Baddonau Penarth

Ar 3 Hydref 1881, penderfynodd Bwrdd iechyd Lleol Penarth adeiladu baddonau nofio dŵr môr i wasanaethu’r dref.  Yn wreiddiol y bwriad oedd iddo fod heb do ond arweiniodd y cynlluniau a ddatblygwyd dros y tair blynedd nesaf i’r adeilad y mae ei wedd allanol yn aros i raddau helaeth yn ddigyfnewid hyd y dydd hwn.  Penodwyd James Cory yn rheolwr ym mis Mehefin 1884. Fodd bynnag mae’n ymddangos nad agorodd y Baddonau yn gyhoeddus tan y flwyddyn ganlynol.

Roedd dau bwll nofio yn yr adeilad, ynghyd ag ystafelloedd newid a chyfleusterau i ymolchi’n breifat. Roedd dŵr y môr yn cael ei bwmpio o’r ardal o dan y Pier i ddwy gronfa yn y cae (Gerddi Alexandra yn ddiweddarach) uwch ben a’r tu ôl i’r Baddonau cyn pasio trwy’r system hidlo i’r pyllau.  Yn ystod rhan gyntaf yr G20, gosodwyd byrddau dros y pwll cyntaf yn ystod misoedd y gaeaf a’i ddefnyddio fel campfa.

Daeth y Baddonau yn segur pan agorodd Canolfan Hamdden Penarth yn y 1980au.  Am gyfnod fe ddefnyddiwyd yr adeilad fel bar a thŷ bwyta dan yr enw ‘Inn at the Deep End’, ond wedi hynny fe ddadfeiliodd tan iddo gael ei drawsnewid yn bedwar tŷ ar ddechrau’r G21.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/25-26]
• Bwrdd Iechyd Lleol Penarth, cofnodion, 1875-1885 [LBPE/1]
• http://www.penarthtowncouncil.gov.uk
• Thorne, Roy, Penarth – A History Vol. 2 (1976)
• http://www.urbanghostsmedia.com/2013/06/adaptive-reuse-penarth-abandoned-swimming-baths-luxury-homes/

 

Spillers and Bakers Ltd, Caerdydd

Dechreuodd busnes Spillers yn wreiddiol yn Bridgwater, yng Ngwlad yr Haf, lle sefydlodd Joe Spiller ei felin flawd gyntaf ym 1829. O fewn ychydig flynyddoedd roedd wedi lledu’r busnes i ardaloedd eraill o Gymru a Lloegr.  Agorodd yntau a’i bartner busnes, Samuel Browne, eu melin gyntaf yng Nghaerdydd ger Doc y Gorllewin ym 1854.

Ym 1889 unwyd busnes y felin yng Nghaerdydd â William Baker and Sons o Fryste i ffurfio Spillers and Bakers Ltd ac, erbyn dechrau’r 1890au, roedd y busnes yn cael ei redeg o sawl lleoliad ar wahân – yn bennaf ar Collingdon Road.  Wedi sawl newid enw pellach, daeth busnes melin Spillers i ddwylo Dalgety ym 1979 a’i gwerthodd yn ddiweddarach i’r Kerry Group.  Erbyn hynny, fodd bynnag, roedd y busnes yng Nghaerdydd wedi peidio.

D1093/2/23

D1093/2/30

Mae’r adeilad mawr sydd i’w weld yn D1093/2/23 a D1093/2/30 yn dangos enw’r cwmni yn falch ar do’r adeilad, ynghyd â’r dyddiad, 1893. Yn cael ei adnabod o hyd fel Spillers and Bakers, trawsnewidiwyd yr adeilad yn fflatiau ar ddiwedd yr ugeinfed ganrif wrth ail ddatblygu Bae Caerdydd.  Yr adeilad llai ym mlaen D1093/2/23 yw Depo Nwyddau’r Rheilffyrdd Prydeinig Stryd Tyndall.  Wedi ei adeiladu yn wreiddiol tua 1877 ar gyfer y London and North Western Railway Company, ddiwedd yr ugeinfed ganrif fe’i hymgorfforwyd yn rhan o westy.

