Busnes Llawn Ansicrwydd: Gyrfa William Morgan o Ben-y-bont ar Ogwr

Actwari yw person sydd â’r dasg o werthuso a rheoli risg ariannol, swydd y gellir ei holrhain dros ddau gan mlynedd yn ôl at William Morgan o Ben-y-bont ar Ogwr, sy’n cael ei gydnabod gan lawer fel tad y proffesiwn.

Ganwyd William Morgan ym 1750, yn fab i feddyg.   Ar y dechrau ei fwriad oedd dilyn ôl traed ei dad, ond ym 1774 newidiodd ei yrfa ac fe’i penodwyd yn Gynorthwy-ydd Actwari i’r Equitable Assurance Society. Cafodd ei benodi’n Brif Actwari flwyddyn yn ddiweddarach.  Yn ystod gyrfa a barodd am hanner can mlynedd bu’n gyfrifol am sawl datblygiad allweddol ym maes yswiriant bywyd a chyhoeddodd sawl darn o waith am ystadegau a blwydd-daliadau.

Roedd yn wyddonydd medrus a dywedir mai ef ddyfeisiodd y tiwb pelydr-X cyntaf.    Roedd yn Gymrawd o’r Gymdeithas Frenhinol ac roedd hefyd yn radicalydd gwleidyddol, yn cael ei annog gan ei ewythr, yr athronydd radical Dr Richard Price.

Mae gan Archifau Morgannwg gasgliad o lythyrau a anfonwyd at William Morgan (cyf: D945). Derbyniodd ohebiaeth oddi wrth clerigwyr ac arglwyddi’r deyrnas ac mae’n amlwg o’r cofnodion hyn ei fod yn uchel ei barch gyda sawl un yn crybwyll cymaint roeddynt yn ymddiried yn ei gyngor ariannol.

Mae’r llythyrau hefyd yn datgelu perthynas bersonol glos rhwng Mr Morgan a’r rhai oedd yn gohebu ag ef. Derbyniodd sawl ymholiad ynghylch ei iechyd, gwahoddiadau i swper, cynnig anrhegion ac ambell nodyn doniol a oedd yn dangos yr hoffter oedd tuag ato.

Yn ystod mis Rhagfyr 1823 nododd Esgob Henffordd ei fod yn gobeithio bod Mr Morgan ‘mewn cystal iechyd nawr ag yr oedd ef  y mis Rhagfyr blaenorol’ (D945/1/13). Mae gohebiaeth gan F Burdett (mwy na thebyg y gwleidydd radical, Francis Burdett) yn nodi y byddai’n ‘hapus’ i gael pryd o fwyd gydag ef a’i fod yn edrych ymlaen at bleser cwmni Mr Morgan. Ar yr achlysur hwn fodd bynnag, dim ond ‘pryd sâl iawn’ y gall Mr Burdett addo (D945/1/21).

Mae darn o ohebiaeth arall yn datgelu y cafodd Mr Morgan gynnig anrheg anarferol gan yr Arglwydd Vernon, a oedd erbyn mis Awst 1813 wedi ‘etifeddu Parc Ceirw sylweddol a llawn’. O ganlyniad i ‘natur gyfeillgar’ William Morgan, mae’r Arglwydd Morgan yn cynnig rhodd flynyddol o ‘Hanner Bwch’ (D945/1/6).

Mae sawl llythyr a ysgrifennwyd gan William Morgan wedi goroesi hefyd. Mewn neges ym mis Hydref 1770 mae’n ceryddu ei chwiorydd am beidio ag ysgrifennu ato am ‘amser rhy hir  o lawer’ sef pum wythnos gan awgrymu bod rhywbeth arall wedi dwyn eu sylw ac yn gyfrifol am y fath ‘dawelwch hir, hir’ (D945/2/2).

Ymddeolodd William Morgan ym mis Rhagfyr 1830 a’i olynydd fel actwari’r Equitable Assurance Society oedd ei fab ieuengaf, Arthur. Derbyniodd Arthur neges deimladwy yn fuan wedi marwolaeth ei dad ym mis Mai 1833. Ysgrifennodd ei gefnder, Walter, o Landaf drannoeth wedi marwolaeth William, fod ‘tristwch mawr’ yn dilyn ‘y newydd digalon am ymadawiad fy ewythr druan o’r byd hwn’ (D945/3/4).

Thomas Stevens, Prif Bobydd a Theisennwr Caerdydd: Rhan 3 – Y Rhyfel Byd Cyntaf a Pharseli Bwyd i’r Milwyr

Arweiniodd blocâd U-Boats Almaenig ar Brydain yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf at brinder sylweddol o fwydydd sylfaenol, gan gynnwys grawn a siwgr. Gallai hyn fod wedi cael ei ystyried yn ddiwedd y daith i fasnachwyr ag enw da am gacennau addurniadol a phasteiod, ond i Tom Stevens dim ond un her arall i’w goresgyn oedd hyn.

Mewn cyfnod byr iawn roedd prif bobydd a theisennwr Caerdydd wedi sicrhau bod ei fusnes yn ‘barod at rhyfel’. Datganodd y dyn a eniloddl glod mewn arddangosfeydd rhyngwladol am gacennau hynod addurnedig ei fod yn falch na fyddai bellach yn cynhyrchu “Bara Ffansi a Ffrengig”. Yn hytrach, dim ond un dorth safonol y byddai caffis y Dutch a’r Dorothy a’i siop ym Mhontcanna, a oedd ar un adeg wedi cynnig 20 math gwahanol o fara, yn eu cynhyrchu sef “y Dorth Ryfel”. Ar ben hynny, yng Nghaffi Dorothy, a fu unwaith yn enwog am ei arddangosfeydd Nadolig o felysion a siocled, dim ond cacennau cyrens heb addurniadau nac eisin a gai eu cynnig, a hynny oherwydd y prinder siwgr. Roedd gwaeth i ddod yn 1918, gyda blocâd yr Iwerydd yn atal cyflenwadau pellach o rawn, ymunodd Stevens a phobyddion eraill Caerdydd â’r ymgyrch ryfel i ddogni drwy ychwanegu 15lb o datws at bob sach o flawd.

Erbyn hyn roedd cangen y cwmni a oedd yn adnabyddus am ddarparu ar gyfer digwyddiadau cymdeithasol ysblennydd bellach hefyd wedi troi ei sylw at ymdrech y rhyfel. Ar Ddydd Nadolig 1914 darparodd Stevens ginio i filwyr clwyfedig yn Ysbyty Sblot, ond nid heb ganlyniadau trasig.  Roedd ei gogydd, James Barbet, i fod i sleisio’r twrci a goruchwylio’r pryd bwyd.  Fodd bynnag, llithrodd wrth adael y car a rholiodd y cerbyd dros ei droed. Aeth y stydiau rhag rhew a oedd yn y teiars i mewn i gnawd ei droed, gan achosi haint. Yn anffodus bu farw, bedwar diwrnod yn ddiweddarach, yn yr ysbyty.  Serch hynny, Stevens ei hun a arlwyodd ar gyfer y 500 o filwyr a staff o ysbytai rhyfel lleol a fynychodd “Ddiwrnod Hapus y Rhyfelwyr Clwyfedig yn Sain Ffagan”. Sefydlodd hefyd gynllun Cynilo y Rhyfel i’w staff allu prynu Bondiau Rhyfel a chefnogi’r ymdrech ryfel.

Efallai mai ei awr fwyaf oedd ei bartneriaeth â phapur newydd lleol wrth redeg Cronfa Carcharorion Rhyfel yr Evening Express. Wedi’i sefydlu i ddarparu parseli bwyd i ddynion y Gatrawd Gymreig a gymerwyd yn garcharorion rhyfel, aeth y gronfa i galonnau pobl ledled Cymru, gyda Lloyd George yn cynnig ei hun i weithredu fel noddwr. Roedd gan Stevens brofiad o anfon parseli bwyd dros y byd, gan gynnwys anfon bwydydd i filwyr Prydain yn ystod Rhyfel y Boer. Fodd bynnag, roedd hon yn dasg ar raddfa lawer mwy.  Gan sefydlu ei bencadlys yng Nghaffi’r Dutch ar Heol y Frenhines, aeth Stevens ati i roi parseli ynghyd o fwydydd a chysuron eraill i’r milwyr. Er gwaethaf y pellteroedd a’r amser teithio, roedd yn benderfynol o gynnwys bara plaen a chyrens ochr yn ochr â physgod, cig a ffa pob mewn tun. Wedi’u gosod mewn ‘blychau wedi’u hawyru’ roedd y parseli hefyd yn cynnwys sigaréts a thybaco cetyn ynghyd â ‘rhoddion’ fel harmonicas, cardiau chwarae a pheli pêl-droed. Adeg y Nadolig, lluniodd Stevens “flwch tyc arbennig” a oedd yn cynnwys pwdin plwm.  Amcangyfrifwyd bod ei staff yn defnyddio dros 85 milltir o linyn i glymu’r parseli.

Gan weithio gyda’r Groes Goch, anfonwyd y parseli i’r Almaen, Awstria, Bwlgaria a Thwrci.  Roedd pob un yn cynnwys cerdyn i’r milwr yrru ateb ar ôl derbyn y parsel. Datganodd yr Evening Express yn falch ym mis Tachwedd 1918 fod 153,000 o barseli wedi’u hanfon a bod cardiau wedi’u derbyn ym mron pob achos yn cadarnhau eu bod wedi cyrraedd yn ddiogel. Roedd yn ddiwrnod da o waith ac yn rhywbeth y gallai Tom Stevens fod yn falch ohono, yn briodol felly. Bu farw Stevens naw mlynedd yn ddiweddarach yn 70 oed.  O blith ei gyflawniadau niferus yn ystod ei gyfnod yn Wrecsam a Chaerdydd, mae’n rhaid bod ei waith adeg y rhyfel wedi bod yn agos i’r brig.

Ond mae un ‘bwlch bach’ ar ôl yn yr hanes. Ar ôl y rhyfel, gwerthodd Stevens y cyflenwadau nas defnyddiwyd ar gyfer y parseli bwyd. Ochr yn ochr â’r ‘Trawler Fish Paste’, ‘Kipper Snacks’ a ‘Heinz Baked Beans’ roedd rhywbeth o’r enw ‘Mitchells’ Popular’. Os oes unrhyw un yn gwybod beth ydoedd, cysylltwch â ni.

Daw’r ffotograffau ar gyfer yr erthygl hon o albwm coffa a gyflwynwyd i Thomas Stevens gan ei staff yn 1913 ar gael ei benodi’n Deisennwr i’r Brenin George V. James Forbes Barbet yw un o’r staff a enwir yn y llyfr ar dudalen 5. Gellir gweld yr albwm yn y casgliad yn Archifau Morgannwg (cyf.: D401/1).

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Thomas Stevens, Prif Bobydd a Theisennwr Caerdydd: Rhan 2

Erbyn 1913 roedd Thomas Stevens, pobydd a theisennwr yng Nghaerdydd, wedi adeiladu busnes sylweddol.  Mae’r albwm coffa a gyflwynwyd iddo’r flwyddyn honno ar gael ei benodi’n deisennwr i’r Aelwyd Frenhinol yn cynnwys nifer o ffotograffau o safleoedd blaenllaw’r cwmni.

Y llun mwyaf amlwg oedd hwnnw o Gaffi a Bwyty Dorothy yn y Stryd Fawr, oedd yn un o brif gyrchfannau Caerdydd ac yn enwog am fod y “bwyty a’r ystafell de fwyaf ffasiynol yng Nghymru”. Roedd hefyd dwy gangen o Gaffi’r ‘Dutch’ yng Nghaerdydd a Chasnewydd, siop ym Mhontcanna a becws y cwmni ei hun.

Roedd Stevens am wneud argraff. Wrth gerdded i mewn i’w siopau, roedd cwsmeriaid yn dod wyneb yn wyneb â stondinau arddangos wedi’u pentyrru â nwyddau gan gynnwys y teisennau crwst Ffrengig mwyaf addurniadol, melysion, bon bons, tartenni a phwdinau fel arfer dim ond i’w gweld yn Llundain neu Baris. Yn ogystal, roedd y Dorothy yn cynnig 38 math o siocled i gyd yn cael eu gwneud yn ffres ar y safle bob awr. Roedd y Dorothy yn un o’r siopau yr oedd rhaid ymweld â hi yn y cyfnod cyn y Nadolig pan oedd ganddi’r arddangosfa fwyaf drawiadol o “ddanteithion i dynnu dŵr o’r dannedd” oedd yn “wledd i’r synhwyrau”.

Fel arwydd o’i enw da Stevens oedd yn arlwyo ar gyfer bron pob gwledd, dawns neu briodas fonheddig yn y ddinas. Tom Stevens a gamodd ymlaen pan fu’r Maer yn diddanu’r Ardalydd Bute, ac aeth i’r afael â digwyddiadau mawr fel Dawns Helfa Morgannwg flwyddyn ar ôl blwyddyn. Efallai ei fod yn fwyaf adnabyddus am ei gacennau mawreddog ac addurniadol, yn aml yn chwe throedfedd o uchder, yr oedd galw mawr amdanynt mewn priodasau. Roedd yn amlwg yn mwynhau her a phan ymwelodd yr arloeswr Nansen â Chaerdydd, cynhyrchodd Stevens gacen wedi’i haddurno’n addas i ddathlu teithiau ymchwil Nansen yn yr Arctig.

Byddai’n gamgymeriad, fodd bynnag, meddwl nad oedd Tom Stevens ond yn poeni am ben ucha’r  farchnad. O’i ddyddiau cynnar yng Nghaerdydd roedd wedi buddsoddi mewn fflyd o wagenni a dynnwyd gan geffylau a oedd yn cynnig gwasanaeth cludo nwyddau ledled y ddinas. I’r rhan fwyaf o bobl, bara Stevens oedd yn eu pantri, boed yn “fara gwledig y pentref, wedi’i wneud â llaeth” neu’r bara mwya diweddar o Ffrainc.  At hynny, er bod ei gaffis yn aml yn cynnal digwyddiadau ffasiynol, roeddent hefyd yn darparu ar gyfer pob ystod o bris. Roedd caffi’r ‘Dutch’, a oedd yn cael ei adnabod fel y ‘caffi mwya cywrain yn y byd”, yn ymfalchïo yn ei de prynhawn “gyda’n bara a menyn blasus”.

Pan gyrhaeddodd Stevens Gaerdydd a sefydlu ei siop gyntaf ar Heol y Frenhines yn 1887 roedd eisoes yn bobydd a theisennwr profiadol ac adnabyddus a oedd wedi rhedeg busnes ei dad yn Wrecsam, ac wedi cystadlu mewn arddangosfeydd yn America ac Ewrop.  Ac eto, roedd yr hyn a oedd wedi dechrau fel cangen o fusnes Wrecsam, erbyn 1913 yn gwmni llawn yn ei rinwedd ei hun, yn cyflogi dros gant o bobl ac yn cael ei redeg gan y dyn a gydnabuwyd fel prif bobydd Caerdydd. Pan ddaeth Cymdeithas Genedlaethol y Prif Bobwyr a Theisenwyr i Gaerdydd, nid oedd rhaid edrych ymhellach na Tom Stevens i ddarparu’r arlwyo. Yn yr un modd, pan oedd angen barn arbenigol ar yr awdurdod lleol ar ansawdd y bara a gynhyrchwyd yn y dref, galwyd ar Stevens i roi barn.

Roedd y dyn ifanc, a oedd wedi byw uwchben ei siop gyntaf yn Heol y Frenhines, bellach yn briod a chanddo gartref gwych yn Heol Pen-y-lan, y Rhath. Er yn berson preifat nad oedd yn ymddangos yn aml yn y wasg, roedd nifer o ddigwyddiadau dros y blynyddoedd yn gysylltiedig â’i gaffis.  Mae’n siŵr y byddai Stevens hyd yn oed wedi gweld yr ochr ddoniol, wrth i dorf yn y Stryd Fawr gael ei diddanu gan geffyl yn bwyta blycheidiau o orennau oedd wedi’u clustnodi ar gyfer Caffi Dorothy, ond a adawyd heb oruchwyliaeth ar y palmant. Fodd bynnag, mae’n bosib y byddai wedi cydymdeimlo llai â’r menywod a fu’n “pregethu dros gael y bleidlais” yn y caffi Iseldiraidd y bu’n rhaid gofyn iddynt “ymatal”.

Pwy allai fod wedi rhagweld, fodd bynnag, y byddai Ewrop ynghanol rhyfel o fewn 18 mis ac y byddai busnes, oedd yn adnabyddus am ei gacennau cain a’i briodasau crand, yn darparu bwyd i garcharorion rhyfel. Dyma’r ail o dair erthygl ar Thomas Stevens.  Mae’r albwm coffa a gyflwynwyd i Stevens gan ei staff yn 1913 yn rhan o’r casgliad yn Archifau Morgannwg, cyf. D401.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Thomas Stevens, Pobydd Meistr Caerdydd, drwy Benodiad i EF Brenin George V

Mae’r casgliad yn Archifau Morgannwg yn cynnwys manylion y ceisiadau niferus a wnaed i’r awdurdod lleol am ganiatâd adeiladu a chynllunio.  Un o’r rhai mwyaf rhyfedd yw’r cais a wnaed gan Thomas Stevens, Pobydd a Theisennwr, ym 1913 am gael ychwanegu’r Arfbais Brenhinol at y canopi dros flaen Caffi Dorothy yn Stryd Fawr, Caerdydd. Yn ffodus, mae eitem arall yn y casgliad yn rhoi cefndir y cais hwn i ni, sef albwm coffa wedi’i rwymo mewn lledr da.

Tudalen agoriadol yr albwm coffa

Fe’i cynhyrchwyd gan gyfarwyddwyr a staff y Meistri Thomas Stevens, Confectioner Ltd, mae’r albwm yn cynnwys copi o’r warant, a gyhoeddwyd gan Arglwydd Steward yr Aelwyd Frenhinol, yn cadarnhau bod Thomas Stevens, ym mis Rhagfyr 1912, wedi’i benodi’n “Gwerthwr Teisennau Ei Fawrhydi”.

Yr Arfbais Brenhinol

Gyda thoreth o ffotograffau mawr o’r safle a oedd yn eiddo i’r cwmni yng Nghaerdydd ac yng Nghasnewydd, mae’r albwm yn cynnwys ffotograff o fan y cwmni, a gymerwyd ym 1913, sydd eisoes yn arddangos y geiriau “Drwy apwyntiad i’w Fawrhydi’r Brenin”

Fan cwmni Thomas Stevens

Roedd hyn yn dipyn o gyflawniad. Roedd dyfarnu’r warant yn arwydd o’r safonau uchaf a brofwyd dros gyfnod o bum mlynedd cyn cael derbyn gan yr Aelwyd Frenhinol. Fel y gellid disgwyl, roedd Stevens yn ffigwr adnabyddus ac uchel ei barch yng Nghymdeithas Genedlaethol Pobwyr a Theisenwyr Meistr. Fe’i ganwyd yn Wrecsam ym 1857 ac erbyn ei ben-blwydd yn 21 oed roedd wedi bod mewn arddangosfeydd rhyngwladol yn Philadelphia ac ym Mharis ac ennill gwobrau yno. Felly, roedd galw am ei sgiliau mewn llawer o briodasau mawr y boneddigion yn y cyfnod.

Braslun o gacen priodas Miss Constance Hill o Rookwood

Ym 1891, pan briododd Daisy Cornwallis West â’r Tywysog Henry o Pless, Stevens a gomisiynwyd i gynhyrchu’r brecwast priodas i 300 o westeion ochr yn ochr â chacen briodas tair haen a oedd yn chwe throedfedd o uchder ac yn 150 pwys! Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, pan briododd chwaer Daisy, Shelagh, ag un o ddynion cyfoethocaf y wlad, Dug San Steffan, Tom Stevens a ddewiswyd i wneud y gacen. Rhagorodd unwaith eto, gan gynhyrchu cacen gyda phum haen, naw troedfedd o uchder, yn pwyso 200 pwys!

Bellach yn byw ac yn gweithio yng Nghaerdydd, parhaodd Stevens i gystadlu mewn arddangosfeydd mawr, gan ennill medalau aur ac arian yn rheolaidd yn yr Arddangosfa Melysion a gynhaliwyd yn flynyddol yn Neuadd Albert yn Llundain, lle byddai gystal â’r teisenwyr a’r pobyddion gorau o westai enwog Llundain, gan gynnwys y Carlton a’r Cecil. Efallai nad oedd yn syndod, felly, iddo gael y Warant Frenhinol.  Efallai hefyd y gellid disgwyl mai yn Llundain y buasai ei ddyfodol. Ac eto, pan gafodd ei gyfweld ar ôl cwblhau’r gacen ar gyfer Dug San Steffan, dywedodd Stevens mai ei uchelgais oedd hyrwyddo’r sgiliau a’r nwyddau a gynhyrchwyd gan ei gwmni ei hun ac eraill yng Nghaerdydd i’r “byd y tu allan”. Felly pa fath o farc wnaeth Tom Stevens ar Gaerdydd a’r “byd y tu allan”?

Gan ddefnyddio’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, bydd yr ail erthygl yn y gyfres hon yn edrych ar lwyddiant y cwmni a sefydlodd Thomas Stevens pan symudodd i Gaerdydd ym 1886. Bydd trydedd erthygl yn edrych ar sut, o fewn dwy flynedd wedi cael y Warant Frenhinol, yr oedd busnes a oedd yn adnabyddus am briodasau’r boneddigion yn darparu bwyd i garcharorion rhyfel yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ym mis Awst 1914.

Mae’r albwm coffa yn rhan o’r casgliad yn Archifau Morgannwg, dan rif cyfeirnod D401.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg