Dau Gyfreithiwr o Ben-y-bont: Randall a Stockwood

Ym 1962 derbyniwyd ein 75ain eitem, gweithred ar gyfer darn o dir yn y Bont-faen, gan gwmni cyfreithwyr H. J. Randall o Ben-y-bont ac ym 1961 cafwyd ein 75ain eitem gan Stockwood Solicitors, cwmni cyfreithwyr arall yn y dref.

Rhestrir Thomas Stockwood yng nghyfeirlyfr masnach 1865 fel cyfreithiwr yn gweithio o swyddfa yn neuadd y dref, tra dechreuodd teulu Randall weithio fel cyfreithwyr ym Mhen-y-bont pan agorodd William Richard Randall ei fusnes yn Norton Street yn y 1880au.

Dangosa papurau’r cwmnïau hyn (cyfeirnodau DRA a DST) yr amrywiaeth o ddeunydd a ddaeth i’n llaw o swyddfeydd cyfreithwyr. Mae cyfreithwyr yn rhan o nifer o ddigwyddiadau pwysig yn ein bywydau, gan lunio a diogelu ewyllysiau, delio ag ysgariadau a goruchwylio gwerthiant tai, felly rydym yn disgwyl gweld dogfennau cyfreithiol megis copïau o ewyllysiau a gweithredoedd eiddo a thir yn rhan o’u casgliadau.

Amryw dogfen cyfreithiol

Fodd bynnag, mae cyfreithwyr yn aml yn chwarae rôl flaenllaw yn eu cymunedau lleol, gan weithredu mewn rôl gyfreithiol ar gyfer nifer o gyrff cyhoeddus, yn ogystal â bod yn asiantau ar gyfer ystadau a maenordai tirfeddianwyr a sefydliadau lleol y mae ganddynt ddiddordeb personol ynddynt. Bu Randall of Bridgend, er enghraifft, yn gweithredu fel asiant ar ran Iarll Dwnrhefn ac yn stiward i sawl maenordy lleol. Roedd Thomas Stockwell yn glerc ynadon ac yn asiant i Iarlles Weddw Dwnrhefn.  Roedd yn Ysgrifennydd Anrhydeddus y Rest ym Mhorthcawl, ac mae’r casgliad yn cynnwys llythyr iddo gan Florence Nightingale ym 1871, lle mae hi’n rhoi sylwadau ar gynllun ar gyfer adeilad newydd.

Llythyr Florence Nightingale

Llythyr Florence Nightingale

Mae’r ddau gasgliad yn adlewyrchu amryw ddiddordebau’r cyfreithwyr yn ogystal â’u gwahanol gwsmeriaid ac mae’r casgliadau’n cynnwys papurau’n ymwneud â phyllau glo, teuluoedd lleol, cyfleustodau cyhoeddus, amaeth, rheilffyrdd, Gwirfoddolwr Reifflau Morgannwg a barddoniaeth.

Cydnabuwyd pwysigrwydd darganfod pa gofnodion a oedd ym meddiant cyfreithwyr yn nyddiau cynnar yr Archifdy. Danfonodd Archifydd y Sir, Madeleine Elsas, lythyrau ym 1947 at gwmnïau cyfreithwyr lleol ledled Morgannwg.  Rhoddodd yr ymatebion i’r llythyrau gipolwg hynod ddiddorol ar fywyd sawl cyfreithiwr yn y blynyddoedd yn dilyn y rhyfel. Adroddodd rhai o Abertawe fod llawer o’u cofnodion hanesyddol wedi’u ‘dinistrio gan weithredodd y gelyn neu wedi’u difetha gan ddŵr yn dilyn gweithredoedd o’r fath’. Cafodd y rhyfel effeithiau eraill, gyda chwmni cyfreithiol ym Mhontypridd yn adrodd bod y ‘rhan fwyaf o’n hen ffeiliau a dogfennau yn ymwneud â’r ganrif ddiwethaf a dechrau’r ganrif hon naill ai wedi’u defnyddio ar gyfer adfer yn ystod y rhyfel, neu wedi’u dinistrio wrth ad-drefnu’r swyddfa ar ddiwedd y rhyfel.

Fodd bynnag, gwnaeth y llythyrau myfyrgar o’r Archifdy annog sawl cwmni i chwilio am ‘hen focsys a phentyrrau’, fel y disgrifiwyd gan un cyfreithiwr, ac arweiniodd at gyflwyno sawl casgliad gwerthfawr ac amrywiol.

Cofnodion Plaid Lafur Ward Glan-yr-afon, Caerdydd

Mae’r 75^fed eitem a dderbyniwyd yn 2012 yn cynnwys cofnodion cangen Glan-yr-afon y Blaid Lafur. Mae ward etholiadol Glan-yr-afon yn cynnwys maestrefi canolog Caerdydd ar lan orllewinol afon Taf, a gorwedda o fewn etholaeth seneddol Gorllewin Caerdydd.

Mae’r eitem hon yn cynnwys cofnodion cyfarfodydd misol y Blaid Lafur o 1975 – 1986, yn ogystal â gohebiaeth arall a dderbyniwyd gan y gangen, ar lefel leol a chenedlaethol, gan gynnwys, er enghraifft, manylion agoriad terminws trên lwythi yn Abertawe ym 1969. 

Wedi ei guddio rhwng tudalennau un o’r llyfrau cofnodion cyfarfodydd ceir map manwl o ardal Glan-yr-afon.

Map o Ward Glan-yr-afon

Gyda’i gilydd mae’r dogfennau hyn yn rhoi ciplun o sut roedd y gangen hon o’r Blaid Lafur yn gweithredu yn y 1970au a’r 1980au.

Cafodd yr eitem ei chyflwyno i’r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth yn wreiddiol.  Yn 2012 cafodd ei throsglwyddo i Archifau Morgannwg fel y man lleol priodol i’w chyflwyno.

Mae gan Archifau Morgannwg cofnodion amryw blaid gwleidyddol lleol a byddwn yn croesawi unrhyw ychwanegiadau i’r casgliadau yma.

Dogfennau Maenorol

Y 75ed eitem a dderbyniwyd yn 2000 oedd catalog o arglwyddiaethau maenorau i’w gwerthu drwy arwerthiant drwy orchymyn Prifysgol Cymru (cyf.: DX994/1).

Ar 6 Gorffennaf 2000, cynhaliodd Phillips International arwerthiant o 13 o deitlau “arglwydd y faenor”, gyda phob un yn cynnwys arfbais ond dim tir, ar ran Prifysgol Cymru. Etifeddwyd y teitlau a’r tir cysylltiedig o’r Eglwys yng Nghymru yn dilyn datgysylltu’r eglwys ym 1914 pan ddaeth y brifysgol yn ymddiriedolwr ar gyfer ystad yr eglwys. Aeth yr elw i’r brifysgol ei hun, i bedwar coleg y brifysgol yn Abertawe, Aberystwyth, Bangor a Chaerdydd ac i Lyfrgell Genedlaethol Cymru. Dyma oedd yr olaf o bedwar arwerthiant a gynhaliwyd gan y Brifysgol ers 1984, a gwerthwyd 30 o deitlau yn flaenorol am gyfanswm o tua £200,000.  (Ref: http://www.timeshighereducation.co.uk/news/wales-will-let-you-lord-it-for-just-pounds-30000/152285.article)

Un o’r arglwyddiaethau a oedd ar werth oedd maenor Tref Golych ym Morgannwg. Gellir prynu a gwerthu arglwyddiaethau maenorol, ond nid oes gan arglwydd newydd yr hawl awtomatig i gael y dogfennau sy’n ymwneud â’r faenor, oni bai eu bod wedi’u trosglwyddo iddo’n benodol. Dengys chwiliad drwy’r Gofrestr o Ddogfennau Maenorol fod cofnodion Maenor Tref Golych (a elwir hefyd Dyffryn Golych neu Worlton yn Saesneg, ac a leolwyd ym mhlwyf Llwyneliddion) yn cael eu cadw gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru.

Catalog o arglwyddiaethau maenorau

Mae’r Gofrestr yn nodi natur a lleoliad cofnodion maenorol ac yn cael ei chynnal gan yr Archifau Cenedlaethol. Gallwch chwilio am gofnodion sy’n ymwneud â Chymru yn:

http://www.nationalarchives.gov.uk/mdr/.

Nid yw’n gofrestr o deitlau arglwyddiaethau maenorol ac nid yw’n casglu gwybodaeth am berchenogaeth neu achau maenorau, ond gallwch gael gwybod lle y cedwir cofnodion maenorol. Mae’r cofnodion a restrir ar y Gofrestr yn cynnwys cofrestri llys, mapiau, tirlyfrau, a’r holl ddogfennau eraill sy’n ymwneud â ffiniau, detholfreintiau, difrodau, defodau neu lysoedd maenor. Nid yw Gweithredoedd Eiddo wedi’u cynnwys yn y Gofrestr.

Os hoffech gael gwybod mwy am ddefnyddio’r Cofnodion Maenorol ar gyfer hanes teuluol, hanes cymunedol a hanes plastai, ceir dau ganllaw defnyddiol i’ch rhoi chi ar ben ffordd:

http://www.lancaster.ac.uk/fass/projects/manorialrecords/using/local.htm

http://www.nationalarchives.gov.uk/records/research-guides/manorial-documents-register-lordships.htm

Cofnodion Capel

Mae capeli wedi chwarae rôl bwysig yn hanes diweddar Morgannwg.  Ymysg ein 75 75^fed dogfen mae cofnodion Cenhadaeth yr Eglwys Fethodistaidd Wesleaidd ym Morgannwg Ganol (1998/75), yn ogystal â chofnodion Capel Bedyddwyr Seion, Cwmaman, Aberdâr (2013/75).  Dyma ddwy o blith nifer o gapeli sydd wedi cyfrannu at ein harchifau.

Gall cofnodion capel gynnwys cofrestr o fedyddion, priodasau a chladdedigaethau; cofnodion o aelodaeth; adroddiadau blynyddol; cofnodion cyfarfodydd; cyfrifon; cynlluniau adeiladu; cofnodion ysgol Sul; ffotograffau; cofnodion o gymdeithasau’r capel, fel y Gobeithlu… mae’r rhestr yn ddiddiwedd.

Mae Arolwg Capeli Morgannwg Ganol hefyd yn Archifau Morgannwg (cyf.: MGCC/CS).  Fe’i lluniwyd gan Adran Gynllunio Cyngor Sir Morgannwg Ganol yn ystod y 1970au ac mae’n nodi pob capel yn ardal Morgannwg Ganol yn ystod y cyfnod, ac yn cynnwys ffurflenni’r arolwg, darluniau o ffryntiad a chynllun yr adeiladau, hanes cryno a ffotograffau o’r capel, a nodiadau a gohebiaeth ychwanegol yn ymwneud â’r arolwg.

Capel y Bedyddwyr, Blaengarw

Mae llawer o gapeli wedi cau yn ne Cymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wrth i’r cynulleidfaoedd leihau.  Yn anffodus, nid yw eu cofnodion bob amser yn ein cyrraedd ni yma yn Archifau Morgannwg.  Os ydych chi’n ymwneud â’ch capel lleol – boed hwnnw’n gapel sy’n ffynnu neu’n gapel sydd mewn trafferth – mae croeso i chi gysylltu â ni i gael cyngor ac arweiniad ar gadw eich treftadaeth ddogfennol.