Ysgol Adamsdown

Pan sefydlwyd Bwrdd Ysgolion Caerdydd yn 1875, un o’i flaenoriaethau oedd darparu ysgol i 800 o blant yn ardal eglwysig yr Holl Seintiau.   I ddiwallu’r angen hwn, sefydlwyd Ysgol Dros Dro Adamsdown yn yr ystafell ysgol dan Gapel Mount Tabor (y Synagog Diwygiedig Iddewig bellach) yn Moira Terrace.   Yna derbyniodd y Bwrdd, gan yr Ardalydd Bute, safle ar ochr gogledd-orllewinol Sgwâr Adamsdown ac ysgol newydd, a gafodd ei dylunio gan y pensaer lleol W. D. Blessley, a’i hadeiladu gan Samuel Shepton, a agorwyd ar 31 Ebrill 1879.

Dros yr ugain mlynedd nesaf, ymddengys fod yr ysgol wedi cael ei hymestyn fwy nag unwaith, ac erbyn 1901 adroddwyd ei bod yn dal 888 o ysgolheigion.

Agorwyd ysgol gynradd arall yn ei lle yn 1985, yn System Street.   Yna cafodd yr adeilad yn Sgwâr Adamsdown ei gau a’i ddymchwel tua 1988.  Mae’r safle’n cynnwys dau floc o fflatiau nawr – Windsor Mews a Thŷ’r Ysgol.

David Webb, Glamorgan Archives Volunteer

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/19]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun o Ysgol Fwrdd Adamsdown, South Luton Place, 1878 [BC/S/1/1637]
• Cofnodion Bwrdd Ysgolion Caerdydd, llyfr cofnodion y Pwyllgor Safleoedd ac Adeiladai, 1875-1881 [ESB68/21]
• Wythnos Addysg Dinas Caerdydd 1932
• Childs, Jeff, Roath, Splott and Adamsdown – One Thousand Years of History
• South Wales Daily News, 5 Ion 1899
• Weekly Mail, 8 Medi 1900

Trosffordd, Cyffordd Tyndall Street a’r Ffordd Gyswllt Ganolog, Caerdydd

Trwy adeiladu’r M4 yng ngogledd Caerdydd, dechreuodd gwaith yn y 1970au ar ddatblygu cysylltiadau da o’r draffordd i mewn i rannau deheuol a chanolog y ddinas.   Nawr iddo gael ei gwblhau, mae’r Ffordd Ddosbarthu Berifferol (A4232) yn ffurfio cylch, yn ymylu de Caerdydd rhwng cyffyrdd 30 (Porth Caerdydd) a 33 (Capel Llanilltern) yr M4.

Mae’r Ffordd Gyswllt Ganolog (A4234) yn cysylltu’r A4232 gyda chanol y ddinas.   Yn costio £8.5 miliwn i’w adeiladu, fe’i agorwyd ar 16 Chwefror 1989.  Yn cynnwys ychydig dan filltir o ffordd ddeuol, mae’r ffordd yn mynd o gylchfan Queensgate ym Mae Caerdydd, yn bennaf ochr yn ochr â hen Ddoc Dwyreiniol Bute, i Stryd Adam.    Mae cyffordd lle mae’n croesi Tyndall Street, ac mae llun Mary Traynor yn dangos y cynheiliaid sy’n cario’r drosffordd ar y pwynt hwn.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/17]
• South Wales Echo, 17 Chwefror 1989
• https://en.wikipedia.org/wiki/A4234_road
• https://en.wikipedia.org/wiki/A4232_road

 

