Ffosiliau rhedyn a chors…hefyd modrwy arian hynafol a sampl o graig wen: Sefydlu Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd ym mis Medi 1867

Ar 11 Medi 2017 mae Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn dathlu ei phen blwydd yn 150 oed. Dyma’r gymdeithas fywyd gwyllt fwyaf hirhoedlog yn yr ardal ac mae ei phen blwydd yn cael ei nodi gydag arddangosfa yn Amgueddfa Stori Caerdydd er mwyn dangos hanes cyfoethog y Gymdeithas. Mae’r arddangosfa yn canolbwyntio ar sefydlu’r gymdeithas, ei rhan yn creu yr Amgueddfa Genedlaethol, darganfyddiadau gwyddonol ac aelodau amlwg.

Wedi ei sefydlu yn y lle cyntaf i hyrwyddo astudiaethau natur, daeareg a’r gwyddorau ffisegol, mae cofnodion y Gymdeithas, gan gynnwys ei lyfr cofnodion, cylchlythyron ac adroddiadau wedi eu cadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r cofnodion yn rhoi cyfrif manwl o hanes creu’r gymdeithas a’i amrywiol weithgareddau o 1867 hyd y dydd heddiw.

Mae’r cyfeiriad cyntaf at ‘Gymdeithas’ i’w gael yn Awst 1867 gyda’r nodyn canlynol… cyfarfod cychwynnol aelodau’r ‘Gymdeithas Naturiaethwyr’ wedi ei chynnal yn ystafell uchaf y Llyfrgell Rydd… ar 29 Awst 1867. Wedi ei chadeirio gan y Bon. William Taylor, MD gyda chyfanswm o 11 yn mynychu, cytunwyd y byddai’r Gymdeithas yn cael ei galw yn Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd a bod….Pwyllgor i gael ei greu er mwyn paratoi rheolau ar gyfer rheoleiddio’r Gymdeithas. Bedwar diwrnod yn ddiweddarach cyfarfu’r grŵp drachefn i gytuno ar y rheolau. Er iddynt gael eu diwygio a’u hymestyn yn ddiweddarach roedd y rheoliadau gwreiddiol a nodwyd yn y llyfr Cofnod, ar 2 M]edi 1867, yn nodi nod y Gymdeithas fyddai Astudiaeth ymarferol o Astudiaethau Natur, Daeareg a’r Gwyddorau Ffisegol a ffurfio Amgueddfa yn gysylltiedig â’r Llyfrgell Rydd.  Roedd y pwyllgor cynllunio eisoes wedi hysbysebu mewn papurau lleol am aelodau ac wedi gwneud pwynt o bwysleisio bod …menywod yn gymwys i ymaelodi.

Gyda chytundeb ar y diben a’r rheoliadau cynhaliwyd y cyfarfod llawn cyntaf ar 11 Medi 1867. Cadeiriwyd y cyfarfod gan William Adams, Llywydd cyntaf y Gymdeithas, a oedd yn beiriannydd sifil a mwyngloddio o Dredelerch. Mae’r cofnodion yn nodi’r 24 aelod a oedd yn bresennol y diwrnod hwnnw. Fodd bynnag, er yr hysbysebu am aelodau a’r ymrwymiad i agor y drysau i ferched, roeddent oll yn ddynion.

Beth felly am y Ffosiliau rhedyn a chors…a hefyd modrwy arian hynafol a sampl o graig wen a gofnodwyd yn y llyfr cofnod? Sefydlwyd y Gymdeithas er mwyn i’w haelodau rannu a datblygu eu gwybodaeth ar bob agwedd ar y gwyddorau naturiol. I’r perwyl hwn, tra bo nifer o siaradwyr amlwg, seminarau a thripiau maes gan y Gymdeithas, y disgwyliad oedd i aelodau rannu eu gwybodaeth, ymchwil ac mewn rhai achosion eu casgliadau personol. Er enghraifft, yn y cyfarfod cyntaf daeth sawl aelod â chasgliadau o ieir bach yr haf a mwsogl i’w harddangos ac i’w harchwilio.

