Ffair a Gala’r Bont-faen, 1909: Ffotograffau wedi’u tynnu gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

A hithau’n ganol haf bydd meddyliau’n troi mewn llawer o drefi a phentrefi at y ffair haf flynyddol. Rydym felly heddiw yn cynnwys set o luniau a dynnwyd gan y ffotograffydd lleol, Edwin Miles, o Ffair a Gala’r Bont-faen a gynhaliwyd gant un deg a thri o flynyddoedd yn ôl ar 16 Mehefin 1909.

Canolbwynt y ffair oedd yr orymdaith agoriadol drwy’r brif stryd ac mae’r ffotograff cyntaf yn dal hyn yn berffaith.

Os edrychwch yn ofalus fe welwch mai’r Arglwydd Faer oedd yn arwain yr orymdaith a merch ifanc, Elizabeth Swinton, wedi ei gwisgo fel Herodr Cymru. Dilynir hwy gan Fand Pres Tal-y-garn a’r frigâd dân leol, gan gynnwys yr injan dân. Yn union y tu ôl i’r injan dân efallai y gallwch weld grŵp o nyrsys, oherwydd nod y carnifal oedd i godi arian i’r Gymdeithas Nyrsio leol. Roedd y tywydd ychydig yn anwadal y diwrnod hwnnw ac mae’r dorf, oll yn eu dillad parch, yn edrych braidd yn denau. Serch hynny, edrychwch ar yr adeiladau ar y chwith a gallwch weld pobl sydd wedi camu allan o’u ffenestri ar y lloriau uwch i wylio wrth sefyll ar do porth neu do ffenestri bae.

Edrychwch nawr ar yr ail lun. Mae’n anodd dal gwamalrwydd a hwyl gorymdaith garnifal ond mae Edwin Miles wedi gwneud ei orau.

Ar ôl i’r grwpiau ffurfiol fynd heibio, mae’r dorf a’r orymdaith, sydd bellach yn llawn cymeriadau a diddanwyr mewn gwisg ffansi, bron yn un. Mae rhai yn cerdded, llawer yn chwarae offerynnau cerdd, tra bod eraill mewn certiau wedi’u tynnu gan geffylau. Roedd yr orymdaith yn cynnwys nifer o ffigyrau lleol adnabyddus, gan gynnwys Mrs Ebsworth fel menyw o Rwsia a’r Meistri Gwyn a Wilkins wedi’u gwisgo fel Eidalwyr ac yn chwarae organ faril – gwisgoedd sydd .. wedi twyllo hyd yn oed eu ffrindiau agosaf. Rhwng popeth, roedd bron i bedwar cant o bobl yn yr orymdaith ac efallai mai’r mwyaf poblogaidd oedd y “costeriaid” – comedïwyr wedi’u gwisgo fel gwerthwyr ffrwythau a llysiau cocni.

Yn y ffotograff mae’r orymdaith wedi dod nôl i drefn. Mae’r llun yn dweud ychydig wrthym am yr hyn ddigwyddodd nesaf, gyda grŵp yn y blaen yn cario arwydd “Houp-La!” ac yna nifer o ferched ifanc yn reidio mewn cert gyda Bedwen Fai.

Y man aros nesaf a’r olaf ar gyfer yr orymdaith oedd y cae criced, a fenthyciwyd i bwyllgor y ffair am y diwrnod gan y tîm criced lleol, y Glamorgan Gypsies.

Gydag adloniant ar y cae gan ddawnswyr y Fedwen Fai, Band Pres Tal-y-garn a chôr meibion, gallai’r rhai a fynychodd fwynhau’r stondinau bach ychwanegol niferus gan gynnwys stondin cnau coco a “Modryb Sally”, ochr yn ochr â’r hŵpla. Ar gyfer y rhai mwy egnïol roedd na gymkhana a “champau gwledig” gyda chanu’n goron ar y noson. Er iddi lawio yn hwyrach yn y dydd, mynychodd dros fil o bobl y te a baratowyd yn y prynhawn a chodwyd tua £100. Felly ar y cyfan, cafodd pawb yno ddiwrnod da.

Tynnwyd y lluniau gan ffotograffydd lleol, Edwin Miles, a oedd yn berchen ar Stiwdio ar Heol Ewenni, Pen-y-bont ar Ogwr. Tynnodd Miles luniau hefyd, a ddefnyddiwyd yn bennaf fel cardiau post, o lawer o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.  Mae Ffotograffau Carnifal y Bont-faen, a ddefnyddir yn yr erthygl hon, i’w gweld dan y cyfeirnod D1622.

Gyda llaw os ydych chi’n pendroni ynghylch y cyfeiriad at “Modryb Sally” cawsom wybod ei bod yn gêm draddodiadol lle caiff pêl (doli) ei gosod ar ben polyn er mwyn ceisio ei tharo i’r llawr drwy daflu ffon neu gangen ati.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

‘Gwyliau Gartref’, yn null y 1940au

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae mwy a mwy o sôn wedi bod am wyliau gartref, neu ‘staycation’.

Ond mae’r syniad o gael gwyliau gartref yn un hirsefydledig. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd y syniad o dreulio’ch gwyliau gartref yn cael ei annog gan lywodraeth Prydain a chafwyd ymgyrch ‘Holiday at Home’ swyddogol. Y nod oedd annog pobl i aros gartref a pheidio â theithio’n bell, a hynny er mwyn gadael i system drafnidiaeth y wlad i ganolbwyntio ar drafnidiaeth filwrol, yn enwedig wrth baratoi at D-Day ym 1944.

Roedd Bwrdeistref y Barri’n rhan o ymgyrch y llywodraeth, ac fe drefnwyd adloniant i bobl leol mewn ymgais i’w hargyhoeddi i gael “Gwyliau Gartref”.  Ymhlith cofnodion Bwrdeistref y Barri mae dwy ffeil (cyf BB/C/8/102,140) yn dangos y math o adloniant oedd ar gael. Maen nhw hefyd yn dangos fod y Cyngor wedi derbyn llwyth o geisiadau gan berfformwyr ac asiantau o bob rhan o’r Deyrnas Unedig, yn chwilio am waith yn y Barri.

Yn eu plith roedd arddangosiadau gyda merlod (ac ambell afr), pypedau o Fiena, Jingles the Jolly Jester a sioe bale (Donna Roma a Bales o Loegr a Ffrainc).  Mae’r cŵn Alsás o Penyghent, a gymeradwywyd gan yr RSPCA, yn ymddangos yn hynod o ddifyr. Enw’r hyfforddwr oedd Miss Parry ac roedd y cŵn yn perfformio nifer o gampau, yn cynnwys neidio drwy gylchoedd a rhyddhau person a oedd wedi’i glymu a’i gagio.

Cysylltodd nifer o bobl â’r fwrdeistref yn cynnig trefnu gornestau reslo, ac mae’r ffeiliau’n cynnwys templedi poster gyda bwlch gwag ar gyfer enw’r dref nesaf ar y daith reslo.

Roedd llawer o’r perfformwyr hyn yn ymddangos mewn trefi eraill ar hyd a lled y DU, fel rhan o’r ymgyrch ‘Gwyliau Gartref’ ac wedi anfon geirdaon oddi yno i geisio argyhoeddi’r Barri o safon aruchel eu gwaith. Mae’r deunydd yn dangos bod sioeau amrywiaeth (variety acts) wedi bod yn boblogaidd erioed ym Mhrydain. Mae tebygrwydd mawr rhwng rhai ohonyn nhw a rhai o’r pethau welwn ni heddiw ar raglenni fel ‘Britain’s Got Talent’.

Doedd gan Fwrdeistref y Barri ddim cronfa fawr o arian fodd bynnag, a doedd hi ddim yn gallu fforddio ffioedd y perfformwyr proffesiynol hyn. At bobl leol y trodd Cyngor y Barri am y rhan fwyaf o’i adloniant.  Ar ddawnsfeydd yr oedd y pwyslais, gyda bandiau lleol yn perfformio’r gerddoriaeth – bandiau fel Band Trafnidiaeth Corfforaeth Caerdydd (a gafodd ffi o £15) a Band Byddin yr Iachawdwriaeth.  Roedd cerddorion lleol hefyd yn cynnal cyngherddau. Yn eu plith roedd disgyblion Miss Mae Richardson Miss Hilda Gill a Pharti Madame Isabel Davies. Cynhaliwyd hefyd ddawnsfeydd Panatrope ar y caeau tennis (chwaraeydd recordiau gramoffon mawr oedd y panatrop). Trefnwyd hefyd ddigwyddiadau chwaraeon, fel gemau criced ar Faes Criced Ynys y Barri, gornest fowlio, cystadlaethau paffio a chafwyd cystadleuaeth farblys fawreddog hyd yn oed yn y Parc Canolog.   Cafodd sioeau prynhawn yn y sinemâu, fel y Tivoli a’r Plaza, eu hysbysebu fel rhan o’r ymgyrch, gyda ffilmiau mawr fel ‘Babes on Broadway’ (gyda Judy Garland) ac ‘International Squadron (gydag actor a ddaeth yn enwog iawn fel Arlywydd UDA flynyddoedd wedyn, sef Ronald Reagan) yn rhan o’r arlwy.

Mewn ymgais i arbed arian, cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau yn yr awyr agored yn Sgwâr y Brenin, Parc Fictoria, y Parc Canolog, y Cnap, Parc Romilly, Gerddi’r Parade, Bae Whitmore, Gerddi Gladstone a Gerddi Alexandra. Cynhaliwyd digwyddiadau hefyd mewn eglwysi a chapeli lleol, er i Eglwys y Bedyddwyr, Salem, orfod gwrthod cais am fod cyflwr eu llenni ‘black-out’ gynddrwg.

Daeth ‘sw syrcas enfawr’ Syr Robert Fossett ar ymweliad i Barc Romilly ym mis Medi 1944. Roedd 20 o berfformiadau’n rhan o’r sioe, yn cynnwys rhai gan lewod, teigrod, eirth, ceffylau ac eliffant. Roedd lle i 3,000 o bobl yn y Pafiliwn mawr.

Roedd nifer o gyfyngiadau ar waith yn ystod y Rhyfel wrth gwrs, a chafodd Cyngor y Barri rybuddion gan yr adran Rheoli Papur am ddefnyddio gormod o bapur i brintio posteri.

Roedd yr ymgyrch yn llwyddiannus iawn, ond daeth hyn â phroblemau yn ei sgil. Gorfu i heddlu Morgannwg anfon swyddog heddlu i gyngherddau rhai o’r bandiau i ‘sicrhau trefn’ ar ôl i bobl gwyno fod plant yn rhedeg o amgylch ac yn gweiddi yn ystod cyngherddau.  Roedd llawer iawn o bobl yn mynd i rai o’r digwyddiadau hyn, gydag un sylwebydd yn nodi fod 400 o blant dan 12 oed wedi talu am docyn i ddawns, ond y bu’n rhaid ei chanslo am fod gormod yno!

Byddai’n wych clywed eich atgofion chi am ‘Gwyliau Gartref’ neu weld eich lluniau o gyngherddau neu ddigwyddiadau.