Y Tu Mewn i’r Synagog Unedig, Heol y Gadeirlan, Caerdydd

Er bod Iddewon yn byw yng Nghaerdydd yn y 18fed ganrif, ni sefydlwyd cymuned Iddewig tan hanner cyntaf y 19eg ganrif.  Agorodd synagog parhaol cyntaf y dref yn East Terrace, sydd bellach yn ffurfio pen deheuol Ffordd Churchill, yn 1858. Yn y 1880au, ymwahanodd rhan o’r gynulleidfa o East Street gan sefydlu synagog ar wahân yn Edward Place, oddi ar Stryd Ogleddol Edward, lle mae Canolfan Capitol a Tŷ Churchill erbyn hyn.   Erbyn 1894, roedd cynulleidfa East Terrace yn rhy fawr ar gyfer ei hadeilad a phrynwyd safle yn Heol y Gadeirlan er mwyn adeiladu synagog newydd.  Roedd y lleoliad a ddewiswyd, yn adlewyrchu, yn rhannol, ffyniant cynyddol llawer o deuluoedd Iddewig, sydd bellach wedi symud o ardal y Dociau i Dreganna a Glan-yr-afon.

Agorwyd y synagog newydd ddydd Mercher 12 Mai 1897 ym mhresenoldeb Prif Rabbi’r Deyrnas Unedig, Dr Hermann Adler.  Wedi’i ddylunio gan y pensaer o Lundain, Delissa Joseph, gallai ddal 241 o ddynion ar y llawr daear a 158 o ferched yn yr oriel, gyda lle i ymestyn yn y dyfodol.

Yn 1941, cytunodd dwy gynulleidfa yng Nghaerdydd i uno fel Synagog Unedig Caerdydd.  Ar ôl yr Ail Ryfel Byd, symudodd llawer o deuluoedd Iddewig i Ben-y-lan a Chyncoed, a arweiniodd at sefydlu synagog newydd oddi ar Tŷ Gwyn Road yn 1995 (cafodd hwn ei ail-leoli yng Ngerddi Cyncoed yn 2003). Parhaodd synagog Heol y Gadeirlan i weithredu tan 1989, pan gafodd ei gau.  Bellach wedi’i ail-enwi yn Temple Court, mae’r tu mewn wedi’i addasu i’w ddefnyddio fel swyddfeydd.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/15]
• Cofnodion a Phapurau Cymuned Iddewig Caerdydd, llyfryn coffa i ddathlu 60 mlynedd ers agor Synagog Heol y Gadeirlan, 1957 [DJR/5/16]
• http://www.cardiffshul.org/history2.htm
• Cardiff Times and South Wales Weekly News, 15 Mai 1897

Tu Mewn, Eglwys yr Holl Seintiau, Adamsdown, Caerdydd

Gall olrhain tarddiad Eglwys yr Holl Saint, Adamsdown yn ôl i 1856 pan adeiladodd Ardalyddes Bute eglwys yn Tyndall Street – ac wedyn ym mhlwyf y Santes Fair – i wasanaethu Anglicaniaid Cymraeg.  Ond ymhen dau neu dri degawd, mae demograffig y rhan hon o Gaerdydd wedi newid; symudodd darpariaeth Gymraeg yn nes at ganol y ddinas a sefydlwyd plwyf newydd yn Adamsdown gyda gwasanaethau yn Saesneg.  Fodd bynnag, ynyswyd yr eglwys Tyndall Street, oedd wedi ei hamgylchynu gan boblogaeth Gatholig o Iwerddon yn bennaf, rhag y rhan fwyaf o’i haelodau ei hun.

Yn 1893, adeiladwyd capel, i Saint Elvan, yn Sgŵar Adamsdown.   Roedd hyn yn nes at brif boblogaeth y plwyf a phenderfynwyd ar ôl hynny i godi eglwys blwyf newydd ar y safle.  Roedd angen cymeradwyaeth Seneddol i adael a gwaredu’r adeilad yn Tyndall Street, y’i rhoddwyd trwy Ddeddf Eglwys yr Holl Saint (Caerdydd) 1899.

Agorwyd eglwys newydd yr Holl Saint ar 28 Ionawr 1903. Mae adroddiad mewn papur newydd cyfoes yn awgrymu bod angen i’r pensaer, John Coates Carter, fod yn economaidd iawn wrth ei dylunio, gyda sgrîn pinwydden uchel â chroes haearn ar ei ben fel y brif nodwedd fewnol.   Roedd y brif fynedfa yn wynebu Windsor Road, ar lefel sylweddol uwch na Sgŵar Adamsdown.   Aethpwyd i’r afael â hwn trwy adeiladu ar ddau lawr, gydag ystafell ysgol a festri o dan y brif ardal weddïo.   Nodwedd sy’n enwedig ryfedd, sy’n bodoli o hyd, yw’r cwt clychau ar strwythur o fath bwtres wedi gosod ar onglau sgwâr i ochr y gorllewin.

Caeodd Eglwys yr Holl Saint yn 1965 ar ôl i’r plwyf uno ag Eglwys Sant Ioan.  Yna cafodd yr adeilad ei ddefnyddio, am lawer o flynyddoedd, fel safle masnachol – deliwr mannau tân a phethau achubedig pensaernïol.   Bu newid arall i’r defnydd yn 2012, pan gafodd yr hen eglwys ei newid yn fflatiau.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/16]
• Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdesitref Caerdydd, cynllun Eglwys yr Holl Seintiau, Windsor Road, 1902 [BC/S/1/14883]
• Evening Express, 26 Ebrill 1893; 29 Ionawr 1903
• Cardiff Times, 21 Ionawr 1899
• http://www.lawcom.gov.uk/wp-content/uploads/2015/03/slr_churches_consultation.pdf
• http://www.buildingconservation.com/articles/coates-carter/coates-carter.htm

 

 

Warws Cydweithredol, Rhodfa Bute, Caerdydd

Dechreuodd y mudiad cydweithredol – y mae dosbarthu elw i aelodau yn ôl lefel eu pwrcasiadau yn rhan allweddol ohono – ym 1844 gyda’r Rochdale Pioneers Society yn Sir Gaerhirfryn.  Sefydlwyd cymdeithasau lleol eraill yn gyflym ledled gwledydd Prydain ac, ym 1863, ffurfiwyd The North of England Co-operative Wholesale Industrial and Provident Society Limited – neu The Co-operative Wholesale Society (CWS) yn ddiweddarach.  Erbyn troad yr 20fed ganrif roedd yna fwy na 1,400 o gymdeithasau cydweithredol yng ngwledydd Prydain.

Ar 24 Chwefror 1900, prydlesodd CWS ddarn o dir ar gornel Rhodfa Bute a Heol Mary Ann, Caerdydd.  Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, cymeradwywyd cynlluniau i adeiladu warws deulawr ac is-lawr.  Meddiannodd yr adeilad ardal y bloc talach yn unig yn narluniad Mary Traynor.  Ym 1904, cawsant gymeradwyaeth i ychwanegu tri llawr ychwanegol i’r adeilad.

Er i’r adeiladu gael ei ddynodi’n warws i ddechrau, roedd yn amlwg bod ei ddefnydd wedi newid pan gyflwynwyd y cynigion i adeiladu estyniad ar hyd Heol Mary Ann ym 1931.  Roedd yr is-lawr a’r lloriau daear bellach yn cael eu defnyddio i gynhyrchu menyn – roedd is-lawr yr estyniad newydd yn cynnwys storfeydd oer ar gyfer menyn a chig – tra bod y lloriau uwch yn gweithredu fel ffatri crysau.  Yn wir, dechreuodd gyfeiriadau at ffatri Crysau a Menyn ymddangos yng Nghyfeirlyfr Caerdydd 1929; parhaodd y disgrifiad i mewn i’r 1970au.

Ers hyn, mae’r ardal wedi’i hail-ddatblygu’n llwyr – dyw hi ddim yn hawdd dod o hyd i union leoliad yr adeilad CWS mwyach.  Byddai rhan ohono wedi’i ddefnyddio i ledaenu Rhodfa Bute, tra bod gwesty – sydd wedi bod ar agor dan sawl enw gwahanol (y Park Inn ar hyn o bryd) – yn meddiannu rhan fawr o’r safle.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/14]
• Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer warws, Rhodfa Bute, 1900 [BC/S/1/14127]
• Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau warws, Co-operative Wholesale Society, Rhodfa Bute, 1904 [BC/S/1/15677]
• Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer estyniad i warws, Co-operative Wholesale Society, Rhodfa Bute, 1931 [BC/S/1/28023]
• Casgliad Lampard Vachell, cytundeb ar gyfer adeiladau a ffenestri, 1900 [DVA/19/2-3]
• http://www.co-operative.coop/corporate/aboutus/ourhistory/
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1890s -1970s

Y Capel Ebeneser Gwreiddiol, Caerdydd

Yn 1826, sefydlwyd enwad Annibynwyr Cymreig cyntaf Caerdydd.  Daeth ei aelodau cyntaf o blith aelodau o Eglwys y Drindod ar Stryd Womanby, a’u man cwrdd cyntaf oedd adeilad The Old Coach House. Mae’n ymddangos mai tafarn oedd hwnnw ar stryd sydd bellach yn Heol y Porth heddiw.  Ymhen tua blwyddyn, cawson nhw safle i adeiladu eu capel eu hunain.  Cafodd Capel Ebeneser ei agor ar 3 Rhagfyr 1828 ar y stryd a enwyd  maes o law  yn Ebenezer Street a oedd yn rhedeg gyfochrog â Heol-y-Frenhines rhwng Heol Frederick a Paradise Place.  Roedd adeilad y capel gwreiddiol yn bedwar deg troedfedd (deuddeg o fetrau) o hyd a thri deg tri troedfedd (deg o fetrau) o led.

Oherwydd twf cynulleidfaoedd, cafodd yr adeilad ei estyn a’i uwchraddio ar sawl achlysur, a châi gwasanaethau eu cynnal yn Neuadd y Dref o bryd i’w gilydd tra roedd gwaith adeiladu yn mynd rhagddo.    Erbyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd ei olwg yn debyg iawn i’w ymddangosiad yn narlun Mary Traynor.  Yn y wedd hon, roedd y capel ei hun ag oriel ar y llawr cyntaf ac roedd ystafell ysgol islaw.

Tua diwedd y 1970au, roedd yr adeilad hwn ymhlith nifer a gafodd eu dymchwel ar gyfer creu Canolfan Dewi Sant .    Diflannodd Stryd Ebenezer ac yn ei lle agorwyd cangen o Debenhams ar hen safle’r capel.  Yn dilyn hynny ad-leolodd Capel Ebeneser i hen adeilad yr Eglwys Annibynnol Saesneg ar Heol Siarl. Daeth yr adeilad hwnnw’n wag ar ôl i’r aelodau fu yno ymuno â’r Presbyteriaid er mwyn sefydlu Eglwys Ddiwygiedig Unedig y Ddinas.  Yn 2010, cyhoeddwyd fod achos Ebeneser yn gadael Heol Siarl.  Mae’r eglwys ar hyn o bryd yn addoli yng Nghanolfan Gymunedol yr Eglwys Newydd a’r City Church ar Blas Windsor.

David Webb, Glamorgan Archives Volunteer

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor Collection [D1093/2/13]
• Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynllun ar gyfer estyniad i Gapel yr Annibynnwyr Cymraeg Ebeneser, 1892 [BC/S/1/8486]
• Hughes, Y Parch H M, Hanes Ebenezer Caerdydd 1826 – 1926 (1926)
• Williamson, John, History of Congregationalism in Cardiff and District (1920)
• Lee, Brian: Central Cardiff, The Second Selection (cyfres ‘Images of Wales’)
• Hilling, John B & Traynor, Mary, Cardiff’s Temples of Faith (Cymdeithas Ddinesig Caerdydd, 2000)
• http://www.ebeneser.org
• http://news.bbc.co.uk/1/hi/wales/8517235.stm
• The Cardiff & Merthyr Guardian, 22 Oct 1853

Adeiladau Imperial, Sgwâr Mount Stuart, Caerdydd

Yn hwyr yn y 19fed ganrif, roedd Gwesty’r Imperial yng nghornel gogledd-orllewinol Sgwâr Mount Stuart.  Nid oes llun o’r adeilad wedi’i weld ond nid oedd yn sefydliad mawr yn fwy na thebyg.  Mae cyfrifiad 1871 yn cofnodi mai chwe lletywr oedd gan y trwyddedai, Thomas Nixon.  Deng mlynedd yn hwyrach, roedd Nixon mewn gofal o hyd gyda naw lletywr.  Erbyn 1901, Emily Jolly oedd y perchennog, ac roedd ganddi bedwar lletywr yn unig.

Yn 1911, ceisiodd Alliance Buildings Company gymeradwyaeth i ailadeiladu ar y safle.  Yna, cymerodd le dau blot yn 43 a 44 Sgwâr Mount Stuart, er bod dyluniadau’r pensaer yn dangos bod gan y cwmni uchelgeisiau eisoes i ychwanegu estyniadau at y ddwy ochr yn y dyfodol.    Ddwy flynedd yn hwyrach cyflwynwyd cynllun diwygiedig, ac yntau’n ymgorffori eiddo yn 39, 40, 41 a 42 Sgwâr Mount Stuart, ac erbyn 1920 roedd yr adeilad newydd wedi’i gwblhau.

Gydag wyneb â theils gwydrog a cholofnau ffliwtiog yn rhan o’r dyluniad, roedd golwg palasaidd gan y strwythur pum llawr.  Mae’n ymddangos bod yr Adeiladau Imperial, fel y’u gelwir yn awr, wedi’u rhannu yn swyddfeydd bach.  Mae Cyfeiriaduron Caerdydd ar gyfer y 1920au a’r 1930au yn dangos bod ystod o fusnesau, ym meysydd siopa, rheilffyrdd, glo, olew, paent ac yswiriant yn bennaf yn gweithredu yn yr adeiladau.  Yn gyntaf, bar a bwyty, sef Gwesty’r Imperial, oedd ar y llawr gwaelod i ogledd-orllewin y Sgwâr ond mae’n ymddangos iddo ddiflannu erbyn canol y 1920au.

Yn y 1940au, roedd adrannau llywodraeth gan gynnwys y Swyddfa Werthuso, y Gwasanaeth Mewnfudo, Y Weinyddiaeth Gyflenwi, Bwrdd Cymru ar gyfer Diwydiant, Y Morlys a’r Bwrdd Masnach yn gweithredu yn y swyddfeydd.  Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, mae’n ymddangos bod Swyddog Baner Llyngesol, a oedd yn gyfrifol am amddiffyn porthladdoedd de Cymru yn cael llety yn yr Adeiladau Imperial; mae hefyd wedi’i awgrymu y mae’n bosibl y cafodd gwaith cynllunio ei wneud yma ar gyfer y glaniadau D-Day yn 1944 – er nad oes modd cadarnhau hyn.

Erbyn 1955, nid oedd yr Adeiladu Imperial wedi’u rhestri yn nghyfeiriaduron Caerdydd mwyach.  Mae’n ymddangos na chawsant eu defnyddio am ugain mlynedd cyn iddynt gael eu dymchwel yn hwyr yn y 1970au.  Mae llun Mary Traynor yn dyddio’r cyfnod hwn o ddirywiad ac yn dangos yr ongl rhwng ochrau gorllewinol a gogleddol y Sgwâr – lle’r oedd y gwesty gwreiddiol.  Codwyd bloc o fflatiau ar y safle tua 2001.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Casgliad Mary Traynor Collection [D1093/2/11]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer newidiadau i Gwesty’r Imperial, 1886 [BC/S/1/5607]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau Gwesty’r Imperial, 1911 [BC/S/1/17740]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau gwrthodedig Gwesty’r Imperial, 1913 [BC/S/1/18796]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau i ailadeiladu Gwesty’r Imperial, 1913 [BC/S/1/18890]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau Gwesty’r Imperial, 1914 [BC/S/1/18937]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau’r Adeiladau Imperial, 1914 [BC/S/1/19193]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau’r Adeiladau Imperial, 1916 [BC/S/1/19596]

Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ailadeiladu arfaethedig 45 Sgwar Mount Stuart, 1923 [BC/S/1/22189]

Cyfrifiad 1871, 1881 a 1901

Davies, J D, Britannia’s Dragon: A Naval History of Wales

Square peg

http://www.shipsnostalgia.com/showthread.php?t=42584

Llun wedi ei dynnu gan David Webb ym 1974

Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1908 – 1972