Roedd ymrwymiad hefyd, o’r dechrau’n deg, i hyrwyddo diddordeb yn y gwyddorau naturiol i drigolion tref Caerdydd oedd yn cynyddu’n gyflym o ran ei maint. Yn benodol, nod y Gymdeithas oedd datblygu a chasglu stoc ar gyfer Amgueddfa. Defnyddiodd cyfarfodydd cyntaf y Gymdeithas Ystafell Amgueddfa’r Llyfrgell Rydd ar Heol Eglwys Fair, a roddwyd yn rhad ac am ddim ar y ddealltwriaeth y byddai’r gymdeithas yn datblygu ac ehangu casgliad yr Amgueddfa.  Aeth y Gymdeithas i’r afael â hyn gan ddefnyddio’i arian i brynu llyfrau a phethau i’w harddangos ar gyfer yr Amgueddfa, ac anogwyd aelodau i ychwanegu at y casgliad gyda phethau i’w harddangos… i gael eu gosod yn Amgueddfa Caerdydd ac i ddod yn eiddo i Gorfforaeth Caerdydd.

Mae cofnodion cyfarfod 11 Medi yn nodi taw ffosiliau rhedyn a chors, modrwy arian hynafol a sampl o graig wen oedd y gwrthrychau cyntaf un i gael eu rhoi i gasgliad y Gymdeithas ac, felly, i’r Amgueddfa. Yn arwyddocaol cawsant eu rhoi gan Robert Drane a adnabuwyd, tan ei farwolaeth ym 1914, fel aelod mwyaf adnabyddus Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn y cyfnod cynnar hwn. Caiff Drane, a symudodd i Gaerdydd yn 1855 yn 22 oed, ei gofio â phlac pres ar safle ei fferyllfa ar Heol y Frenhines sy’n nodi:

Here lived Robert Drane FLS naturalist, antiquary and connoisseur. This tablet was erected to his memory by the Cardiff Naturalists’ Society which was founded in these premises in the year 1867. 

Fel mae’r cofnodion yn cadarnhau, roedd Drane yn un o 24 a dderbyniwyd i’r Gymdeithas ar 11 Medi a chafodd ei ethol yn y cyfarfod hwnnw i Bwyllgor y Gymdeithas. Ar ben hynny, ef oedd aelod oes cyntaf y Gymdeithas, a’r unig un i fanteisio ar y dewis, yn y cyfarfod cyntaf, i brynu aelodaeth oes am bris o dair gini. Mae’n ddiddorol nodi o’r 24 a oedd yn bresennol dim ond 15 a dalodd eu ffioedd y diwrnod hwnnw ac fe gyflwynodd y Gymdeithas reoliadau yn fuan oed yn cadarnhau:

All Members whose Subscriptions are one year in arrear shall forfeit their privileges of Membership. Those who are two years in arrear shall have their names erased.

Wrth dderbyn Llywyddiaeth y Gymdeithas bron i dri deg mlynedd yn ddiweddarach, yn 1896, nododd Drane:

This Society first opened its eyes in a little room behind a chemist’s shop in 1867 when there were but three persons present – Mr Phil Robinson, Mr R Rhys Jones and myself, and I alone of these am with you now. For these reasons, and because I am the original life member, I may, in some sort, claim to be its founder.

I Drane roedd yn ddatganiad nodweddiadol awgrymog a rhywfaint yn bryfoclyd. Am ba reswm bynnag, doedd Robert Drane heb fod yn y cyfarfodydd cynllunio ac nid oedd yn un o swyddogion y Gymdeithas a nodwyd mewn hysbysiadau a roddwyd ym mis Awst 1867 yn y papurau lleol. Ond roedd yn amlwg yn ffigwr allweddol ar is-bwyllgor Amgueddfa’r Llyfrgell Rydd a sefydlwyd ym 1864. Yn benodol, roedd wedi arwain ar wella ac ehangu ystod y creiriau arddangos oedd i’w cael yn yr Amgueddfa. Er enghraifft, mae’r cofnodion yn nodi, ar 22 Mawrth 1864:

Mr Drane be authorized to buy British Birds stuffed for the Museum at his direction – not exceeding £5 value.

Fel un allweddol mewn ymdrechion blaenorol i wella casgliad yr Amgueddfa ac fel rhywun â diddordeb byw ym mhob agwedd bron ar y gwyddorau naturiol, byddai Robert Drane wedi bod yn adnabyddus i’r rhai hynny a ymgasglodd i lunio rheoliadau’r Gymdeithas, gan gynnwys Peter Price, cyd-aelod o is-bwyllgor yr Amgueddfa, a Philip Robinson o’r Llyfrgell Rydd. Mae’n debygol iawn felly, i gynlluniau ar gyfer creu’r Gymdeithas gael eu deor mewn cyfarfod yn siop Drane fel y nodir ar y plac ar Heol-y-Frenhines. Mae un nam bach ar y darlun hwn fodd bynnag am na symudodd Drane i’r lleoliad ar Heol-y-Frenhines tan ddiwedd 1867 neu yn fwy tebygol 1868. Mae bron yn sicr felly y cafodd y cyfarfod y cyfeirir ato ei gynnal yn ei siop gyntaf yn 11 Stryd Bute. Fodd bynnag ni ddylid caniatáu i nam bychan dynnu oddi ar gystal stori.

O fewn blwyddyn, roedd aelodaeth y Gymdeithas wedi tyfu i 76. Roedd derbyn ym 1868, yr Ardalydd Bute yn Aelod Anrhydeddus yn bluen arbennig yn het y Gymdeithas ac yn arwydd o urddas a dylanwad cynyddol y Gymdeithas.

Erbyn 1905, pan mai’r Gymdeithas fu’n sbarduno’r argymhelliad i’r Cyfrin Gyngor i leoli’r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd, hi oedd y gymdeithas wyddoniaeth fwyaf yng Nghymru.

Gall Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd felly, gyda chyfiawnhad, honni iddi fod yn asiant allweddol yn hyrwyddo astudiaethau ar y gwyddorau naturiol. Wrth i’r Gymdeithas ddathlu ei phen blwydd yn 150, byddai’n ddifyr gwybod os, yn rhywle yn y casgliadau yng Nghaerdydd, fod lle o hyd i ffosiliau, modrwy arian a chraig a roddwyd gan Robert Drane ym 1867.

Mae modd dilyn hanes y Gymdeithas yn y cofnodion a geir yn Archifau Morgannwg o Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, 1867-1991 (cyf. DCNS) a phapurau Robert Drane (cyf. DXIB).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Streic y Glowyr, 1984/5

Wrth i gatalogio fynd rhagddo ar Broject Gwaed Morgannwg, mae amrywiaeth y deunyddiau sydd yn y casgliad yn dod fwyfwy i’r amlwg, o adroddiadau am ddamweiniau marwol i gofnodion am y rhaglen i gau’r glofeydd. Mae un o’r setiau diweddaraf o gofnodion i’w catalogio yn ymwneud â streic y glowyr 1984/5. Roedd y streic yn drobwynt yn hanes meysydd glo De Cymru a’r DU ac fe lwyddodd gwleidyddiaeth y streic i rannu cydweithwyr, cyfeillion a theuluoedd.

Clawr blaen ‘The Miner’, Dydd Sadwrn 2 Tachwedd 1929, yn dangos llun o’r heddlu yn hebrwng yr unig dri dyn oedd yn gweithio ym Mlaengarw yn ystod anghydfod anundebol.  Defnyddiwyd y llun yma fel poster – ‘A Strike Breaker is a Traitor’ – gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr Ardal De Cymru yn ystod streic 1984-85 [DNCB/64/18]

Mae modd defnyddio papurau’r Bwrdd Glo Cenedlaethol sydd yn Archifau Morgannwg i ddangos effaith y streic ar bob ochr: y Bwrdd Glo ei hun, y rheiny oedd ar streic a’r rheiny a ddewisodd ddychwelyd i’r gwaith cyn diwedd y streic.

Mae modd gweld effaith y streic ar y Bwrdd Glo drwy gyfrwng papurau megis cofnodion yn ymwneud â diogelwch a chynnal a chadw pyllau yn ystod y streic a phapurau yn ymwneud â cholledion ariannol yn ystod y streic. Mae papurau yn ymwneud â’r blaenoriaethau y byddai’n rhaid mynd i’r afael â nhw ar ôl i’r streic ddod i ben megis cyflenwad o ddillad gwaith, stociau yn y ffreuturau ac atgyweirio boelerydd yn y baddonau, yn dangos effaith gorfforol y streic ar byllau unigol a’r gwaith oedd angen ei gyflawni er mwyn adfer lefelau cynhyrchiant llawn. Mae’r cylchlythyron a gyhoeddwyd yn genedlaethol yn dangos y technegau roedd y Bwrdd Glo yn eu defnyddio i geisio cael pobl nôl i’r gwaith, gyda chylchlythyron a gyhoeddwyd i’r glowyr gan y Cyfarwyddwr Rhanbarthol Philip Weekes a chan reolwyr glofeydd unigol.

Clawr blaen ‘Coal News’, Maw 1985. Defnyddiwyd ystadegau ar lowyr yn dychwelyd i’r gwaith i annog y rheini oedd dal ar streic i ddychwelyd i’r gwaith [DNCB/67/1/17/18]

Mae modd gweld barn y gweithwyr ar streic trwy gyfrwng yr ohebiaeth â’r NUM yn ymwneud â thrafodaethau ar y streic a thelerau Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Mae pamffledi yn y casgliad yn rhoi argraff fyw o farn y glowyr ar streic, gydag iaith gref ac emosiynol yn cael ei defnyddio i gyflwyno safbwynt yr NUM, mewn posteri megis yr un â’r teitl ‘A Strike Breaker is a Traitor’.

Taflen Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn rhestri resymau pam dyled cefnogi’r streic [DNCB/67/1/32]

Mae gohebiaeth gydag Undeb y Glowyr hefyd yn dangos eu hymdrechion i geisio amnest i lowyr a ddiswyddwyd yn ystod y streic am weithgareddau yn ymwneud â’r streic, gyda rhestrau yn dangos gweithredoedd streicwyr, niferoedd yr achosion allasai fod wedi arwain at ddiswyddiad a niferoedd y glowyr a ail-sefydlwyd ac a  ailgyflogwyd.

Mae’r cofnodion hefyd yn dangos barn y rhai hynny nad oedd yn gefnogol i’r streic, trwy gyfrwng llythyrau a yrrwyd at y Bwrdd Glo gan unigolion a glowyr, a phamffledi yn erbyn y streic. I’r rhai hynny a ddewisodd ddychwelyd i’r gwaith cyn diwedd y streic, mae gohebiaeth o fewn y casgliad yn cynnig mewnwelediad i’r cam-drin meddyliol a chorfforol a wynebwyd gan rai glowyr wedi dychwelyd i’r gwaith. Mae mwy nag un glöwr yn disgrifio cael ei ‘yrru i’r diawl’ gan ei gydweithwyr ac mae cofnodion o enghreifftiau o fygwth unigolion, eu teuluoedd ac eiddo. Arweiniodd y modd y cafodd y dynion hyn eu trin i lawer geisio cael trosglwyddiad i bwll glo arall neu i wneud cais am ddiswyddiad gwirfoddol.

‘The Working Miners’ Newsletter’, cyhoeddwyd gan ‘Democratic Working Miners of the NUM’ [DNCB/67/1/17/1]

Yn gyffredinol mae’r papurau hyn yn rhoi mewnwelediad i adeg tyngedfennol a chaled yn hanes Maes Glo De Cymru. Bydd gweld y papurau hyn ochr yn ochr â deunyddiau eraill yng nghasgliad Archifau Morgannwg, megis (ond heb ei gyfyngu i) papurau Grwpiau Cefnogi Merched De Cymru (DWSG); papurau’r Cynghorydd Ray T Davies, y trysorydd ar gyfer Grŵp Cefnogi Streic y Glowyr (D316); dyddiadur 1984/5 William Croad, Uwch Swyddog Rheoli yng Nglofa Lady Windsor, Ynysybwl (D1174/1); Cofnodion Cronfa Glowyr Aberdâr (D1432), a thoriadau papur newydd ar y streic yng Nghofnodion Heddlu De Cymru (DSWP/49/7), yn galluogi ymchwil i fynd rhagddo i bob agwedd ar y streic.

Louise Clarke, Archifydd Prosiect Glamorgan’s Blood