Dyddiadur Joan Mark o Gaerdydd, Nyrs, 1939

Derbyniodd Archifau Morgannwg ddyddiadur yn ddiweddar, wedi ei ysgrifennu gan Joan Mark o Gaerdydd ym 1939, y flwyddyn y sefydlwyd Archifdy Morgannwg – Archifau Morgannwg erbyn heddiw.

Joan Mark yn ei gwisg nyrs

Cafodd Joan ei geni ym 1921 a chafodd ei haddysg yn Ysgol Howell’s. Dechreuodd ysgrifennu ei dyddiadur pan oedd hi’n 17 oed, yn cofnodi ei gwaith fel nyrs dan hyfforddiant yn Ysbyty Orthopedig Tywysog Cymru yng Nghaerdydd. Roedd talebau ar gyfer rhoddion am ddim megis crisialau barlys lemwn, moddion diffyg traul a phowdwr talc fioledau Dyfnaint yn cael eu rhoi gyda’r ‘Boots Scribbling Diary’.

Mae cofnodion Joan am ei bywyd gwaith yn hynod ddiddorol, gyda’r Rhyfel ar dorri yn gefndir iddynt, rhyfel a gychwynnodd ym mis Medi y flwyddyn honno.  Mae’n dweud sut y bu ar ei thraed drwy’r dydd, …bron â chysgu ar fy nhraed, yn un o’i chofnodion.  Roedd yn rhaid iddi fyw mewn ystafelloedd yn yr ysbyty pan oedd hi ar ddyletswydd, ac roedd yn sôn yn aml am gleifion yn canu eu clychau; clychau, clychau, clychau ysgrifenna.

Roedd Joan yn mwynhau gweithio ar ward y plant.

Staff a chleifion Ysbyty Tywysog Cymru, 1930au – mae Joan yn sefyll, y 3ydd o’r chwith

Mae’n sôn am glefydau fel y dwymyn goch, brech yr ieir a diptheria.  Pan oedd hi’n helpu yng nghlinig y babanod, ysgrifennodd:

All sorts of babies came. We had to scrape the dirt off some before we could see their little faces.

Roedd yn rhaid iddi hefyd chwilio am lau pen ac ar un achlysur, gwelodd fod sawl plentyn yn ‘fyw’ gyda llau a bu’n rhaid iddi drio cael gwared arnyn nhw gyda sebon Derbac a Dettol cyn i Brif Weinyddes y Ward ddychwelyd.

Roedd disgwyl i Joan hefyd olchi dillad a chynfasau, trwsio napcynnau a thorri milltiroedd ar filltiroedd o we a gwlân ar gyfer rhwymynnau.  Ar ei diwrnodau i ffwrdd o’r gwaith byddai’n mynd i ddarlithoedd ac yn sefyll profion.  Ar un adeg, fe gwympodd i gysgu tra’n ceisio paratoi at brawf.

Roedd yn poeni’n gyson am brinder staff yn yr ysbyty:

I hope we shall get some more staff soon …[the staff were] all shouting and bawling at me.  They seem to think I can produce mattresses, plaster knives and clean counterpaynes out of the air.

Roedd y Metron a’r Brif Weinyddes yn rheoli’n llym, a gallai nyrsys golli eu diwrnodau i ffwrdd am gamweddau megis methu â rhoi gwybod am olau oedd wedi torri neu gael ystafell wely anniben. Ym mis Mawrth, fe gawson nhw gapiau newydd i’w gwisgo:

We all had new caps given us this morning. They are all terrible and show all our hair at the back.  Matron told me to put mine in curlers, but I shan’t even if I’m the only one left with straight hair.

Nid gwaith oedd holl fywyd Joan. Mae’n cofnodi ymweliadau â’i theulu a’i bywyd cymdeithasol: tripiau i Ynys y Barri, siopa yn Woolworths, gwrando ar y radio, tripiau rheolaidd i’r sinema, cerdded ym Mharc y Rhath ac ymweld â Chapel Star Street a Chapel Methodistaidd y Rhath ar ddyddiau Sul. Ym mis Ionawr 1939, cynhaliwyd dawns flynyddol morynion yr ysbyty, pan oedd rhaid i’r nyrsys weini arnyn nhw a chymhennu ar ôl y ddawns:

…we were allowed to dance with each other as well at the end, but were told not to take the maids’ men.