Roedd eu lleoliad yn agos i’r dociau yn cynnig cyfleoedd i’r cwmni sicrhau grawn o dramor yn ogystal ag o fannau yng ngwledydd Prydain ac, am gyfnod, bu Spillers and Bakers yn rhedeg eu fflyd o longau eu hunain.

D1093/2/24

Mae D1093/2/24 yn dangos melin newydd a ddyluniwyd gan Oscar Faber a’i chodi yn y 1930au ym mhen gogledd dwyreiniol Doc y Rhath.  Fe’i hadeiladwyd o goncrid wedi ei atgyfnerthu, yn rhannol i leihau perygl tân ac fe geid seilos ynddo y gallai llongau a oedd wedi angori ar lan y doc ddadlwytho yn uniongyrchol iddynt.  Dymchwelwyd y felin yn y 1990au.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/23-24; D1093/2/30]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer ystordy nwyddau LNWR, 1874 [BC/S/1/857.2]
• http://www.gracesguide.co.uk/Spillers_and_Bakers
• https://en.wikipedia.org/wiki/Spillers
• http://www.engineering-timelines.com/scripts/engineeringItem.asp?id=1176
• http://www.coflein.gov.uk/en/site/415408/
• Williams, Stewart, Cardiff Yesterday, cyf. 11, delwedd 30
• Amryw cyfeirlyfr ar gyfer Caerdydd, 1893 -1937

 

Rhifau 5 a 7 Heol y Gadeirlan, Caerdydd

Mae’n debyg bod y rhain gyda’r tai cyntaf i gael eu codi ar Heol y Gadeirlan.  Cyn rhifo eiddo, adnabyddid hwy fel Leonida Villa (rhif 5) a Bryn Tawel Villa (rhif 7). Mae ffotograff, y tybir iddo gael ei dynno dŵr y cloc ar Gastell Caerdydd tua 1871, yn cynnwys adeilad sydd yn edrych yn debyg iawn i hwn, ond heb y ffenestr fae, a phrin iawn yw’r eiddo gerllaw.  Fodd bynnag mae ei hanes yn mynd nôl o leiaf degawd cyn hynny gan fod Bryn Tawel Villa yn ymddangos yng nghyfrifiad 1861, pan oedd Thomas Morgan, groser 53 oed wedi ymddeol a’i ferch Catherine, 24 oed, yn byw yno. Roeddent yn dal yno ym 1871 ond bu Thomas farw ym 1875 a Catherine ym mis Medi 1876. Erbyn 1881, roedd prif argraffydd 29 oed yn byw yno, William d Jones, gyda’i fam weddw, Elvena.  Does dim un o’r cyfrifiadau hyn yn crybwyll Leonida Villa – ac nid yw i’w ganfod yng nghyfeirlyfrau’r cyfnod chwaith.

Mae teulu o’r enw Morgan yn ôl ym Mryn Tawel erbyn 1891, teulu Palmer Morgan – groser arall wedi ymddeol, ond ni wyddom a oedd yn perthyn i Thomas a Catherine.  Dyma’r dyddiad y mae Leonida Villa yn ymddangos am y tro cyntaf, gyda Charles Arkell, dilladwr, yn byw yno gyda’i wraig a’i deulu.  Yng nghyfrifiad 1901, cofnodwyd newidiadau pellach gyda Sarah A Davies yn rhif 7 (Bryn Tawel).  Er ei bod yn briod, ymddengys bod ei gŵr yn absennol ar ddiwrnod y cyfrifiad oherwydd mae hi wedi ei rhestru ar ei phen ei hun gyda rhywun yn gweini yn unig.  Yn rhif 5 (Leonida), erbyn hynny roedd Mary Ann Allgood yn byw yno.

Erbyn 1908, roedd James Chaddock, Dirprwy Uwch-arolygydd yn Swyddfa’r Post, yn rhif 7, a Mrs Mary Evans yn rhif 5. Derbyniodd ganiatâd adeiladu ym 1909 i estyn y porth ar flaen y tŷ sydd i’w weld yn glir yn y llun.   Arhosodd Mrs Evans yno tan o leiaf 1920 ond roedd Chaddock wedi gadael erbyn 1913, pan symudodd John Lyal Williams i rif 7, roedd yn athro ysgol elfennol a oedd yn gweithio yn Ysgol Gyngor Metal Street ac roedd hefyd yn weithgar gydag Undeb Rygbi Cymru.  Bu yno tan fu farw ym mis Tachwedd 1945. Daeth ei fab, John George Williams, a aned ym 1913, yn adarwr o fri a dreuliodd lawer o’i fywyd fel curadur yn Amgueddfa Genedlaethol Kenya yn Nairobi.

Mae Cyfeirlyfr Caerdydd ym 1955 yn rhestru Kenneth J.Williams yn rhif 7 ond erbyn 1964 roedd y tŷ wedi ei droi yn swyddfeydd cyfrifyddion ac asiantau tai.

Yng Nghyfeirlyfr Caerdydd 1932, mae David Rees Jones, meddyg teulu, yn rhif 5, lle y bu tan fu farw yntau ar 7 Ionawr 1971.

Tynnodd Mary Traynor lun yr adeilad ym 1980, ond ers hynny mae wedi ei ddymchwel a’i ddisodli gan floc o swyddfeydd modern o’r enw Carlyle House.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/22]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer toiled newydd mewn villa, Heol y Gadeirlan, 1876 [BC/S/1/603]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer newidiadau i dy, Heol y Gadeirlan, 1876 [BC/S/1/650]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer ystafell uwch ben porth, 5 Heol y Gadeirlan, 1909 [BC/S/1/17131]
• Cyfrifiad 1871 – 1911
• Cyfeirlyfrau amrywiol Caerdydd a De Cymru
• The Medical Directory, 1967
• Jones, Bryan, Canton (cyfres Images of Wales)
• Mynegai y Cofrestrydd Cyffredinol i Genedigaethau a Phriodasau
• Rhestrau Profiant Cenedlaethol Cymru a Lloegr, 1875, 1876, 1945, 1971 & 1978
• Western Mail, 6 Tach 1945
• http://www.independent.co.uk/news/obituaries/obituary-j-g-williams-1138759.html

South Wales & West of England Standard Manufacturing Company Ltd., Stryd Bute a Herbert Street, Caerdydd

Mae’n debyg bod South Wales & West of England Standard Manufacturing Company Ltd. wedi dechrau gweithredu yng Nghaerdydd fymryn cyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Ni cheir unrhyw gyfeiriad ato cyn 1913, ond y flwyddyn honno wnaeth Cyfarwyddiadur y Western Mail restru’r cwmni yn 43 Bute Street. Erbyn 1915, roedd y cwmni’n meddiannu ar safle mawr ar gornel yn wynebu Bute Street a Herbert Street, lle’r oedd yn cynhyrchu ac yn cyflenwi oferôls, dyngarîs, driliau, crysau, singledi a siwtiau oel caci a gwyn. Ym 1915, cafodd y cwmni ei gontractio i gynhyrchu miloedd o gitbagiau ar gyfer Corfflu’r Fyddin Gymreig am 1/11½d (ychydig yn llai na 10 ceiniog) yr uned.

Ym 1940, cafodd y cwmni ganiatâd i adeiladu estyniad i’w ffatri, a chredir bod darlun Mary Traynor yn portreadu wyneb yr estyniad hwn ar Herbert Street. Lluniwyd y cynlluniau ar gyfer yr estyniad gan T. Elvet Llewellyn, pensaer o Gaerdydd.

Erbyn y 1950au, roedd y cwmni’n marchnata ei gynhyrchion o dan yr enw brand Stamana (cywasgiad o STAndardMANufActuring yn ôl pob tebyg) ac mae cyfeirlyfrau yn dangos ei fod yn dal i weithredu o’r un safle – yr adnabuwyd erbyn hynny yn Stamana House – yn y 1970au. Bellach, mae’r adeilad wedi cael ei ddymchwel; mae rhan o’i safle wedi cael ei defnyddio i ledaenu’r ffordd, ac mae’r gweddill yn llecyn gwyrdd wedi’i dirlunio erbyn hyn ar ochr ddwyreiniol Stryd Bute rhwng Herbert Street a’r llwybr i gerddwyr a beicwyr sy’n arwain o dan reilffordd Bae Caerdydd.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/21]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer estyniad i adeilad ffatri premises, 42 Bute Street, 1940 [BC/S/1/34142]
• Western Mail Cardiff Directory, 1913
• The City and Port of Cardiff – Official Handbook, 1955
• Kelly’s Directory of Cardiff, 1972
• http://cymru1914.org/cy/view/archive_file/3907059/3

Marchnad Nonpareil, James Street, Caerdydd

Yn ystod yr wythnosau nesaf, bydd ein blog yn dychwelyd at dynnu sylw at gasgliad sy’n helpu i gofnodi Caerdydd a de Cymru sy’n newid yn gyflym.  Ym mis Mehefin 2014, derbyniodd Archifau Morgannwg adnau hynod ddiddorol ac unigryw gan Mary Traynor, artist o Gaerdydd, sydd wrthi ers diwedd y 1960au yn ceisio tynnu lluniau o adeiladu Caerdydd a’r ardal gyfagos sydd dan fygythiad o gael eu dymchwel.  Mae ei gwaith wedi cael ei arddangos mewn amgueddfeydd amrywiol dros y blynyddoedd ac mae’n tynnu sylw at lawer o adeiladau sydd wedi diflannu ers hynny.  Mae’r casgliad yn cynnwys ei llyfrau braslunio a’i gwaith rhydd, yr oedd rhai ohonynt wedi’u fframio ac yn cael eu harddangos cyn hynny.  Mae’r brasluniau a’r paentiadau hyn yn ategu sawl cyfres arall o gofnodion a gedwir yn yr archifau, gan ddarparu ffynhonnell werthfawr i’r rhai hynny sy’n ymchwilio i hanes adeiladau yn yr ardal.

Mae David Webb, sy’n wirfoddolwr yn Archifau Morgannwg, wedi bod yn defnyddio’r cofnodion hyn i ymgymryd â gwaith ymchwil i hanes rai o’r adeiladau a gaiff eu cynnwys yn rhan o waith celf Mary Traynor.

Roedd Marchnad Nonpareil yn sefyll ar gornel James Street a Louisa Street, yn ardal Butetown o Gaerdydd.  Roedd yr adeilad wedi’i leoli yn rhifau 48 a 49 James Street tan tua 1905 pan gafodd y stryd ei hail-rifo ac yna roedd yr adeilad yn meddiannu rhifau 27 a 29.

Mae plac carreg uwchben trydydd llawr rhif 27 (49 gynt) yn dweud ‘The Nonpareil Market 1889’ sydd wedi bod yn fater o ddirgelwch.  Roedd y safle yno cyn y flwyddyn honno – ceisiwyd cymeradwyaeth i ychwanegu’r trydydd llawr mor fuan â 1871.  Yn 1889, derbyniodd Frederick Ward, cigydd, gymeradwyaeth adeiladu ar gyfer addasiadau i 48 a 49 felly gellid tybio bod y plac wedi’i osod fel rhan o’r gwaith hwn.  Fodd bynnag, mae’r rheswm dros wneud hynny yn aneglur.  Mae Nonpareil yn air Ffrengig, sy’n golygu heb ei ail, ond nid oes unrhyw gofnod o’r enw ‘Marchnad Nonpareil’ yn cael ei ddefnyddio fel cyfeiriad neu enw busnes yno.  Roedd busnes Ward wedi’i leoli yn rhif 49, ac roedd siop yn rhif 48 a oedd yn cael ei rhedeg gan yr entrepreneur enwog, Solomon Andrews.  Gan fod Andrews yn rhan o’r fasnach adeiladu hefyd, gellir honni mai ef oedd tu ôl i osod y plac – ond nid oes tystiolaeth i ddangos hynny.

Roedd Ward & Co, Cigyddion Môr, dal wedi’u rhestru yma yng Nghyfeiriadur 1972 Kelly’s – a oedd, erbyn hynny, wedi estyn i siop flaenorol Solomon Andrews, ond mae llun Mary Traynor yn dangos fod y safle wedi’i gau erbyn 1980.  Yna cafodd yr adeilad ei ddymchwel fel rhan o ailddatblygiad mawr. Cafodd rhywfaint o’r safle ei gymryd ar gyfer lledaenu’r ffordd, ond mae fflatiau modern bellach yn meddiannu gweddill y safle ar Louisa Place.    Mae’r plac ‘Nonpareil Market’ wedi’i ail-osod yn agos at ei lleoliad gwreiddiol, mewn mynedfa fwaog dros lwybr troed i mewn i’r datblygiad newydd.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/20]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun newidiadau i 49 James Street, 1871 [BC/S/1/90569]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun newidiadau i 48 & 49 James Street, 1889 [BC/S/1/7416]
• Butcher’s Cardiff District Directory, 1882-83
• Kelly’s Directory of Cardiff, 1972
• http://wearecardiff.co.uk/2014/04/18/100-days-in-cardiff-the-non-pareil-market/
• Williams, Stewart, Cardiff Yesterday, cyf. 31, delwedd 69

“Gofynna i dy fêt olchi dy gefn”: Baddonau Pen y Pwll ym Maes Glo De Cymru

DNCB/79/8/188: Tri glöwr dienw, Agor Baddon Caerau, 6 Maw 1954

Wrth i’r prosiect Glamorgan’s Blood barhau, mae deunydd yn ymwneud â baddonau pen y pyllau glo yn dod i’r amlwg yng nghasgliad Archifau Morgannwg.

DNCB/66/197: Baddonau Pen y pwll, Treharris, Golwg gyffredinol o faddonau pen y pwll, tua 1921

Roedd baddonau pen y pwll, a gyflwynwyd yn y 1920au, o fudd mawr i’r bobl oedd yn gweithio ym maes glo de Cymru. Cyn baddonau pen y pwll, byddai glowyr yn mynd adre o’r gwaith mewn dillad brwnt, yn wlyb diferu â dŵr a chwys. Roedd hyn yn ychwanegu at beryglon eu gwaith oherwydd byddai’n cynyddu’r tebygolrwydd o drosglwyddo salwch. Daeth baddonau pen y bwll â rhywfaint o ddiogelwch yn erbyn y fath afiechydon, gyda chawodydd a chyfleusterau newid yn caniatáu i’r glowyr fynd adre mewn dillad glân a sych. ¹

Nid oedd yn rhaid i’r glowyr olchi yn ystafell fyw y teulu mwyach – byddai gwraig y glöwr yn paratoi bath ac yn glanhau a golchi ei ddillad brwnt. Byddai hyn yn dod â dwst glo a budreddi i mewn i gartref y teulu. Roedd y gwaith o baratoi dŵr y bath hefyd yn beryglus i deulu’r glöwr:

…many children were badly scalded – and often died – as a result of falling into prepared bath water or upsetting water which was being boiled in readiness for the bath. One south Wales coroner claimed that he conducted more inquests into the deaths of children who were scaled than he did into miners who were killed underground. ²

DNCB/66/3: Glöwr yn y baddon, Penalltau, tua 1930

Un o’r prif gasgliadau sy’n cynnwys gwybodaeth am Faddonau Pen y Pwll yw casgliad cynlluniau adeiladu’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Fel rhan o’r prosiect Glamorgan’s Blood, mae’r archifydd a gwarchodwr y prosiect wrthi’n gweithio gyda’i gilydd i gatalogio’r deunydd a’i asesu i nodi’r gofynion trin a storio.

DNCB/1/4/2/10: Baddonau Pen y Pwll Abercynon, Ebr 1950

Mae meintiau, prosesau a deunyddiau amrywiol y casgliad hwn yn her o safbwynt cadwraeth ac o ran gofynion storio, mynediad at ddeunydd a chadwraeth hirdymor. Mae’r cynlluniau ar gyfer baddonau pen y pwll yng nghasgliad y Bwrdd yn dangos amrywiaeth o dechnegau a phrosesau gwahanol ar gyfer cynhyrchu darluniau pensaernïol.  Diazoteipiau, glasbrintiau a darluniau pensil ac inc sy’n ymddangos gan amlaf, ar amrywiaeth o swbstradau.  Mae enghreifftiau o brintiau golchi, lithograffau jél a phrintiau halid arian hefyd i’w gweld yn y casgliad, sy’n dod â heriau cadwraeth gwahanol.  Yr her gadwraeth flaenllaw yw’r cymhorthion asetad sydd wedi dirywio a ddefnyddiwyd fel deunydd amlinellu ac fel negydd i greu cynlluniau dyblyg. Maent i’w gweld yn y casgliad hwn fel sylfaen i ddarluniau pensil ac inc a diazoteipiau. Mae’r rhan fwyaf o’r cynlluniau asetad hyn yn dangos dirywiad plastig datblygedig ar ffurf breuo sydd wedi achosi iddynt gracio a malu, sy’n golygu eu bod yn amhosibl i’w cynhyrchu yn yr ystafell chwilio.  Digideiddio fydd yr unig ffordd o sicrhau bod y cynlluniau hyn ar gael, gan nad oes llawer o opsiynau o ran triniaeth cadwraeth a chadwraeth hirdymor y math hwn o ddeunydd.

DNCB/60/65/4: Enghraifft o Gynllun Wedi Malu, Asetad, 1951

Mae’r cynlluniau’n dangos baddonau pen y pwll o byllau glo ledled de Cymru, yn dyddio rhwng y 1930au a’r 1970au. Drwy gynlluniau llawr, cynlluniau safle a golygon, gall ymchwilwyr weld pa gyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y pyllau glo, gan gynnwys mynedfeydd glân a brwnt ar wahân a loceri, cawodydd, ardaloedd glanhau sgidiau, canolfannau triniaeth feddygol a ffreuturau. Wedi gwladoli, daeth y cyfleusterau hyn yn ‘ddarn hanfodol o offer cynhyrchu’, a bydd y cynlluniau a’r deunydd arall yng nghasgliad Archifau Morgannwg yn sicrhau bod yr adeiladau hyn, sydd wedi diflannu i bob pwrpas o dirwedd de Cymru, yn cael eu cofnodi ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

DNCB/1/4/13/2-3: Golygfeydd o Faddonau Pwll Glo Cwm, Meh 1952

Louise Clarke, Archifydd Prosiect Glamorgan’s Blood

Stephanie Jamieson, Gwarchodwr Prosiect Glamorgan’s Blood

1. Evans, Neil; Jones, Dot, ‘A Blessing for the Miner’s Wife: the campaign for pithead baths in the South Wales coalfield, 1908-1950’, Llafur : Journal of Welsh Labour History, t.7
2. Evans, Neil; Jones, Dot, t.6