‘Mi dynnais lun y Rhyfel’: Lluniau plant Rhyfel Cartref Sbaen

 

Taniwyd ergydion cyntaf Rhyfel Cartref Sbaen 80 mlynedd yn ôl ar 17 Gorffennaf 1936. Dros gyfnod o dair blynedd ceisiodd y Llywodraeth Weriniaethol sefyll yn erbyn gwrthryfel Cenedlaetholgar a arweiniwyd gan y Cadfridog Franco. Erbyn i’r Cenedlaetholwyr hawlio buddugoliaeth, yn Ebrill 1939, amcangyfrifir bod hyd at filiwn o bobl wedi colli eu bywydau. Cafodd y rhyfel ei weld gan lawer fel ymrafael rhwng grymoedd ffasgaeth a democratiaeth. Cyfrannodd yr Eidal a’r Almaen ddynion ac arfau i gynorthwyo ymdrech y Cenedlaetholwyr a derbyniodd y fyddin Weriniaethol gefnogaeth debyg gan yr Undeb Sofietaidd. Yn swyddogol fe arhosodd Ffrainc a Gwledydd Prydain yn niwtral, er i lawer o ddynion a gwragedd o’r ddwy wlad ymuno â’r Frigâd Ryngwladol a sefydlwyd i ymladd ysgwydd wrth ysgwydd gyda’r Fyddin Weriniaethol.

Mewn ymrafael chwerw a hirfaith, a drodd gymydog yn erbyn cymydog, roedd erchyllterau a dienyddio yn y fan a’r lle yn gyffredin a’r ddwy ochr yn euog o hynny. Roedd y rhai a laddwyd nid dim ond yn rai a ymladdodd dros y gwrthwynebwyr ond yn aml yn rai a amheuwyd o gefnogi neu o ochri gyda’r gelyn. Roedd yn un o’r rhyfeloedd cyntaf lle’r oedd dinasyddion ar y ddwy ochr ar y llinell flaen gydag ymladd mewn llawer o ddinasoedd a threfi a lle bomiwyd ardaloedd poblog yn ddiwahân. Roedd hinsawdd hefyd o ofn gyda chyrchoedd ac yn aml ddienyddio ar y rheiny a gyhuddwyd o fod yn fradwyr ac am gydweithio â’r gelyn.

Cafodd erchylltra rhyfel ei ddal yn ddramatig mewn cyfres o baentiadau a wnaed gan blant Sbaenaidd rhwng 10 a 12 oed ym 1938 ac a ddefnyddiwyd i godi arian i ofalu am blant amddifad neu a wahanwyd o’u teuluoedd gan y rhyfel. Mae gan Archifau Morgannwg set o 6 llun o’r rhyfel a gyhoeddwyd ym 1938 fel cardiau post. Maen nhw’n rhan o bapurau Gilbert Taylor, casgliad o lythyrau a phethau cofiadwy dyn ifanc oedd yn byw yng Nghaerdydd, a ymladdodd ac a fu farw gyda’r Frigâd Rhyngwladol yn Sbaen ym 1938. Mae’n debygol i’r cardiau gael eu gyrru o Barcelona at wraig Gilbert, Sylvia, gan Bill Morrissey sef cyd-aelod yn y Bataliwn Prydeinig. Gwasanaethodd Bill gyda Gilbert yn 16eg Bataliwn (Prydeinig) y XV Frigâd Ryngwladol. Cynorthwyodd Sylvia pan oedd hi’n ceisio’i gorau glas i gael unrhyw newydd am ei gŵr, a aeth ar goll yn ystod yr ymladd i atal yr ymdrech a lansiwyd gan y lluoedd Cenedlaetholgar yn yr Aragon ym mis Mawrth 1938.

Gwaith Dr Alfred Brauner oedd y cardiau, aeth gyda’i wraig Francois i Sbaen i weithio dros yr achos Gweriniaethol. Yn Awstria y ganed Francois a gweithiodd hi fel meddyg yn yr ysbyty yn Benicassim a sefydlwyd gan y Frigâd Ryngwladol. Roedd Alfred yn arwain y Pwyllgor dros Ffoaduriaid o Blant y Frigâd Ryngwladol ac fe deithiodd trwy’r ardaloedd Gweriniaethol lle’r oedd miloedd o blant a’u teuluoedd wedi eu gwahanu. Cyn dechrau’r rhyfel, roedd y Llywodraeth Weriniaethol wedi defnyddio ysgolion haf fel modd o roi addysg, gan gynnwys addysg wleidyddol, i bentrefi a threfi ledled Sbaen. Adfeddiannwyd yr ysgolion yn ystod y rhyfel i ofalu am y miloedd o blant a yrrwyd o drefi a dinasoedd a’u gwahanu oddi wrth eu rhieni. Roedd y Frigâd Ryngwladol yn un o nifer o sefydliadau a gefnogodd ac a redodd ysgolion o’r fath. Mewn achosion lawer gyrrwyd y plant maes o law i wledydd oedd yn cefnogi’r Weriniaeth gan gynnwys yr Undeb Sofietaidd a Mecsico. Roedd Llywodraeth Prydain ar y dechrau yn amharod i dderbyn faciwîs. Ond cytunwyd ym mis Ebrill 1937, yn dilyn y bomio a fu ar Guernica, y gellid derbyn 4,000 o blant o Wlad y Basg i Brydain i ofalu amdanynt yma.

Mae bron yn sicr i’r lluniau gael eu cynhyrchu gan blant oedd dan ofal yr ysgolion Gweriniaethol. Byddai’r rhan fwyaf wedi gweld a byw trwy gyrchoedd awyr ar eu trefi a’u dinasoedd ac o bosib ar eu cartrefi. Mae’n amlwg bod rhyw ddiddordeb yn yr ymosodiadau oedd yn rhoi dimensiwn newydd a dramatig i’r rhyfel. Mae gofal a sylw manwl wedi ei roi yn y lluniau i awyrennau’r lluoedd a’r awyrennau bomio. Maen nhw hefyd yn dangos dinistrio adeiladau ac, mewn un achos, dinistrio cwch a achoswyd gan fomiau a bwledi.

Hyrwyddodd y Brauners y defnydd o waith celf fel modd i gynorthwyo’r plant i ddod i delerau ag erchylltra rhyfel. Ysgrifennodd Alfred Brauner, oedd yn cael ei adnabod fel Dr Fred, nodyn ar gefndir cynhyrchu’r lluniau.

When visiting the refugee children in the homes established by our international comrades we asked the children to draw something from their life.

Most of them were influenced by familiar illustrations or imitated their neighbours, while the remaining represented the war in some form.

We reproduce here some of these drawings.

Invariably the child selects as the place of the drama his village. Above is always drawn the terrible menace, the airplanes.

These children’s drawings are horrible realism. The types of planes are well shown. The forms of bomber and pursuit planes learned by observation. Notice the details of the air battle; the people escaping; the black and red of the night attack; the destruction with only a picture of the family nailed to a wall dangling at a curious angle.

The children, victims of this war, are never to forget it. A little artist, one of these refugee children of whom our wounded are guardians, has learned to give to the garden of the home … a breath of peace.

Committee for Spanish Children of the International Brigades, Barcelona.

 

Mae’r cerdyn yn gorffen â’r geiriau mewn print bras – Helpwch ni drwy eich Pwyllgor cymorth lleol dros Sbaen. Rhaid cofio y dewiswyd y lluniau ar gyfer y cardiau post yn ofalus fel rhan o ymgyrch bropaganda ehangach a ddefnyddiodd ddelweddau o blant wedi eu dal yn nannedd rhyfel a chreulondeb ymosodiadau’r Cenedlaetholwyr i ennyn cefnogaeth, o fewn Sbaen ac yn rhyngwladol ill dau, ar gyfer achos y Gweriniaethwyr.

Ym mhob achos arwyddwyd y pum llun gan y plant. Roedden nhw i gyd rhwng 10 a 12 oed. Ychwanegodd y plentyn bennawd ac, yn y rhan fwyaf o achosion, fanylion ynghylch lle digwyddodd yr ymosodiad. Mewn dau achos, defnyddiwyd sloganau gwrth-ffasgaidd. Mae’r lluniau yn darlunio rhyfel mewn trefi ar draws Sbaen, o bentrefi fel Oropesa i gymunedau trefol mawr Madrid a Toledo.

Cerdyn 1.

Bombardeo de mi calle en Madrid

Bomio fy stryd ym Madrid, Manuel Arias, 11 oed.

 

Cerdyn 2.

Un Barco bombardeo en Benicassim

Llong wedi ei fomio yn Benicassim, Antonia Perez, 11 oed.

 

Cerdyn 3.

Bombardeo en Toledo

Bomio Toledo, E Arroya, 10 oed.

 

Cerdyn 4.

Bombardeo en Oropesa

Bomio Oropesa, 12 oed.

 

Cerdyn 5.

Por aqui ha pasado el Fascismo!

“Dyma waith Ffasgiaeth!”, M Arias, 11 oed.

 

Cerdyn 6.

Esta es la obra del fascism!

“Bu Ffasgiaeth yma!”, Manuel Perez Osana, 12 oed

 

Mae’n bosibl bod yr artistiaid ymhlith y 35,000 o blant a gafodd eu mudo allan o diriogaeth y Gweriniaethwyr yn ystod y rhyfel. Cafodd y 4000 o ‘ninos’ a ddaeth i wledydd Prydain eu rhoi i aros gyda theuluoedd yn Abertawe, Brampton, Tynemouth, Margate a Carshalton. Er i’r rhan fwyaf ail-ymuno â’u teuluoedd wedi’r rhyfel, amcangyfrifir bod tua 250 wedi aros yma am na ellid dod o hyd i’w rhieni na’u teuluoedd. Yn 2012 daeth llawer o’r grŵp yma ynghyd ym Mhrifysgol Southampton i nodi’r 75 o flynyddoedd ers iddyn nhw adael Sbaen fel rhan o’r ‘Expedicion a Inglaterra’.

Mae’r darluniau yn rhoi cofnod graffig i ni o greulondeb Rhyfel Cartref Sbaen. Aeth y Brauneriaid yn eu blaenau i ddefnyddio’r technegau a ddatblygwyd yn Sbaen i drin cannoedd o blant a lwyddodd i ffoi i Ffrainc rhag y Natsïaid ym 1939, ac wedi hynny, y 440 o blant gafodd eu rhyddhau o Auschwitz a Buchenwald ym 1945 a’u cludo i Ffrainc. Flynyddoedd wedi hynny, fe sefydlon nhw glinig i drin plant anabl yn Saint Mande ger Paris. Cafodd eu casgliad o luniau rhyfel plant eu dwyn ynghyd mewn cyfrol a gafodd ei gyhoeddi ym 1991.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Brwydr Coedwig Mametz

Cipio coedwig Mametz oedd nod y 38ain Adran (Cymru) yn ystod Brwydr Gyntaf y Somme. Digwyddodd yr ymosodiad rhwng 7fed a 12fed Gorffennaf 1916. Ar 7fed Gorffennaf cafodd y gwŷr eu hatal gan ddrylliau peiriant cyn iddynt gyrraedd y goedwig. Methodd ymosodiadau pellach ar 8fed Gorffennaf â gwella’r sefyllfa.

Roedd yr ymosodiad ar 10fed Gorffennaf yn un mwy o faint ac, er gwaethaf nifer o farwolaethau, cyrhaeddwyd ymylon y goedwig ymhen tipyn; taniwyd ambell fidog cyn cael mynediad i’r goedwig, a gorchfygwyd nifer o safleoedd drylliau peiriant yr Almaenwyr. Roedd yr ymladd yn y goedwig yn fileinig gyda’r Almaenwyr yn dal eu tir hyd yr eithaf.

Erbyn 12fed Gorffennaf, roedd y gelyn wedi’i glirio o’r goedwig, ond roedd yr Adran Gymreig wedi colli tua 4,000 o ddynion, wedi’u lladd neu eu hanafu. Ni fyddai’r Adran yn cael ei defnyddio mewn ymosodiad ymgasgledig eto tan 31ain Gorffennaf 1917.

Mae’r goedwig yno o hyd, wedi’i hamgylchynu gan ffermdir, ac mae craterau a ffosydd wedi’u gorchuddio â llystyfiant yn dotio’r dirwedd.

I gofio canmlwyddiant Brwydr Coedwig Mametz, ymchwiliais i’r gwŷr y cofnodwyd eu bod wedi gwasanaethu yn Mametz ar Restr Anrhydedd Corfforaeth Dinas Caerdydd, a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Mae’r rhestr anrhydedd yn cofnodi enw, cyfeiriad, oedran a rheng y milwyr hyn, a roddodd fan cychwyn i mi yn fy ymchwil sy’n ymddangos yn fy llyfryn. Mae gan rai o’r enwau hanes cudd, diddorol, tra bod eraill heb ddatgelu dim.

Dyma’r cyntaf o ddwy ddogfen yn ymchwilio i Goedwig Mametz. Mae hon yn nodi’r enwau yn y Rhestr Anrhydedd a bydd rhan dau yn cofio aelodau 16eg Bataliwn (Dinas Caerdydd) y Gatrawd Gymreig a ddaeth i ben eu taith yn Mametz. Mae’r dogfen ar gael i’w ddarllen ar wefan Archifau Morgannwg:

http://www.archifaumorgannwg.gov.uk/y-casgliad/y-rhyfel-byd-cyntaf/

Hoffwn glywed gan aelodau o’r cyhoedd a allai adnabod enwau cyndeidiau posibl ac a fyddai’n fodlon rhannu gwybodaeth ychwanegol â ni.

Rosemary Nicholson

********************

Mae Archifau Morgannwg yn cadw rhestr anrhydedd ffurfiol gweithwyr Corfforaeth Dinas Caerdydd ar gyfer y Rhyfel Byd Cyntaf, ynghyd a ffurflenni cais yn gofyn i gynnwys milwyr ar y rhestr.

Llenwyd y ffurflenni gan unigolion oedd yn ceisio i gynnwys ei pherthnasau, yn fyw ac yn farw, ar y rhestr anrhydedd. Roedd y rhain yn bobol a oedd yng nghyflog Corfforaeth Caerdydd ar adeg eu hymrestriad.  Mae’r ffurflenni fel arfer yn cynnwys enw’r milwr ynghyd a’i man a dyddiad geni, ei gyfeiriad pan ymrestrodd, ac am gyhyd y bu’n byw yng Nghaerdydd.  Yn aml nodwyd lle yr aeth i’r ysgol.  Nodwyd hefyd ei swydd gyda’r Cyngor, ei statws priodasol, a’i gatrawd.  Pan fu’n berthnasol nodwyd hefyd y man a’r dyddiad y bu farw, ynghyd ag unrhyw fedalau neu anrhydedd a dderbyniodd a’r dyddiad cyflwyno.  Yn aml cofnodwyd enw a chyfeiriad rhieni’r milwr.  Gofynnwyd i deuluoedd ddanfon llun o’i berthynas, er nid yw pob un wedi goroesi; dychwelwyd lawer i’r teuluoedd ar ei chais nhw, efallai gan taw dyma’r unig lun oedd ganddynt ohonynt.

Trefnwyd y ffeiliau fesul yr adran lle weithiodd y milwr pan ymrestrodd. Cadwyd ffeiliau ar gyfer Adran Trysorydd a Rheolwr y Ddinas; Adran Peiriannydd y Ddinas a Gweithiau Cyhoeddus; Adrannau Glanhau’r Strydoedd a Goleuo’r Strydoedd; Staff Gwresogi ac Awyru; yr Adran Tramffyrdd; yr Adran Eiddo a Marchnadoedd; Adran Gweithfeydd Dwr; Adran y Swyddog Iechyd; y Sanatoriwm; Adran Parciau a’r Adran Mynwentydd.

Ymhlith y cannoedd o ffurflenni cais dawn o hyd i George Tucker o Stryd Arabella, y Rhath.

Ganwyd yn Stour Provost, Dorset ym 1879, yn fab i William ac Emily Tucker.  Derbyniodd ei addysg yn ysgol y pentref.  Priododd George a Mary Harriet Preece yn Branksome Park, Dorset, ym 1903.  Symudodd y ddau i Gaerdydd ym 1907 i Stryd Wyndham yn Nhreganna cyn symud i’r Rhath.  Roedd ganddynt fab ifanc o’r enw Leonard.  Gweithiodd George fel goleuwr lampau i Gorfforaeth Caerdydd.  Ymrestrodd ar 5 Tachwedd 1915, yn ymuno a 15fed Bataliwn y Gatrawd Gymreig fel Preifat.  Buodd farw ar faes y gad yn Frwydr Coedwig Mametz ar 11 Gorffennaf 1916, yn 37 oed.  Cafodd ei goffau ar Gofeb Thiepval.

Gweithiodd Arthur Thomas o Stryd Forrest, Grangetown, fel ceidwad warws cyn ennill swydd gyda Chorfforaeth Caerdydd fel tocynnwr tram.

Ganwyd ym 1891, a bu’n byw yng Nghaerdydd trwy ei oes, yn mynychu Ysgol Fwrdd Grangetown.  Ym 1911 roedd yn byw gyda’i fam, Sarah, ei chwaer, Mary Jane, a’i tadcu, Edwin.  Ymunodd a’r 16eg Bataliwn (Dinas Caerdydd) y Gatrawd Gymreig yn Nhachwedd 1914 fel Preifat, ac fe’i dyrchafwyd ymhen amser i Is-gorpral.  Bu farw yn Frwydr Coedwig Mametz ar 7 Gorffennaf 1916.  Cafodd ei goffau ar Gofeb Thiepval.

Ganwyd Samuel Jenkins yng Nghaerffili ar 25ain Chwefror 1889, yn fab i Morgan Jenkins, gof o Gaerffili, a’i wraig Jane oedd yn wreiddiol o Wlad yr Haf.

Erbyn 1891 roedd y teulu yn byw yn 21 Heol y Farchnad yn Nhreganna, Caerdydd. Aeth Samuel i Ysgol Radnor Road a weithiodd fel labrwr i saer maen cyn ennill cyflogaeth gydag Adran Gweithiau Cyhoeddus Corfforaeth Caerdydd fel carthffoswr.

Ymrestrodd Samuel yng Nghaerdydd ar 15fed Chwefror 1915 fel Preifat yn 16eg Bataliwn y Gatrawd Gymreig. Gadawodd am Ffrainc ar 4ydd Rhagfyr 1915.  Bu farw ar faes y gad, yn Mametz, ar 7 Gorffennaf 1916.  Derbyniodd ei fam, Jane, tysteb rhyfel o £5 10s.  Derbyniodd Samuel Seren 1915 a’r Medalau Rhyfel Prydain a Buddugoliaeth.  Cafodd ei goffau ar Gofeb Thiepval.

Roedd gan Samuel frawd, Edward, oedd yn 5 mlynedd yn hun nag ef ac a ganwyd yn Sheffield, cyn i’r teulu dychwelyd i Gymru. Gweithiodd fel labrwr cyn iddo fe, hefyd, ymuno ag Adran Gweithiau Cyhoeddus Corfforaeth Caerdydd fel cofnodwr amser.  Ymrestrodd Edward yn Gatrawd Ddwyrain Surrey a bu farw yn Ffrainc ar 2 Mehefin 1918.  Derbyniodd Seren 1915 a’r Medalau Rhyfel Prydain a Buddugoliaeth.  Mae bedd Edward yn Fynwent Warley-Baillon yn Somme, Ffrainc.

Bu Evan (isod), brawd iau Samuel ac Edward, yn gweithio fel gof a saer olwynion gyda’r Gorfforaeth. Gwasanaethodd gyda Chorfflu Gwasanaeth y Fyddin a goroesodd y Rhyfel.

Ganwyd George Henry Tarr ar 20 Rhagfyr 1887 yn Nhreganna, Caerdydd. Roedd yn fab i William Henry Tarr, labrwr o Ddyfnaint, a’i wraig, Eliza, o Wlad yr Haf.  Efe oedd yr hynaf o 8 o blant, un o 6 wnaeth goroesi plentyndod.  Dilynodd George ei dad fel labrwr yn Adran Ffyrdd Corfforaeth Caerdydd.  Ym 1911 roedd yn byw gyda’i deulu yn 28 Stryd Glynne, Treganna.

Ymrestrodd George yng Nghaerdydd, fel Preifat yn 16eg Bataliwn y Gatrawd Gymreig. Bu farw ar faes y gad yn Mametz ar 7 Gorffennaf 1916.

Gwasanaethodd brodyr iau George – Charles, Fred ac Albert – yn y Rhyfel hefyd.

Ganwyd Charles ym 1892. Ymrestrodd fel Preifat yng Nghatrawd Dyfnaint a gadawodd o Farseilles ar 13 Tachwedd 1915, yn cyrraedd Salonika ar 23 Tachwedd.  Anafwyd ar faes y gad ar 24 Ebrill 1917, yn derbyn ergyd gwn i’w glun.  Trosglwyddwyd ef i Gwmni Cyflogi’r Corfflu Llafur ar 4 Hydref 1917.  Goroesodd Charles y Rhyfel a ddychwelodd i Gaerdydd lle briododd Flora M Geet yn ystod haf 1920.  Bu farw yng Nghaerdydd ym Medi 1972.

Ganwyd Fred yng Nghaerdydd ym 1898. Priododd Lilian Mary King o 7 Stryd Lyndhurst, Caerdydd.  Ymrestrodd yn Great Yarmouth, yn Fagnelaeth y Gwarchodlu Brenhinol, ar 12 Tachwedd 1915.  Derbyniodd Seren 1914-15, Medal Rhyfel Prydain a’r Fedal Buddugoliaeth.  Rhyddhawyd o’i ddyletswydd ar 26 Mehefin 1919 yn 24 oed, a bu farw yn Southampton yn Fehefin 1947.

Cafodd Albert ei eni yng Nghaerdydd ym 1901. Gwasanaethodd yn 20fed Catrawd Middlesex, y 5ed Gwaywyr a’r Hwsariaid.  Goroesodd y Rhyfel ac fe’i rhyddhawyd o’i ddyletswyddau ar 30 Ionawr 1919.  Dychwelodd i Gaerdydd ac yn 1927 priododd Elizabeth M Lewis.  Bu farw yng Nghaerdydd ym Mehefin 1931.

Dim ond nifer fach yw’r rhain o hanesion gweithwyr Corfforaeth Caerdydd bu’n gwasanaethu yn y Rhyfel Byd Cyntaf.