Methodd Joan y cinio a’r ddawns oedd wedi eu trefnu ar gyfer y nyrsys:

…so we held a dance on our own in the bedroom with the wireless and gas-fire in full blast and lemonade and biscuits as refreshments.

Roedd hi ar ddyletswydd ar Ddydd Nadolig ac fe gafodd anrhegion oddi wrth y Metron a nyrsys eraill. Daeth band i’r ysbyty am 7.30am ac fe ddawnsiodd y rhan fwyaf o’r nyrsys. Bu Joan yn chwarae gyda phlant y ward, a daeth côr i ganu carolau, cyn i’r cinio Nadolig gael ei weini am 7 y nos.

O fis Awst ymlaen, mae cymylau Rhyfel yn llenwi ei dyddiadur. Ar 24 Awst, ysgrifennodd Joan:

Everyone seems to think there is going to be a war.

Deuddydd yn ddiweddarach, dywed:

They are making our Out Patients Department into a Decontamination Centre and pasting black paper over the windows of the Hospital. The International Situation seems pretty serious but I don’t think there will be a war.

Roedd Joan i fod i gymryd gwyliau:

Sister Blake says I may have my holidays but must come back if War is Declared.

Ar 1 Medi, mae’n cofnodi bod yr Almaen wedi dechrau bomio Gwlad Pwyl a’i bod wedi mynd ar drip i’r traeth lle cyfarfu â …dau blentyn annwyl ar ffo o’r Almaen.  Roedd Joan ar ei gwyliau pan gyhoeddwyd Rhyfel ar 3 Medi, ac ysgrifenna ar y diwrnod hwnnw bod yr Almaenwyr wedi gollwng torpido ar long Brydeinig (yr SS Athena oedd hi). Ychydig ddyddiau’n ddiweddarach, mae Joan yn teithio i Nottingham ac yn helpu ei hewythr i dywyllu’r ffenestri.  Cafodd anhawster yn dychwelyd i Gaerdydd gan fod y trenau i gyd wedi eu hatal, am eu bod yn cael eu defnyddio i gludo milwyr.

Roedd paratoadau yn eu hanterth pan ddychwelodd i’r gwaith yr wythnos ganlynol.  Dim ond wyth o gleifion oedd yn yr ysbyty, ac o hynny ymlaen byddent yn cadw hanner yr ysbyty’n wag er mwyn gallu derbyn milwyr oedd wedi eu hanafu os byddai angen.  Bu’n rhaid i Joan baratoi 48 o welyau ar eu cyfer mewn un diwrnod. Rhoddodd Gweinyddes y ward gyngor i’r nyrsys:

If a bomb falls on the Hospital – don’t rush into the flames or make martyrs of yourselves. Get under the beds and the quicker the better.

Roedd y Metron yn poeni:

…because the Russians have entered Poland

Dywedodd Gweinyddes y Ward:

What does it matter as long as they don’t enter the Prince of Wales’ Hospital

Wrth i’r dyddiadur gyrraedd ei ddiwedd, mae’n adlewyrchu rhai o’r newidiadau roedd y Rhyfel wedi eu hachosi i fywyd bob dydd: cael rhybudd am ddangos gormod o olau mewn ffenestr, dosbarthu cardiau Cofrestru Cenedlaethol, mynd i gysgodfeydd cyrchoedd awyr, cydweithwraig yn dysgu sut i wau sanau ar gyfer milwyr, ac aelod o’r teulu’n mynd i ffwrdd fel faciwî.

Joan Mark o Gaerdydd

Aeth Joan yn ei blaen i gymhwyso’n nyrs ym 1943, ond yn hynod drist bu farw mewn damwain car ym 1951. Roedd hi’n 29 oed.

Pasiant Cenedlaethol Cymru, mis Gorffennaf a mis Awst 1909

Mae’r ffotograffau isod, a dynnwyd 110 mlynedd yn ôl, yn dangos aelodau teuluoedd Cymreig blaenllaw yn gwisgo gwisgoedd yr oesoedd canol ar gyfer Pasiant Cenedlaethol Cymru.

Ardalyddes Bute fel ‘Boneddiges Cymru’

Arglwydd Faer Caerdydd Lewis Morgan fel Hywel Dda

Mrs Maria Augusta Hester Crawshay

Mr Victor Wiltshire fel Brenin Harri V

Mr Ernest George Cove fel ‘The Scout’

A yntau’n cael ei gynnal dros bythefnos yng Nghaerdydd ym mis Gorffennaf ac Awst 1909, roedd y pasiant yn dathlu hanes Cymru drwy ail-greu digwyddiadau hanesyddol a chwedlonol. Gyda chast o 5,000 o bobl roedd y golygfeydd yn cychwyn gyda dyfodiad y Rhufeiniaid yng Nghymru ac yn dod i ben gyda choroni Harri’r Seithfed yn dilyn Brwydr Bosworth ym 1485. Yn ôl y Western Mail roedd y digwyddiad yn ‘……. ddigwyddiad yr oes a fydd yn sicr o gael ei ystyried yn un o brif ddigwyddiadau Cymreig yr ugeinfed ganrif’.

Golygfa o’r Pasiant

Y Diweddglo

Fodd bynnag, er bod y tri pherfformiad tair awr o hyd yn cynnwys yr Ardalyddes Bute yn ymddangos fel ‘Boneddiges Cymru’, arddangosfa tân gwyllt gan Brocks of Crystal Palace a llu o chwaraewyr rygbi rhyngwladol wedi’u gwisgo fel dynion Ifor Bach yn ymosod ar Gastell Caerdydd, ni lwyddodd y perfformiadau i argyhoeddi’r cyhoedd. Arweiniodd diffyg cynulleidfa at golled ariannol fawr. Yn angharedig efallai, barnwyd bod y pasiant yn ‘ffantasi Edwardaidd chwyddedig’ ac ni chafodd ei ailadrodd wedi hynny.

Mae gan Archifau Morgannwg nifer o ffotograffau o’r cast yn eu gwisgoedd a chopi o’r rhaglen a baratowyd ar gyfer y pasiant sy’n gosod yr olygfa ac yn rhestru’r rhai gymerodd ran yn y digwyddiad. Mae hefyd copi o’r Western Mail, a gyhoeddwyd ar 27 Gorffennaf 1909, ar gael sy’n cynnwys ffotograffau ac adroddiadau am y perfformiadau.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cerdded ar y Lleuad: 50 mlynedd yn ôl i’r mis hwn, Gorffennaf 1969

Rydym yn gyfarwydd y dyddiau hyn â’r ymadrodd ‘Un cam bach i ddyn, un cam mawr i ddynol ryw’. Mewn gwirionedd, union hanner canrif yn ôl i’r mis hwn y cafodd ei ddefnyddio gyntaf gan Neil Armstrong wrth iddo gamu ar wyneb y lleuad. Ym 1961 roedd John F Kennedy wedi darogan, o fewn degawd, y byddai dyn yn glanio ar y lleuad ond ychydig yn unig a gredai fod hynny’n bosibl. Mae dyddiaduron sy’n cael eu cadw yn Archifau Morgannwg yn crisialu’r cyffro wrth i’r modiwl glanio ar y lleuad, Eagle, adael y modiwl rheoli, Columbia, yn hwyr ar 20 Gorffennaf 1969 a gostwng i wyneb y lleuad.

Ym 1969 roedd Elwyn Llewellyn Evans o Donyrefail yn ymgynghorydd ar faterion gwyddonol i’r Adran Addysg. Fel y cofnodwyd yn ei ddyddiadur bu’n gwylio gydol y nos, ynghyd â miliynau o amgylch y byd, wrth i luniau teledu dracio’r glaniad yn yr hyn a gaiff ei alw’n Sea of Tranquility a’r camau cyntaf ar y lleuad gan Neil Armstrong a Buzz Aldrin.

Man’s first landing on the moon. Heard at 11.30 that they expected to walk at 2.30, so slept in sitting room with alarm clock.

Emergence from lunar module slower than expected but Armstrong ‘landed’ at about 3.50. Watched Aldrin follow and watched activities to about 5am.

Dridiau yn ddiweddarach glaniodd Columbia yn nyfroedd y Môr Tawel a daeth taith Apollo 11 i ben yn ddiogel. I Elwyn a’r miliynau a fu’n dyst i’r ddwy awr o gerdded ar y lleuad, roedd yn ddigwyddiad na fydden nhw fyth yn ei anghofio.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Grym y dylech ei barchu: Heddlu De Cymru 21-12 Caerdydd, Parc Waterton Cross, 8 Hydref 1969

Un o isgynhyrchion sefydlu Cwnstabliaeth De Cymru hanner can mlynedd yn ôl oedd cychwyn tîm rygbi a ddaeth â chwaraewyr talentog ynghyd o’r pedwar heddlu a gyfunodd ar 1 Mehefin 1969. Yn yr argraffiad llawn cyntaf o gylchgrawn Heddlu De Cymru cydnabuwyd y cyfle i sefydlu tîm fyddai’n gwneud ei farc ar rygbi Cymru.

Amalgamation brought with it the possibility of a Police side creating a real impact on Welsh football. The range of talent available could, it was thought, produce a South Wales Police Team capable of providing a surprise for many of the established Welsh Clubs.  (Cylchgrawn Heddlu De Cymru, cyf.: DSWP/50/1)

Carfan rygbi Heddlu De Cymru, 1969-70

Ac nid oeddynt yn anghywir ychwaith.  Cafodd yr Heddlu fuddugoliaeth dynn wrth fynd i’r cae chwarae am y tro cyntaf yn erbyn Pontypridd ym Mharc Ynys Angharad tuag at ddiwedd yr haf ym 1969. Parhaodd y buddugoliaethau wrth iddynt ennill gan 15 pwynt i 14 yn erbyn Abertawe yn St Helens, gan 15 pwynt i 11 yn erbyn Penarth a chan 32 pwynt i 8 yn erbyn Sir Benfro yn Neyland. Erbyn hyn, roedd grym y cyfuniad newydd wedi dod i’r amlwg a chafodd 9 aelod o’r tîm eu dewis i chwarae i dîm Heddlu Prydain ar daith i dde-orllewin Lloegr.

Clawr y rhaglen, 8 Hydref 1969

Nodiadau’r rhaglen, 8 Hydref 1969

Gellir dadlau mai’r prawf mwyaf i’r tîm oedd y tîm cyntaf i ymweld â’r cae chwarae yn Waterton Cross, sef y Clwb Rygbi a Phêl-droed Caerdydd o fri, nos Fercher 8 Hydref. Gyda haid o swyddogion Undeb Rygbi Cymru’n gwylio, gan gynnwys Llywydd yr Undeb, Ysgrifennydd a Chadeirydd y Pwyllgor Dethol, trefnwyd y gêm i nodi sefydliad Cwnstabliaeth De Cymru ac i gydnabod y gefnogaeth yr oedd y clwb o Gaerdydd wedi’i rhoi i Ymddiriedolaeth Dibynyddion yr Heddlu. Roedd elfen ddadleuol i’r gêm o’r cychwyn cyntaf. Yn y dyddiau cyn rygbi’r gynghrair, roedd nifer o swyddogion yr heddlu wedi chwarae i glybiau hŷn ledled Cymru. Fodd bynnag, roedd disgwyl iddynt flaenoriaethu gemau lle’r oedd gofyn iddynt gynrychioli Heddlu De Cymru.

Tîm Heddlu De Cymru, 8 Hydref 1969

Felly roedd tîm yr Heddlu ar 8 Hydref yn cynnwys chwaraewyr o amrywiaeth o glybiau gan gynnwys Abertawe, Aberafan, Castell-nedd, Llanelli, Pen-y-bont Ar Ogwr a Maesteg. Roedd hefyd yn cynnwys chwaraewyr oedd wedi cael eu dewis i chwarae i Gaerdydd y diwrnod hwnnw. Roedd Pennawd y Western Mail y diwrnod hwnnw’n crynhoi’r cyfan: Yr Heddlu’n bachu Finlayson. Er siom mawr iddynt, roedd ochr hanner gwan Caerdydd, a oedd eisoes yn brin o sawl seren, yn wynebu dau o’i brif chwaraewyr, y canolwr Alex Finlayson a’r prop Mike Knill, mewn crysau coch y gwrthwynebwyr.         

Rhestr timoedd, 8 Hydref 1969

O flaen torf o 2,000 o bobl, rhoddodd yr Heddlu ddechreuad cyflym i’r gêm pan groesodd Ian Hall, canolwr â chap dros Gymru, y llinell am gais cynnar. Fodd bynnag, roedd yn rhaid bod Caerdydd wedi gweld goleuni o obaith pan fu rhaid i Huw Jenkins, mewnwr yr Heddlu, adael y cae ar ôl rhwygo cartilag. Yn y cyfnod cyn y bu modd i chwaraewyr ddod oddi ar y fainc, bu rhaid i dîm yr Heddlu chwarae’r 65 munud oedd yn weddill gyda 14 chwaraewr. Arwr y gêm oedd y blaenasgellwr Omri Jones a symudodd i safle’r mewnwr, gan adael y 7 blaenwr oedd yn weddill i barhau i frwydro yn erbyn pac Caerdydd. Yn dyst i gryfder a dyfalbarhad tîm Heddlu De Cymru, dan arweiniad Ron Evans, cynyddodd y tîm ei sgôr i ennill gan 21 pwynt i 12. Daeth y ceisiadau eraill gan Terry Stephenson, a oedd hefyd yn chwarae i Gaerdydd pan nad oedd ar ddyletswydd i’r Heddlu, a’r bachwr Alan Mages. O’r cefnwr Jerrard Protheroe y daeth y pwyntiau eraill. Fel yr adroddwyd yn y Western Mail y diwrnod canlynol, nid lwc oedd y fuddugoliaeth o bell ffordd.

Cardiff in the second half attacked solidly for 15 minutes but were never able to cross the Police line and but for the accurate kicking of Ray Cheney with four penalty goals in six attempts the final score could have been an embarrassment to the renowned club. (Western Mail, 9 Hydref 1969)

Dathlodd yr Heddlu’r fuddugoliaeth mewn steil, yn ôl yr hyn a gofnodwyd gan gylchgrawn Heddlu De Cymru:

Members of the force will reflect on this victory with justifiable pride, while Cardiff, accepting this defeat in the true spirit of sportsmanship exemplified by this great Club will not, I am sure, ever again underestimate the strength and quality of the Force Team. (Cylchgrawn Heddlu De Cymru, Hydref 1970, t.87, cyf.: DSWP/50/1)

Roedd rhaid bod y tîm wedi gwneud argraff wych ar Lywydd Undeb Rygbi Cymru a Chadeirydd y Pwyllgor Dethol. Roedd Ian Hall eisoes wedi cael ei gap dros Gymru ac aeth dau aelod arall o dîm Heddlu De Cymru a wynebodd Caerdydd ymlaen i chwarae dros Gymru – Alex Finlayson a Mike Knill. Dilynodd llawer mwy yn yr un modd flynyddoedd yn ddiweddarach, gan gynnwys Bleddyn Bowen, Richie Collins, Steve Sutton a Rowland Phillips. Ar ôl 8 Hydref 1969 doedd dim amheuaeth yr oedd tîm Heddlu De Cymru yn rym y dylech ei barchu.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Mae Archifau Morgannwg yn cadw rhaglen y gêm (DSWP/PH/SPO/198) ynghyd ag adroddiad ar y gêm o fewn Cylchgrawn Heddlu De Cymru ar gyfer Hydref 1970 (DSWP/50/1). Ceir hefyd lluniau o dîm Heddlu De Cymru cyn y gêm yn erbyn Caerdydd (DSWP/PH/SPO/75) a’r garfan lawn ar gyfer tymor 1969-70 (DSWP/PH/SPO/76).