Nadolig yn ystod y Rhyfel

Un o’r casgliadau mwyaf unigryw a diddorol a gedwir yn Archifau Morgannwg yw gohebiaeth Leversuch. Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r llythyrau hyn gan Violet Patricia Cox, a elwid yn “Pat”. Cafodd ei geni yng Nghaerdydd yn 1925 ac, ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd, roedd yn byw yn Stryd Plantagenet yn Riverside ac yn dechrau gweithio fel Teipydd Llaw Fer ar gyfer MGM yn Arcêd Dominion.  Anfonai ei llythyrau at John Leversuch – a elwid yn “Jack” – a aned yn Llundain ym 1917 ac o oedd yn gwasanaethu gyda’r Awyrlu Brenhinol yn RAF Sain Tathan ym 1939. Bu Pat a Jack yn gohebu drwy’r rhyfel i gyd, gan gynnwys y tair blynedd y cafodd Jack ei anfon i dde Rhodesia (Zimbabwe heddiw).

Er mai dim ond llythyrau Pat at Jack sydd yng nghasgliad Leversuch  – ac felly dim ond un ochr o’r sgwrs sydd gennym – roedd hi’n awdur hynod dalentog a mynegiannol, yn trafod digwyddiadau’r rhyfel gyda chynhesrwydd a hiwmor. Nid yw’r Nadolig yn eithriad; yn wir, yn ei llythyr Nadolig cyntaf, ar 21 Rhagfyr 1939, disgrifiodd ddarganfyddiad eithaf brawychus a wnaed gerllaw:

We are having a little trouble with the I.R.A. around at Riverside lately[;] Wednesday night a parcel was found on the doorstep of a house in the next street from us. It was found to be gelignite, enough to blow up the whole of Riverside. They really are such nice people with such nice manners, the I.R.A. I mean. [DXGC263/2/18]

Gadawyd y ffrwydradau yn 23 Beauchamp Street, y stryd nesaf i lle’r oedd teulu Cox yn byw. Valerie Pearson a’u darganfu; dim ond deuddeg oed oedd hi. Ar ôl galw ei mam am y pecyn amheus, agoron nhw’r pecyn ac ynddo roedd tua 60 ffon gelignit! Ni chanfuwyd pwy oedd y tramgwyddwr, na chwaith y rheswm dros adael ffrwydradau wrth ddrws teulu diniwed [Western Mail, 22nd December 1939].

Erbyn mis Rhagfyr 1940, roedd Jack yn gwasanaethu yn RAF Kumalo ger Bulawayo yn ne Rhodesia. Felly, creodd Pat y cyntaf o nifer o barseli anrhegion Nadolig a anfonodd at Jack rhwng 1940 a 1943.  Ysgrifennodd:

It would be just my luck if you received [it] some time after Christmas [DXGC263/3/9]

Yn anffodus i Pat, ni chyrhaeddodd y parsel Bulawayo tan 14 Ionawr 1941!

Ar gyfer Nadolig 1942, ceisiodd Pat wneud ei pharsel yn fwy deniadol drwy ychwanegu brigyn o gelyn i Jack ei gweld ar ben y parsel wrth ei agor. Fodd bynnag, bu’n dipyn o ymdrech ei chael adref er mwyn ei lapio.

I bought a great big bunch of holly & quite the biggest bunch of mistletoe from the Open Air Market on Friday in my lunch hour, & then I carried it back to the office so that I could take it home with me in the evening. When I arrived at the office they all thought I’d brought it back to decorate the office with, so anyway we all helped to decorate parts of the office & then I brought the rest home, which was still quite large, & as I had to go from town to Victoria Park with it I decided I’d better walk a good half of the way owing to the crowds that get on the trams going home from work. So when I saw one which didn’t seem full at all, I got on as prickly holly must be very annoying to women’s stockings & people’s fingers. I had quite a few people looking at both the holly etc., & me, but I didn’t mind, it’s Christmas time & I had to get it home some way!! [DXGC263/5/16]

Bu modd iddi gadw rhywfaint o’r celyn i addurno cartref y teulu, ond tarfu’r rhyfel hyd yn oed ar y digwyddiad pleserus a llawen hwn.

We haven’t put any paper decorations up this year – it’s much too risky in the case of fires through enemy action, but we have put two red paper balls up in the sitting room, & two coloured bells (paper) in the dining room, just to make it a bit more Christmas-like, & the holly looks pretty effective… [DXGC263/5/16]

Roedd Pat yn hen gyfarwydd â ‘gweithredu’r gelyn’: dinistriwyd tŷ ei ffrind yn Brook Street gerllaw yn Blitz 1941, ac roedd y difrod i’w heiddo eu hunain a’r eiddo yn Stryd Plantagenet gymaint nes bod y teulu Cox wedi symud i ddiogelwch cymharol Birchfield Crescent ger Parc Fictoria yn Nhreganna erbyn 1942. Mewn llythyr dilynol, dyddiedig ar 30 Rhagfyr 1942, disgrifiodd Pat ginio Nadolig teulu Cox yn eu cartref newydd. Dydy’r cinio ddim yn swnio’n rhy annhebyg i’n cinio Nadolig ni heddiw, er gwaethaf y dogni.

We were lucky enough to be able to get a Chicken for our Xmas dinner – Turkeys being absolutely out of the question in Cardiff this year, & then the Xmas Pudding, which contained one six-penny bit only & which I strangely enough, had in my piece of pudding. I usually have to eat about five slices of pudding other years to get one of the three-penny bits!!! [DXGC263/5/18]

Clôdd y llythyr hwn gyda pharagraff teimladwy sy’n dangos bod y straen o weld eisiau Jack yn cychwyn tyfu ar ôl dwy flynedd ar wahân.

I’ve had the drink for you this Xmas as you requested dear, & next Christmas I hope we will be having one together & looking back on this Christmas with a smile & the happy thought that we’ll never be parted again. At least I hope so. [DXGC263/5/18]

Yn anffodus, er gwaethaf ei gobeithion Nadolig, byddai’n rhaid i Pat aros dwy flynedd eto cyn y gwelai Jack o’r diwedd; ni ddychwelodd o Southern Rhodesia tan dymor y gwanwyn 1944. Yn ffodus, nid hir ar ôl i’r rhyfel ddod i ben, priodon nhw ym mis Medi 1945 a symudon nhw i dref mebyd Jack sef, Worthing yn Sussex, lle mae’n siŵr y bu iddynt fwynhau llawer Gŵyl yn hapus gyda’i gilydd.

Jeremy Konsbruck, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Beauty and the Beast: Blwyddyn Newydd yn Rookwood, 1880

Os ydych chi’n bwriadu diddanu’r teulu dros gyfnod y Nadolig, efallai y bydd teulu Hill Rookwood yn gallu eich helpu.  Yn Archifau Morgannwg mae llyfrau lloffion y teulu a oedd yn byw yn Rookwood, tŷ mawreddog ar Fairwater Road, Caerdydd, sy’n cael ei nabod yn well erbyn heddiw fel Ysbyty Rookwood. Ar adeg y Nadolig yn y 1880au cynhaliodd Edward Stock Hill a’i wraig, Fanny Ellen Hill, amrywiaeth o adloniant i ddiddanu eu saith plentyn ifanc a’u perthnasau a’u cadw’n brysur. Aethant hyd yn oed mor bell ag argraffu rhaglen ffurfiol. Gellir gweld dwy o’r rhaglenni, ar gyfer Blwyddyn Newydd 1880 a Nadolig 1881, yn Archifau Morgannwg.

Ar Ddydd Calan, 1880, y prif atyniad oedd perfformiad o ‘Beauty and the Beast’.  Roedd gan bron bob un o’r plant ran gyda Constance Hill oedd yn 12 oed yn chwarae’r brif ran fel Beauty, merch y Masnachwr.  I gadw’r ddysgl yn wastad, cafodd ei chwaer hŷn, Mabel ran Brenhines y Tylwyth Teg, Moonbeam, gyda Gladys, 7 oed yn chwarae ei chynorthwyydd, Snowdrop. Aeth y rhan boblogaidd, Beast i’r cefnder, Hector gyda’r ddau frawd hŷn, Vernon ac Eustace, fel “Macwyaid” i’r Beast.

Byddai’r paratoadau yn y cyfnod cyn y diwrnod mawr wedi bod yn brysur iawn gyda llinellau i’w cofio, gwisgoedd i’w canfod a setiau i’w cyrchu a’u codi. Gyda Mrs Hill yn darparu cyfeiliant dramatig ar y piano, roedd y perfformiad yn llwyddiant ond mae’n debyg heb un neu ddwy anffawd. Mae’n siŵr y bu’n rhaid cadw trefn ar Beast a’i gynorthwywyr ar sawl achlysur ond maddeuwyd pob camwedd wrth i’r plant fwynhau cymeradwyaeth wresog gan gynulleidfa werthfawrogol iawn.

Yn ddiweddarach yn y dydd roedd hi’n bryd i’r oedolion godi ar eu traed i berfformio “The Ladies Battle – A Comedy in Three Acts“. Aeth y brif ran y tro hwn i Edward Stock Hill fel y Barwn Montrichard, y ditectif ffwndrus. Lleolwyd y ddrama yn Chateau’r Iarlles d’Autrival lle’r oedd Henri de Flovigneil, gŵr ifanc golygus, yn cuddio ar ôl i Napoleon gael ei drechu yn Waterloo. Roedd gan y plot rywbeth i bawb wrth i’r Iarlles, a chwaraewyd gan fam y Beast, Mrs Corbyn, edrych i gael y gorau ar Montrichard a’i gynorthwyydd Gustave. Fel bob amser, cymhlethwyd pethau ymhellach wrth i Gustave a Henri syrthio’n ddwfn mewn cariad â’r Iarlles a’i nith Leonie.

Daeth y diwrnod i ben gyda’r teulu yn ymgasglu o amgylch y goeden Nadolig i ganu caneuon a chael swper. Mae’n swnio’n hudolus ond peidiwch â chredu gair ohono.  Mae’n debyg mai’r hwyl a’r anhrefn arferol oedd hi – gan mai dyna ydi Nadolig. 

Cedwir llyfrau lloffion teulu’r Hill yn Archifau Morgannwg (cyf. D1372). Dim ond ffotograffau a gymerwyd yn llawer diweddarach yn eu bywyd sydd i gael o blant y teulu Hill.

Yn y ffotograff grŵp mae Constance yn y blaen ar y  chwith gyda Mabel a Gladys ar y dde iddi hi.  Mae cynorthwywyr y Beast, Vernon ac Eustace, yn y rhes gefn, yr ail a’r trydydd o’r chwith yn y drefn honno. Yr ail ffotograff yw Edward Stock Hill – ein “Barwn Montrichard”.

Yn anffodus, nid oes gennym ffotograff o Hector ifanc fel y Beast.  Efallai gallwn adael hynny i’ch dychymyg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ddoe a Heddiw

Un o’r agweddau mwyaf difyr ar hen ffotograffau o’n cymdogaethau yw eu bod nhw’n dangos yn glir gymaint y mae pethau wedi newid. Mae chwilio am adeiladau newydd, neu rai sydd wedi diflannu, yn hwyl a gall arwain at drafod mawr a rhannu atgofion.

Ond nid ffotograffau’n unig all brocio’r cof fel hyn. Mae catalogau a ddefnyddiwyd mewn arwerthiannau a’r manylion y maen nhw’n eu cynnwys am y gwrthrychau oedd ar werth hefyd yn ffynhonnell hanesyddol dda, yn enwedig pan fo ynddynt luniau a chynlluniau. Mae cofnodion Stephenson and Alexander, a gedwir yma, yn un o’r mwyaf sydd gennym. Cwmni o Arwerthwyr a Syrfewyr siartredig lleol oedd ydoedd.

Mae’r catalog a baratowyd ganddynt ar gyfer gwerthu’r Theatre Royal a’r Silver Cinema yn y Barri yn ddifyr dros ben, â’i glawr nodedig yn dangos y Theatre Royal tua’r flwyddyn 1922 (cyf. DSA/6/575).

Mae’r ffaith bod y Theatr erbyn hyn wedi ei dymchwel yn rhoi arwyddocâd arbennig i’r catalog.   Roedd y Theatre Royal a’r Silver Cinema ar werth gyda’i gilydd yn yr arwerthiant, a gynhaliwyd yn y Grand Hotel yn Birmingham. Roedd Silver Cinema yng Nghaerwrangon hefyd ar werth gyda nhw. Mae’r honno hefyd wedi ei dymchwel erbyn hyn.

Dywed y catalog fod y Theatr a’r Sinema yn cael eu rhedeg fel un busnes yn y Barri, gyda’r ddau adeilad yn dangos ‘pictiwrs’. Dywed hefyd, fodd bynnag, fod y Theatre Royal hefyd yn cynnal gweithgareddau ‘aruchel’ fel opera am 15 i 16 wythnos y flwyddyn.

Ym 1909 y cafodd y Theatre Royal ei hadeiladu yn y Barri, ac roedd yn cael ei defnyddio fel sinema tan 2008. Mae’r catalog yn llawn manylion am yr adeilad pan oedd yn anterth ei boblogrwydd. Mae yno fanylion am y celfi a’r addurniadau mewnol, yn cynnwys cadeiriau wedi eu clustogi ac y gellid eu codi yn y blaen a’r rhesi o gadeiriau pren, ar gyfer 550, yn ‘Y Pit’. Roedd yr addurniadau yn chwaethus iawn, gyda waliau glas a chornis a ffrîs gwyn, a phapur wal â phatrwm Tsieineaidd.  Roedd gan y Theatr yr offer technegol diweddaraf i gyd – roedd ‘offeryn teleffonio’ yn y blwch talu!

Er ei fod wedi newid yn aruthrol ers 1922, mae’r Silver Cinema yn y Barri o hyd. Mae neuadd snwcer yno erbyn hyn.  Dywed y catalog fod digon o le i 1,003 o bobl eistedd yn y neuadd, y balconi ac yn y Bocsys pan roddwyd hi ar werth.  Roedd wedi cael ei hailadeiladu’n gyfan gwbl flwyddyn ynghynt, ac roedd yn ‘un o sinemâu brafiaf y Dywysogaeth’.  Roedd yn sicr yn foethus, ac roedd ynddi ddwy banel gyda golygfeydd o Borth Ceri y Barri arnynt.

Gallwch ddarganfod mwy am y manylion gwerthiant o fewn casgliad Stephenson & Alexander ar ein catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/