamer’:

‘On Friday 12^th July last, in the Council Chamber of the Cardiff City Hall, amongst other local ladies who received a beautifully designed Badge in appreciation of War Services rendered on behalf of ‘that splendid fellow, the British Soldier’, was Miss Muriel Ingram, the sister of the Roamer who appears on our first page.  Miss Ingram has done excellent work in connection with the Soldiers’ Rest, St Mary Street, and we are exceedingly glad that her services have been recognised. The badge was granted and presented by Lieut-General Sir William Pitcairn Campbell, Commanding-in chief the Western Command’ (Cyf.46, t.2).

Y brawd y cyfeiriwyd ato oedd Geoffrey Ingram, a wasanaethodd gyda 14eg Bataliwn Catrawd Cymru ac a anafwyd ym misoedd olaf y Rhyfel.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 1

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Y Nyrsys – Alice Williams a Lilian Dove, Rose Crowther, Beatrice James, Harriet Thomas and Florrie Pearce

Yn ystod y Rhyfel, gwirfoddolodd dros 90,000 o ddynion a merched gyda’r Groes Goch. Ym mhob sir, sefydlwyd Minteioedd Cymorth Gwirfoddol (VADs). Cyflawnodd y VADs amrywiaeth o waith, gan gynnwys nyrsio, trafnidiaeth a threfnu gorsafoedd gorffwyso. Gwirfoddolodd chwech o’r Merched Crwydrol gyda’r Groes Goch. Y straeon mwyaf dramatig yw rhai Alice Williams a Lillian Dove, a wasanaethodd fel nyrsys dramor.

Ymunodd Alice Williams â’r Groes Goch ym 1915, a hi oedd un o’r Merched Crwydrol cyntaf. Ym mis Tachwedd 1915 gwelwyd ffotograff o Alice yn y Roamer, gyda’r dyfyniad canlynol:

‘Miss Alice Williams, who has a lifelong connection with Roath Road, is a Red Cross Nurse in a French Field Hospital, where the wounded are brought in straight from the trenches for immediate attention. Our only lady at the Front!’ (Cyf.13, t.6).

Ddwy flynedd yn ddiweddarach, ym mis Mehefin 1917, nodwyd y canlynol:

‘Miss Williams has been in the thick of things – as a nurse for two years, and this is the first time she has left France. Much of her time she has spent within three miles of the German trenches so she knows something about things and has an interesting story to tell. She kindly showed us a bit of a Zeppelin that she saw brought down outside Paris. We believe that she is going back and wish her every success in the splendid bit of work she is doing’ (Cyf.32, t.6).

Fel Alice, roedd gan Lilian Dove dipyn o stori i’w hadrodd. Roedd Lilian, o Richmond Road, Caerdydd, yn 25 oed ar ddechrau’r Rhyfel. Yn Rhifyn 41, nododd y Roamer y canlynol:

‘The many ‘Roamers’ by whom our former Minister, The Rev C Nelson Dove, is still held in such affectionate regard, will be thankful to hear that his daughter, Nurse Lilian Dove, who was ‘mined’ off Alexandria on 31^st December last, was rescued and is apparently none the worse for her unsought adventure and the exposure, shock and explosion, except that she unfortunately lost all her belongings’ (Cyf.41, t.8).

Naw mis yn ddiweddarach, adroddodd y Roamer ei bod hi dal yn Alexandria. Rhoddwyd y wybodaeth gan y Gyrrwr George Notley, un arall o Grwydrwyr y Rhath a oedd hefyd yn yr Aifft. Anfonodd garden at Lilian oddi wrth  ‘Notley one of the RRRs’, gan hefyd nodi; ‘She recognised the ‘Freemason’s sign’ and they had a cheery interview’ (Cyf.47, t.2).

Darparwyd dau ffotograff arall o’r Merched Crwydrol – Rose Crowther a Beatrice James – yng ngwisgoedd nyrsys y Groes Goch.

Mae’n debyg mai Rose oedd chwaer Charles Crowther, a oedd yn Gloddiwr gyda’r Peirianwyr Brenhinol. Rydyn ni’n gwybod o gofnodion y Groes Goch i Rose ymuno â’r elusen ar 3 Mehefin 1916, ond ni nodwyd unrhyw fanylion am ei gorsaf, nac ychwaith orsaf Beatrice.

Ceir lluniau o ddwy arall, Harriet Thomas a Florrie Pearce, mewn cotiau mawr a chapiau.

Mae’n ddigon posib yr oedd y ddwy’n gweithio mewn un o’r Ysbytai Atodol a sefydlwyd gan y Groes Goch yn ystod y rhyfel pan gafodd y ffotograffau eu cymryd.

Sefydlodd y Groes Goch 49 o Ysbytai Atodol ym Morgannwg yn unig. Gan yn aml ddefnyddio tai perchnogion hael, roedd yr ysbytai’n cynnig lle i orffwys ac adfer i filwyr a ryddhawyd o ysbytai milwrol mawr. Fodd bynnag, fel y gwelwyd yn achos Alice Williams a Lilian Dove, nid dim ond ar y Ffrynt Cartref y bu’n rhaid i’r merched wasanaethu. Gweithiodd Florrie Pearce dramor gyda’r Groes Goch, fwy na thebyg yn Ffrainc.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg