Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy: Ysbyty ‘ …mor agos at berffaith ag y gallai fod’

Dyma’r ail o gyfres o erthyglau am yr adeilad a’r agoriad, ym mis Medi 1883, Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, a elwir bellach yn Ysbyty Brenhinol Caerdydd. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Rhyw 8 mis fu ers ôl gosod y garreg goffa ar gyfer cleifion cyntaf yn yr ysbyty newydd. Roedd nifer y cleifion mewnol yn yr hen ysbyty wedi gostwng yn raddol yn ystod mis Medi 1883 er mwyn hwyluso’r trosglwyddo. Erbyn 24^ain Medi dim ond 9 oedd ar ôl, yn bennaf y rhai â thoresgyrn difrifol. Dechreuwyd symud i’r adeilad newydd ar ddydd Iau 20^fed Medi, a châi’r cleifion mewnol eu symud ar y dydd Mawrth canlynol. Oherwydd tywydd gwael, fodd bynnag, bu’n rhaid oedi. Roedd yn ddydd Mercher 26ain cyn cawsant eu trosglwyddo, un ar y tro gan dîm o Gymdeithas Ambiwlans Sant Ioan dan oruchwyliaeth Matron Pratt. Ar gyfer y daith fer ar hyd Heol Casnewydd cafodd pob claf ei roi mewn ‘cert’ ambiwlans y gellid ei ddatgymalu a’i gludo i’r ysbyty.

Datganwyd bod yr ysbyty newydd  …heb ei ail yng Nghymru… ac mor agos at berffaith ag y gallai fod. Ac eto, ym mis Medi, roedd llawer o ardaloedd yn dal i gael eu hadeiladu, gan gynnwys y blaen mawreddog gyda’r tŵr canolog 80 troedfedd. Fodd bynnag, roedd y ddau brif floc o wardiau, y gegin a’r golchdy wedi’u cwblhau. Roedd yn dda o beth bod nifer cychwynnol y cleifion yn isel. Disgwylid i’r staff, gan gynnwys y Llawfeddyg Preswyl, P Rhys Griffiths, Matron Pratt, nyrsys a phorthorion fyw ar y safle. Roedd yn rhaid iddynt hefyd fyw a chysgu yn un o’r wardiau nes bod eu llety, yn y brif adain a oedd yn wynebu Glossop Road, wedi’i orffen.

Nid oedd hyn yn ddrwg i gyd. Roedd y wardiau newydd wedi cael eu dylunio a’u cyfarparu yn unol â’r ysbytai gorau ym Mhrydain ar y pryd.  Roedd dau lawr i bob un o’r ddau floc ward newydd. Ar bob llawr roedd un ward fawr gyda gwelyau ar gyfer 20 claf a thair ward ochr fach. Roedd cegin fechan ac ystafell ddillad hefyd. Er mwyn sicrhau bod y cleifion yn cael digonedd o awyr iach, roedd ystafell ddydd ar un pen i’r ward fawr gyda ffenestri bae mawr y gellid eu hagor yn llydan. Roedd gan gleifion ar y llawr gwaelod fynediad i deras allanol a oedd yn rhedeg ar hyd y ward. Roedd y penseiri’n arbennig o falch o’r trefniadau hylendid, a ddisgrifiwyd fel … tra effeithiol a chyflawn. Yn ymarferol, roedd hyn yn golygu bod hyd at 30 o gleifion yn rhannu dwy ystafell ymolchi yr un â baddon, sinc a thoiled a dau doiled ar wahân.

Yr offer oedd balchder y lle, a osodwyd i sicrhau bod y wardiau’n cael eu cadw’n gynnes. Bron heb os, y stof Saxon Snell Thermhydric oedd hon, a ddefnyddid mewn ysbytai, ysgolion ac eglwysi ar draws y wlad. Golwg fel bocs teils mawr oedd arni ac roedd yng nghanol y ward i ddal tân glo. Roedd y stof yn cynhesu cyfres o bibellau dŵr poeth haearn a fyddai’n gwresogi aer a gâi ei gludo o amgylch y ward trwy bibellau. Gelwid y system ‘aer cynnes’ chwyldroadol hon …y system wresogi ddiweddaraf a’r orau wedi’i dilysu, ac mae’n eithaf siŵr bod y staff a’r cleifion yn ei chroesawu wrth i fisoedd y gaeaf agosáu. Tynnwyd y ffotograff isod o ward yr ysbyty yn hwyrach o lawer na 1883 ond mae’n rhoi argraff dda o sut y byddai’r ward newydd wedi edrych.

Byddai’r staff wedi bod yn llai bodlon ar y llwybr i’r wardiau o floc y gegin. Er bod gan y llwybr do, roedd yr ochrau’n agored i’r elfennau ac ychydig fyddai wedi loetran yno ar ddiwrnodau oer neu lawog. Mewn modd tebyg roedd gan y tŷ golchi a thrwsio dillad… yr offer gorau ar gyfer golchi a thrwsio llieiniau’r sefydliad cyfan, mewn adeilad ar wahân a oedd y tu hwnt i’r blociau ward. Dim ond ar ôl nifer o gwynion i’r llywodraethwyr gan Matron Platt y cytunwyd y dylid gorchuddio’r llwybr.

Felly pam rhuthrwyd i symud i’r ysbyty newydd? Y gwir oedd bod cyllid yr ysbyty yn aml mewn trafferthion. Dim ond dyddiau cyn y symud cyfarfu’r llywodraethwyr  i drafod sut bydden nhw’n dod o hyd i’r £6,000 roedd ei angen eto i dalu am yr ysbyty newydd a’r offer. Roedd y cynnig o £400 y flwyddyn ar gyfer rhoi Coleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy yn yr hen ysbyty i gartrefu yn rhy dda i’w wrthod. Fodd bynnag, daeth y cynnig ag amodau. Roedd angen yr adeilad ar y brifysgol erbyn 29^ain Medi er mwyn gallu gwneud gwaith trosi ar gyfer tymor yr hydref. Dyna pam symudwyd yn sydyn i’r adeilad newydd.

Er gwaethaf yr anawsterau, cyn bo hir roedd gwaith yn mynd rhagddo fel yr arfer yn yr ysbyty newydd. Mae’n bosibl mai’r ‘argyfwng’ cyntaf oedd … bachgen bach o’r enw Gibbon roedd ei gefn wedi ei gymriwio yn ddifrifol ar ôl cael ei ddal mewn peirianwaith mewn ffatri fisgedi. Fel arall, gwyddom fod John Roberts wedi cael ei dderbyn 3 diwrnod yn unig ar ôl y symud i’r ysbyty newydd. Labrwr mewn gwaith saim ar y dociau oedd e, cafodd ei daro gan injan wrth dynnu berfa ar draws rheilffordd. Yn wyrthiol, er ei fod yn gleisiau a briwiau i gyd, ni chafodd ei anafu’n ddifrifol. Roedd y ddau achos yn dangos y peryglon mewn  gweithle’r 19^eg ganrif a’r heriau a oedd yn wynebu’r ysbyty newydd.

Mae Archifau Morgannwg yn cadw cofnodion Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy. Ar gyfer yr adroddiadau blynyddol a luniwyd gan bwyllgor rheoli’r ysbyty o 1837 i 1885 gweler DHC/48-50. Ar gyfer cofnodion Is-bwyllgor Adeilad yr Ysbyty Newydd, gweler DHC/44. Mae’r ffotograff o ward yr ysbyty yn DHC/107/2.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Trychineb Awyr Llandŵ, 12 Mawrth 1950

Ymysg y cofnodion sy’n cael eu cadw yn Archifdy Morgannwg ceir set o bapurau gyda manylion am yr ymchwil a wnaed gan HTV yn gefndir i raglen ddogfen a ddarlledwyd yn 1990, ‘Shadow Across the Sun’. Mae’r casgliad o lythyrau, ffotograffau ac adroddiadau papur newydd yn adrodd hanes digwyddiadau trasig 12 Mawrth 1950, pan gollodd 80 o bobl eu bywydau yn yr hyn oedd, ar y pryd, y drychineb waethaf yn hanes hedfan sifil.

Ar un prynhawn Sul, cododd awyren Avro Tudor, â’r enw côd Star Girl, i’r awyr yn Nulyn gyda 78 teithiwr a 5 aelod o’r criw ar ei bwrdd.  Roedd yr awyren wedi’i llogi i fynd â chefnogwyr rygbi Cymru i gêm Iwerddon v Cymru a gynhaliwyd y diwrnod cynt. I lawer, dyma oedd eu profiad cyntaf o deithio mewn awyren.  Roedd popeth wedi mynd yn dda ar y daith allan o Landŵ i Ddulyn, ac roedd y cefnogwyr wedi dathlu Cymru yn sicrhau’r Goron Driphlyg gyda buddugoliaeth agos o 6 phwynt i 3 dros y Gwyddelod yn Ravenhill.  Ar y daith yn ôl, fodd bynnag, wrth i’r awyren agosáu at faes awyr Llandŵ, collodd uchder, yna codi’n sydyn cyn taro’r ddaear nid nepell o’r llain lanio. Bu farw’r criw o 5 a’r 75 o deithwyr er gwaethaf ymdrechion y gwasanaethau achub.  Roedd y tri a oroesodd, Handel Rogers, Gwyn Anthony a Melville Thomas, wedi bod yn nghynffon yr awyren a lwyddodd yn wyrthiol i osgoi y rhan fwyaf o effeithiau’r trawiad.   Roedd adroddiad y Weinyddiaeth Hedfan Sifil yn ei chael hi’n anodd dod o hyd i’r rheswm dros y drychineb, er y credid fod y dosbarthiad pwysau wrth lwytho’r awyren wedi effeithio ar ei sefydlogrwydd a’i llywio.

Yn ôl yr ymchwil a gasglwyd gan HTV, prin fod ‘na un gymuned yn y De nad oedd wedi ei chyffwrdd gan y drychineb. Roedd y rhestr teithwyr yn cynnwys pobl o bob cefndir. Roedd llawer wedi archebu a theithio fel grwpiau o drefi a phentrefi lleol. Roeddent yn cynnwys chwaraewyr, hyfforddwyr a chefnogwyr o sawl clwb rygbi. Fel arwydd o barch aeth clwb Abercarn ati wedi hynny i ymgorffori propelor ym mathodyn y clwb, ac ar fathodyn Llanharan RFC rhoddwyd croes ddu. Yn y cwest dywedodd y crwner, oedd dan deimlad oherwydd anferthedd y drychineb:

The disaster is unparalleled in recent times in South Wales and it is comparable only to the great colliery disasters of the past.

Darlledwyd rhaglen HTV yn nodi 40 mlwyddiant y drychineb ym mis Mawrth 1990. Daeth llawer ymlaen i sôn am eu profiad o’r drychineb, er i eraill, roedd yr atgofion yn dal yn llawer rhy boenus. Un canlyniad i’r rhaglen oedd galw am gofeb barhaol i nodi’r drychineb a chofio’r rhai a fu farw ar 12 Mawrth 1950.  Gyda chefnogaeth Undeb Rygbi Cymru a HTV ymatebwyd i hyn wrth ddadorchuddio cofeb yn Nhresigin ar 12 Medi 1990, union 6 mis wedi’r deugeinfed pen-blwydd.

Wedi’i leoli’n agos at safle’r ddamwain, cafodd ei dadorchuddio gan ddau o’r goroeswyr, Handel Rogers a Melville Thomas. Gwnaed y gofeb o garreg o chwarel leol yn Ewenni ag arni blac llechen.  Roedd ei neges yn syml ac uniongyrchol:

On Sunday 12 March 1950 a Tudor V Aeroplane returning from Dublin crashed 200 yards from this spot as it approached Llandow Aerodrome. 75 Welsh rugby supporters and 5 crew died. There were just 3 survivors. In Belfast the day before, Wales had won the Triple Crown.

Mae papurau HTV yn cynnwys yr ymchwil ar gyfer ‘Shadow Across the Sun’ a’r cefndir i ddadorchuddio’r gofeb yn Nhresigin. Gellir eu gweld yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod DX651.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Dewch allan, dewch allan, ble bynnag ‘ych chi”: Dihangfa Fawr 10 Mawrth 1945

Ar 10 Mawrth bydd yn 75 o flynyddoedd ers y ‘Great Escape’. Mae esgyrn sychion y stori yn hysbys iawn. Y lleoliad yw gwersyll sydd wedi’i sefydlu yn yr Ail Ryfel Byd i ddal carcharorion rhyfel mewn cyfres o gytiau wedi’u hamgylchynu gan ffens weiren bigog, a’i warchod yn y nos gan chwiloleuadau a’u patrolio gan gardiau gyda chŵn. O fewn y gwersyll mae grŵp o garcharorion, sy’n benderfynol o ddianc, yn dechrau cloddio twnnel. Mae meinciau yn cael eu torri a choesau gwelyau yn cael eu cwtogi o ran maint er mwyn darparu pren i gynnal y twnnel. Mae hen ganiau o laeth tew yn cael eu rhoi at ei gilydd i wneud pibell aer i ddarparu awyr iach. Mae carcharorion yn cael gwared ar y pridd trwy ei wasgaru dros ardd lysiau’r gwersyll, pit naid hir chwaraeon ac o fewn wal ffug a adeiladwyd y tu mewn i un o’r cytiau. Ar ôl pedwar mis mae’r twnnel wedi’i gwblhau. Mae goleuadau trydan ganddo hyd yn oed. Er bod eu cydweithwyr yn tynnu sylw’r gwarchodwyr gyda chanu a bod powdwr cyri yn cael ei daflu ar hyd y ffens derfyn i ddrysu’r cŵn, mae grŵp mawr o garcharorion yn brigo’r wyneb y tu hwnt i’r ffens derfyn. Mae un yn cael ei saethu gan y gwarchodwyr ond mae eraill, dan gêl cotiau hir a mapiau cartref, cwmpawd a phapurau adnabod, yn dianc i’r tywyllwch.

Mae’r stori’n adleisio’r modd y llwyddodd 77 o filwyr i ddianc o Stalag Luft III yng Ngwlad Pwyl, a roes sail i’r ffilm The Great Escape gyda Steve McQueen yn y brif ran. Mewn gwirionedd, roedd y ddihangfa ar noson 10 Mawrth 1945 yn llawer nes at adref, gyda swyddogion byddin yr Almaen yn mynd drwy’r twnnel ac yn ffoi i’r nos o wersyll carcharorion rhyfel Island Farm ger Pen-y-bont ar Ogwr.

Adeiladwyd gwersyll Island Farm ym 1939 i’w ddefnyddio gan hyd at 2000 o fenywod a oedd yn gweithio yn ffatri arfau Pen-y-bont ar Ogwr. Er ei fod wedi’i adeiladu’n bwrpasol, gyda mynediad hawdd i’r ffatri, nid oedd yn llwyddiant, gyda’r rhan fwyaf o weithwyr yn ffafrio lletya’n lleol neu deithio bob dydd i’r ffatri. Yn hytrach na chefnu ar y cyfleusterau, defnyddiwyd Island Farm yn ddiweddarach gan yr 28ain Adran Troedfilwyr yr Americanwyr yn y paratoadau ar gyfer glaniadau D-Day. Yn ystod eu harhosiad, cafodd y gwersyll nifer o ymwelwyr adnabyddus, yn cynnwys Goruchaf-gapten Cyrch Overlord, y Cadfridog Eisenhower, a anerchodd y dynion ym mis Ebrill 1944.

Gydag agor yr ail ffrynt yn Ffrainc, roedd angen dybryd am lety i garcharorion rhyfel.  Roedd y gwersyll a fu’n dyst i araith rymus Eisenhower ychydig fisoedd ynghynt i gael ei ddefnyddio eto ar gyfer carcharorion rhyfel o’r Almaen a’r Eidal. Y dasg gyntaf i lawer oedd cwblhau’r ffensys allanol tra bod eraill yn gweithio ar ffyrdd ac ar ffermydd lleol. Penderfynwyd yn fuan, fodd bynnag, mai swyddogion o’r Almaen yn unig fyddai’n ei ddefnyddio. O ganlyniad cyrhaeddodd 1600 o swyddogion byddin yr Almaen ym mis Tachwedd 1944. Y grŵp hwn a ddaeth ag Island Farm, a ailenwyd yn Wersyll 198, i benawdau’r newyddion.  Ar ôl y ddihangfa ar noson 10 Mawrth cafodd llawer eu dal drachefn o fewn oriau ac yn yr wythnos ganlynol cafwyd hyd i lawer mwy mewn caeau, ysguboriau a gerddi ar draws de Cymru. Fodd bynnag, fe wnaeth un grŵp ddwyn car meddyg a theithio mewn car a thrên cyn belled â Castle Bromwich ger Birmingham. Cafodd ail grŵp, gan ddefnyddio trenau nwyddau, ei ddal yn y pen draw yn Southampton. Esgorodd y ddihangfa ar nifer o hanesion, gan gynnwys yr awgrym eu bod yn bwriadu cwrdd â bad U oddi ar arfordir Cymru. Roedd y rhan fwyaf o’r straeon am sut y cawsant eu dal yn ddoniol ac, bron yn sicr yn cynnwys llawer o or-ddweud.

O fewn wythnosau caewyd y gwersyll, ond roedd i gael ailymgorfforiad pellach fel gwersyll carcharorion rhyfel. Ym mis Tachwedd 1945, fe’i ailagorwyd fel Gwersyll Arbennig 11 yn darparu ar gyfer uwch swyddogion yr Almaen, oll ar lefel Cadridogion neu’n uwch. Roedd y rhai a ddaliwyd yn gaeth yn y gwersyll yn cynnwys 4 Cadlywydd, sef von Rundstedt, Von Brauchitsch, Von Kleist a Von Manstein. Roedd llawer yn aros eu prawf ac arhosodd rhai yn Island Farm nes iddo gau ym 1948.  Roedd Gwersyll Arbennig 11 yn drefn wahanol iawn. Gyda’r rhyfel wedi dod i ben rhoddwyd cryn dipyn o ryddid i’r swyddogion. Mae llythyrau’r teulu Verity a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys dau gan swyddog Almaenig yn diolch i’r teulu am eu croeso ac am eu gwahodd i dreulio dydd Nadolig 1947 yng nghartref y teulu.

Roedd y ddihangfa o Island Farm yn embaras mawr i Lywodraeth Prydain. Ond profodd yr ofnau cychwynnol bod y ddihangfa yn rhan o gynllun ehangach i ymosod ac amharu ar ffatri arfau Pen-y-bont ar Ogwr a phorthladdoedd lleol i fod yn ddi-sail. Serch hynny, roedd y Llywodraeth yn awyddus i gadarnhau bod y cyrch a lansiwyd i ganfod y swyddogion ar ffo ledled Cymru a Lloegr wedi bod yn llwyddiannus o fewn 5 diwrnod. Mae’r rhan fwyaf o ffynonellau’n cytuno bod 70 o garcharorion wedi dianc er bod peth dadlau wedi bod ynglŷn â’r union nifer. Roedd rhaglen ddogfen gan y BBC a ddangoswyd yn 1976, Come Out, Come Out, Wherever You Are, wedi mynd gyda ffigwr o 67. Dadleuodd astudiaeth fwy diweddar y gallai’r nifer fod cyn uched ag 84 gan haeru y gallai sawl un fod wedi dianc drwy borthladdoedd Caint.

Am flynyddoedd lawer gadawyd y gwersyll i fynd â’i ben iddo. Mae’r ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg ac a dynnwyd cyn ei ddymchwel yn 1993 yn dangos, er bod llawer o’r darluniau a wnaed gan y POWs ar y waliau gwersylla wedi goroesi, bod y gwersyll ei hun mewn cyflwr gwael.

Gyda llaw nid oedd y darluniau yn gwbl ddiniwed o ystyried bod nifer wedi eu lleoli yn agos at fynedfa’r twnnel er mwyn tynnu sylw’r gwarchodwyr. Yn ffodus, achubwyd Cwt 9 ac yn 2003 cafwyd bod y twnnel yn gyfan hefyd. Mae’r hyn sy’n weddill o’r gwersyll a’r Cwt 9 bellach yng ngofal Grŵp Cadwraeth Cwt 9 ac mae’n agored i’r cyhoedd ar nifer o ddyddiau yn ystod y flwyddyn.

Gellir gweld llythyrau teulu’r Verity yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod DXCB/4/2/33. Mae lluniau Island Farm yn D1051/1/7/3/1-9. Ceir hefyd ffotograffau o’r Americanwyr yn Island Farm yn 1944 yn D1532/1-10.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cynnig arbennig, a gosod y Garreg Goffa ar gyfer Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, 30 Ionawr 1883

Dyma’r ail o gyfres o erthyglau ar yr adeilad ac agoriad, ym mis Medi 1883, Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, a adwaenir bellach fel Ysbyty Brenhinol Caerdydd. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Ym 1880 ymddengys nad oedd gobaith y byddai digon o gyllid yn cael ei godi i adeiladu ysbyty newydd yr oedd mawr ei angen yng Nghaerdydd. Newidiodd y sefyllfa, fodd bynnag, ar noswyl Nadolig, pan gafwyd y llythyr canlynol:

I have much pleasure in informing you that the Marquis of Bute has instructed me to intimate to you, as the Secretary of the New Building Committee, that his Lordship will make the necessary arrangements for presenting to the Infirmary Committee the freehold site proposed for the new building.

[Llythyr gan Thomas Lewis, Ystâd Bute at Dr Alfred Sheen, Ysgrifennydd Pwyllgor yr Adeilad Newydd, 24 Rhagfyr 1880 (DD/HC/44)]

Ni allai Alfred Sheen fod wedi derbyn anrheg Nadolig gwell. Roedd yr ateb a anfonwyd yn syth ar ôl y Nadolig, ar y 27ain, yn diolch i’r Ardalydd am ei …anrheg haelionus a fyddai’n ….cael gwared ar unrhyw amheuaeth a allai fod wedi bodoli ym meddwl rhai ohonom ni o ran ymarferoldeb y project. Roedd y tir dan sylw yn gorwedd ar gornel Heol Casnewydd a Glossop Road, sef safle Ysbyty Brenhinol Caerdydd ar hyn o bryd.  Fe’i hadwaenir bryd hynny fel Longcross Common. Fe’i gwelwyd ers tro fel y safle a ffefrir ar gyfer yr ysbyty, gyda digon o le i ehangu ymhellach yn nes ymlaen. Roedd ganddo werth amcangyfrifedig o £10,000 ac er bod y teulu Bute wedi cynnig ei ryddhau am £5000, roedd y pris yn dal y tu hwnt i gyrraedd y Pwyllgor.

Cafodd y cynnig ei ddiwygio’n ddiweddarach i brydles hirdymor am rent enwol ond o’r adeg hon rhoddwyd hwb newydd i’r project. Comisiynwyd cynlluniau gan y Penseiri James, Seward a Thomas o Gaerdydd, ac fe’u gwnaed ar gael i’w harchwilio gan y cyhoedd yn Neuadd y Dref ym mis Awst 1881. Bum mis yn ddiweddarach, ar 30 Ionawr 1882, ar ôl sawl rownd o dendrau, penodwyd adeiladwr lleol, Clarke Burton, i adeiladu’r ysbyty am gost o £22,978. Gofynnwyd i Burton ddechrau “ar unwaith” a chwblhau’r gwaith ymhen 20 mis.

Gwnaed cynnydd da. Bron yn union flwyddyn yn ddiweddarach, ar ddydd Mawrth 30 Ionawr 1883, dydd Mawrth, ar brynhawn oer a gwlyb iawn, wynebodd yr Ardalydd Bute y cesair a’r glaw i gyflwyno araith o blatfform a godwyd ar safle sef mynedfa Ysbyty Brenhinol Caerdydd bellach.  Disgwyliwyd torf fawr ac roedd y prif gwnstabl wedi amgylchynu’r platfform gyda heddweision. Roedd y tywydd, fodd bynnag, yn golygu bod y dorf, er yn fawr, yn llai na’r disgwyl.

Heb os, roedd llawer o’r rhai a oedd yn bresennol yn canolbwyntio ar y gwyliau a gyhoeddwyd ar gyfer y diwrnod wedyn pan fyddai’r Ardalydd yn torri’r dywarchen gyntaf ar gyfer y Doc newydd a fyddai’n cael ei adeiladu yng Nghaerdydd am gost o hanner miliwn o bunnoedd. Felly, er gwaethaf yr adloniant a ddarparwyd gan y band o ddatodiad Penarth o’r Artillery Volunteers, adroddodd un papur newydd fod nifer o’r areithiau y diwrnod hwnnw wedi’u … clywed gyda pheth diffyg amynedd gan dorf sy’n dioddef o … draed oer a thrwynau glas.

Fodd bynnag, cafodd yr Ardalydd Bute dderbyniad da oherwydd ei fod yn ddiwrnod pwysig gan iddo osod carreg goffa i ysbyty a fferyllfa newydd Bro Morgannwg a Sir Fynwy a fyddai, ar ôl eu cwblhau, yn gwasanaethu De Cymru am dros 130 o flynyddoedd. Yn gyfnewid, cyflwynwyd trywel arian wedi’i arysgrifio gyda handlen ifori a chyfres o frasluniau o’r ysbyty newydd wedi eu rhwymo mewn llyfr â lledr Moroco. Mae’n debygol bod y llyfr yn cynnwys braslun o flaen yr adeilad newydd sy’n wynebu Glossop Road a oedd yn ymddangos ar dudalennau Illustrated London News y mis canlynol ar 10 Chwefror 1883.

Er gwaethaf y cynnydd a wnaed, roedd y gronfa adeiladu yn dal i fod yn brin o’r arian yr oedd ei angen ar gyfer yr ysbyty newydd. Ar ddiwedd y seremoni gosododd yr Ardalydd £1000 ar y garreg Goffa fel her i eraill. O bosibl wedi eu hannog gan yr addewid y byddai ward yn cael ei henwi ar eu hôl wrth roi £1,000, roedd enwau’r bobl a gymerodd her yr Ardalydd Bute yn edrych fel rhestr o ‘bwy yw’r cyfoethog a’r dylanwadol’ yn ne Cymru ar y pryd, gan gynnwys Tredegar, Windsor, Cory, Crawshay, Aberdare, Insole, Mackintosh a Dunraven.

Os ewch i ymweld ag Ysbyty Brenhinol Caerdydd, gallwch weld y garreg a osodwyd ar y prynhawn oer a gwlyb hwnnw yn 1883. Bydd angen i chi edrych yn ofalus. Mae ar lefel y ddaear ar ochr chwith y drws wrth y brif fynedfa. Ar yr ochr dde fe welwch garreg debyg yn coffáu’r cyfraniad a wnaed i’r ysbyty cyntaf gan Daniel Jones. Adroddwyd bod cynhwysydd gyda darnau arian, papurau lleol a disgrifiad o’r safle wedi ei gladdu o dan y garreg a osodwyd gan yr Ardalydd. Mae’n bosibl ei fod yn dal yno heddiw.

Cedwir braslun o’r Ardalydd Bute, yn gosod y garreg goffa yn yr ‘Illustrated London News’ ar 10 Chwefror 1883, yn Archifau Morgannwg, dan gyfeirnod DXGC147/28. Mae’r trawsgrifiad o lythyr gan asiant yr Ardalydd Bute dyddiedig 24 Rhagfyr 1880 yng nghofnodion yr is-bwyllgor adeiladu ar 27 Rhagfyr 1880, cyfeirnod DHC/44.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg