Tŷ Baynton, Llandaf

Wrth i BBC Cymru gau’r drws ar ei bencadlys yn Llandaf, cymerwn gipolwg ar Dŷ Baynton, a arferai fod ar y safle’n wreiddiol.

Adeiladwyd Tŷ Baynton rywbryd rhwng 1861 a 1871 gan Alexander Bassett (1824-1877), Peiriannydd Sifil, Syrfëwr Sirol ar gyfer Morgannwg ac Ynad Bwrdeistref Caerdydd. Nid oes gennym ffotograff o’r tŷ yn ein casgliad ond mewn erthygl ddiweddar ar wefan y BBC, disgrifiodd Vaughan Roderick y tŷ fel ‘tŷ bwgan allan o raglen Scooby-Doo’ a adeiladwyd o dywodfaen coch.

Fe’i henwyd ar ôl cartref plentyndod Ellen, sef gwraig Bassett, yn Wiltshire. Roedd gan Bassett agwedd garedig a byddai’n agor tir Tŷ Baynton ar gyfer hwyl flynyddol yr Ysgol Ddiwydiannol, lle’r oedd y plant yn cael eu diddanu a lle bu Bassett ei hun yn ymuno â’u difyrrwch a’u gemau.

Erbyn 1881 nid oedd y Bassetts bellach yn byw yn Nhŷ Baynton. Yr oeddent wedi symud i arfordir deheuol Lloegr oherwydd iechyd Alexander. Bu farw ym mis Ebrill 1884 a chofrestrwyd ei farwolaeth yn Bournemouth.

Cafodd y tŷ ei rentu sawl gwaith rhwng y 1880au a’r 1900au.  Fe’i rhoddwyd ar werth ym 1905 gan fab Bassett, am y swm ysblennydd o £9000, sef tua £1,102,548 yn y farchnad heddiw. Fe’i disgrifiwyd felly:

A well-appointed private residence

An attractive residential property within a short distance of the commercial centre of the town of Cardiff

Roedd yn cynnwys:

Llawr Gwaelod:   Neuadd, ystafell fwyta, parlwr, ystafell y bore, astudfa

Llawr cyntaf: 7 ystafell wely

Ail lawr: 3 ystafell wely

Hefyd seleri, stablau, tŷ coets, gerddi ar 10¾ erw a thramwyfa ei hun.

Maint y neuadd oedd 18’x18′ a 32 troedfedd o uchder.  Gallwch ddychmygu pa mor syfrdanol y byddai coeden Nadolig fawr wedi edrych yn y tŷ.

Mae’r ffeil ohebiaeth (DSA/12/1283) yn cynnwys llythyr gan Stephenson ac Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig, i Bassett gan roi disgrifiad da o’r tŷ a’r tiroedd ym 1905.

Mae hefyd yn dweud y byddai’n well gohirio’r gwerthiant am ychydig:

…at the present moment there is not a great demand for property of this description

Mae’n rhaid bod Bassett wedi cymryd sylw o hyn gan fod yna lythyr dyddiedig 1907 sy’n rhoi manylion y tŷ a’r seiliau a gwerth rhent o £300 y flwyddyn.

Bu William Henry Deacon Mewton, rheolwr gyfarwyddwr cwmni glofaol, yn byw yn Baynton gyda’i deulu tan y 1930au.  Bu farw William Henry ym 1938; ac yna ei fab John Deacon ym 1939.  Rhoddodd ei fab arall William F y tŷ ar werth.

Cafodd cynnwys y tŷ ei arwerthu ym mis Ebrill 1940, gan gynnwys pianoforte cyngerdd Steinway (DSA/14/145).

Ym 1945 lluniwyd cynlluniau ar gyfer ail-ddatblygu Ystâd Tŷ Baynton gan Mrs Walter Gibbon a Mrs Arthur Marment (BC/S/1/34938). Mae’r cynlluniau’n dangos cymysgedd o dai ar wahân a thai pâr. Afraid dweud na ddaeth y cynllun hwn ar waith erioed a phrynwyd Tŷ Baynton yn y pen draw gan y BBC ym 1952. Goroesodd tan 1975 pan gafodd ei ddymchwel o’r diwedd i wneud lle i estyniad bloc E y BBC.

Melanie Taylor, Cynorthwy-ydd Cofnodion

Casgliad Stanley Travers

Ffotograffydd proffesiynol yng Nghaerdydd oedd Stan Travers. Roedd ei swyddfa / stiwdio gyntaf ar falconi Arcêd y Castell yng Nghanol Caerdydd. Yn ystod ei gyfnod yno, cymerodd bartneriaid i helpu gyda’r llwyth gwaith. Symudodd y cwmni yn y 1970au i Heol y Plwca, Caerdydd, a oedd yn ardal fasnachol ar y pryd. Ar wahân i ddyletswyddau arferol ffotograffydd proffesiynol ffotograffiaeth briodas, roeddent hefyd yn ffotograffwyr masnachol yn delio â gwaith gan gwmnïau o amgylch ardal de Cymru. Mewn blynyddoedd diweddarach symudwyd y busnes i Ystâd Ddiwydiannol Pentwyn. 

Stryd Bute, [1950au] (cyf.: DSTP/2/1/16)

Mae’r casgliad yn cwmpasu maes eang o’r gwaith masnachol a wnâi’r cwmni.  Mae’n cynnwys swyddi unigol a storir o dan gyfeiriad sy’n cynnwys y flwyddyn (2 ddigid – e.e. 71 ar gyfer 1971) a rhif cyfeirnod.  Daw rhai swyddi gyda cheisiadau ailargraffu sy’n rhoi’r dyddiadau cywir. Mae pob swydd yn cynnwys set o luniau negatif, taflenni argraffu cyswllt ac argraffiadau o feintiau amrywiol. Mae dwy adran yn y casgliad; mae adran 1 yn cynnwys amrywiaeth eang o wahanol fathau o waith, ac mae adran 2 wedi’i neilltuo’n fwy na dim ar gyfer pensaernïaeth ac adeiladau.

Gwaith atgyweirio yng Nghadeirlan Llandaf, 1984 (cyf.: DSTP/1/84277)

Mae’r casgliad yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1950 a 1999, ac yn bennaf rhwng 1966 a 1999.  Yn ystod y cyfnod hwn, nid oedd ffotograffiaeth ddigidol yn bodoli. Cofiaf ddechrau sganio lluniau negyddol ar ddiwedd y 1990au, a chafodd camerâu digidol ddim eu cynhyrchu tan ddechrau’r blynyddoedd 2000. Mae’r casgliad felly’n seiliedig ar ddefnyddio ffilm a phrosesau cemegol.

O ddiwedd y 1990au, newidiodd ffotograffiaeth yn sydyn pan ddaeth ddelweddau digidol. Yn y dyddiau cynnar gellid sganio lluniau a gymerwyd ar ffilm yn ddigidol a chynhyrchu printiau gan ddefnyddio peiriannau argraffu o ansawdd uchel. Daeth y camera digidol yn fuan iawn wedyn, a oedd yn tynnu lluniau heb ffilm. Cymerodd rai blynyddoedd i ansawdd y camerâu gyrraedd safonau proffesiynol, ond pan gyrhaeddon nhw, bu chwyldro yn y diwydiant.  Heddiw mae gan y rhan fwyaf ohonom ffôn symudol gyda chamera digidol yn rhan ohono, sy’n gallu cynhyrchu delweddau sy’n dderbyniol yn fasnachol.

Gyda chamera ffilm mae’n rhaid i ddadleniad y ffilm fod yn gywir y tro cyntaf. Nid oedd hyn bob amser yn hawdd gan nad oedd gan ran fwyaf y camerâu yn y 1960au fesuryddion dadlennu mewnol. Byddai ffotograffwyr proffesiynol yn defnyddio mesurydd llaw i sicrhau dadleniad cywir. Mewn achosion lle’r oedd amheuaeth ynghylch y darlleniadau byddent yn ‘cromfachau’ dadleniad drwy dynnu nifer o luniau o’r un testun gyda gosodiadau ychydig yn wahanol.  Yn ogystal, byddai’n rhaid iddynt benderfynu pa stoc ffilm i’w defnyddio.  Câi ffilmiau eu graddio yn ôl cyflymder (ISO neu ASA). Mae ffilmiau cyflymder araf yn cynhyrchu delweddau manwl iawn, mae ffilmiau cyflym ar gyfer amodau golau isel ond maent yn rhoi delwedd grawn o ansawdd is. Ar ben hyn roedd dewis rhwng du a gwyn, lliw negyddol a thryloywder lliw.  Gall camerâu digidol proffesiynol heddiw wneud yr holl benderfyniadau hyn dros y ffotograffydd neu eu cynnig drwy newidiadau hawdd wrth wasgu botwm. Wrth gwrs, daeth y newid mawr yng nghynhyrchu delweddau. Byddai’n rhaid tynnu ffilm o’r camera yn syth ar ôl ei dadlennu a mynd â hi i’w dyblygu. Mewn camera digidol cyflwynir y ddelwedd ar unwaith ar gefn y camera. Dychmygwch gymryd set o ddelweddau mewn priodas heb wybod tan y diwrnod wedyn nad oedd modd defnyddio unrhyw un!

Boelerdy Cymunedol, Pentwyn, Caerdydd, 1976 (cyf.: DSTP/2/52)

Offeryn ychwanegol oedd ar gael i’r ffotograffydd oedd y gallu i ddewis math y camera i’w ddefnyddio ar gyfer gwaith penodol. Ar gyfer gwaith portread o ansawdd uchel a hysbysebu gellid defnyddio camera ffilm blât.  Ar gyfer gwaith cyffredinol, roedd camera fformat sgwâr 6cm x 6cm yn ddelfrydol gan ei fod yn cynnig cefnau ffilm cyfnewidiol felly gellid cymryd yr un llun ar wahanol ffilmiau, monocrom a lliw. Ar gyfer ffotograffiaeth testun sy’n symud a mannau lle byddai camera mawr yn broblem, daeth y camera 35mm i ddefnydd.  Heddiw, mae’r opsiynau fformat camera digidol a maint y synhwyrydd yn cynnig cyfleusterau tebyg.

Felly roedd gan y ffotograffydd ffilm proffesiynol set sgiliau ychwanegol i rai’r ffotograffydd digidol modern gan fod yn rhaid penderfynu pa gamera i’w ddefnyddio, pa ffilm oedd yn cyfateb i’r amodau, gofynion y cwsmeriaid a’r gallu i ddadlennu’n iawn y tro cyntaf – oherwydd nad oedd ail gyfle!  Mae Casgliad Stanley Travers, ar wahân i ddangos cip ar fywyd yn y 1960au hyd at 1999, hefyd yn dangos sgiliau’r ffotograffydd ffilm. Mae’r wybodaeth sydd ar gael yn rhoi manylion y delweddau go iawn a gymerwyd ynghyd ag enw’r cwsmer a ofynnodd am y gwaith. Ar yr ochr dechnegol rhoddir math y ffilm a’r fformat, sydd hefyd yn awgrymu pa gamerâu ffilm a ddefnyddiwyd.

Panasonic, Pentwyn, Caerdydd: y miliynfed teledu a gynhyrchwyd yn y ffatri, 1985 (cyf.: DSTP/1/85514)

Cyfres o waith masnachol y ffotograffydd yw Adran 1 (heb gynnwys ffotograffiaeth briodas) sy’n rhychwantu’r cyfnod rhwng 1981 a 1999. Mae’n cwmpasu amrywiaeth eang o destunau, gan gynnwys portread grŵp a phortread unigol, copïo hen ddelweddau a phaentiadau, y tu mewn i eglwysi, y tu mewn i ffatrïoedd, y tu mewn i waith dur newydd, bysus newydd Cyngor Caerdydd, adeiladu ym Mae Caerdydd, cyngherddau Proms Caerdydd, cerddorfeydd ac ati. Wedi’i rifo o dan ei restr o gleientiaid roedd GKN, Awdurdod Dociau Prydain, Panasonic UK, Bws Caerdydd a llawer mwy.

Coleg Mihangel Sant, Llandaf, Caerdydd: llun grŵp, 1982 (cyf.: DSTP/1/82174)

Yn y casgliad hwn gwelwn sut y rhoddai’r ffotograffwyr y canlynol i’w gwsmeriaid:

• Llun cofnod blynyddol o holl fyfyrwyr a staff Coleg Mihangel Sant, Llandaf, Caerdydd. Mae’r coleg bellach wedi cau.
• Cyfres o swyddi sy’n olrhain adeiladu gwaith dur newydd yn East Moors, Caerdydd ar gyfer GKN.
• Lluniau blynyddol o geir carnifal GKN ar gyfer Gorymdaith Arglwydd Faer Caerdydd
• Swyddi amrywiol i Fws Caerdydd yn dangos cerbydau newydd yn ymuno â’r fflyd.
• Nifer o ddigwyddiadau snwcer gyda chwaraewyr snwcer enwog ar gyfer Allied Steel and Wire.
• Swyddi amrywiol i gwmnïau o Japan yn lleoli ffatrïoedd yn ardal Caerdydd.
• Cyfres gyfan o swyddi i Brifysgol Abertawe yn dangos pob elfen o’r coleg i’w defnyddio mewn deunydd cyhoeddusrwydd.

Car carnifal Allied Steel and Wire float yng Ngorymdaith yr Arglwydd Faer, Caerdydd, 1981 (cyf.: DSTP/1/81322)

Yn ystod y cyfnod hwn tynnwyd yr holl ffotograffau ar ffilm. Fel yr esboniwyd yn gynharach, byddai gwahanol fathau o gamerâu wedi eu defnyddio ar gyfer gwahanol waith, felly mae mathau a meintiau’r ffilmiau yn amrywio. Prif offer ffotograffydd masnachol fyddai camera fformat sgwâr fel y Hassleblad (lluniau negyddol 6cm x 6cm), gyda chamerâu plât Chwarter (ffilm ddalen sengl 5″ x 4”) lle’r oedd angen manylion mân. Defnyddid camerâu 35mm a chamerâu panoramig (lluniau negyddol 6cm x 9cm) mewn rhai amgylchiadau lle nad oedd yn ymarferol defnyddio’r lleill.

Gellir gweld o’r cofnodion y daeth arwyddion cyntaf ffotograffiaeth ddigidol i’r amlwg ym 1997 pan ddechreuwyd defnyddio taflenni cyswllt digidol. Ar ôl y dyddiad hwn gwnaed rhai argraffiadau ar bapur digidol ond roedd yr holl waith camera yn dal i ddefnyddio ffilm.

Mae cyfres 2 yn wahanol i gyfres 1 gan ei bod yn is-set o waith ar gyfer penseiri, gan gynnwys Alex Gordon & Partners a Swyddfa Penseiri Dinas Caerdydd, a nifer o asiantau tai yn ardal Caerdydd a’r Fro yn ne Cymru.  Nid ydynt yn cael eu storio dan rif cyfeirnod y ffotograffydd, er bod hwn yn rhai cofnodion gwaith lle mae ‘data dadansoddi lliw’ a thaflenni ail-brint.

Eglwys Fethodistaidd Beulah, Margam, 1974 (cyf.: DSTP/2/53)

Gellir gweld llawer o adeiladau diweddar o amgylch ardal Caerdydd a de Cymru yn y delweddau hyn, gan gynnwys:

• Adeiladau’r Llywodraeth ym Mharc Cathays,
• Coleg yr Iwerydd yn Sain Dunwyd,
• Prifysgol Caerdydd a’r Coleg Celf,
• Gorsaf Heddlu Canol Caerdydd a’r orsaf dân,
• Tŷ Hodge yng Nghaerdydd.
• Mae dwy swydd yn dangos tu allan a thu mewn Eglwys Fethodistaidd Beulah cyn ac ar ôl i’r eglwys gael ei symud i wneud lle i draffordd yr M4.
• Nifer o ddelweddau cynnar yn dangos ardaloedd yng Nghaerdydd yn tua 1950.

Yn olaf, mae’r casgliad nid yn unig yn dangos delweddau i ni sy’n ymwneud â’r cyfnodau amser a gwmpesir, yn amlygu dillad newidiol, gorymdeithiau a gwyliau ac ati, ond mae hefyd yn dangos wyneb newidiol ardal Caerdydd. Yn ogystal, mae’n gofnod o’r sgiliau technegol a’r offer a oedd ar gael i’r ffotograffydd.

Fred Davies, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Gardd-Bentref Rhiwbeina 107 Mlynedd yn ôl, Gorffennaf 1913

Yn mis Mai ar ein cyfryngau cymdeithasol fe ddangoson ni’r ffotograff yma o weithwyr ar ystâd Gardd-Bentref Rhiwbeina.

Fodd bynnag, roeddem yn meddwl y gallai fod gennych ddiddordeb darganfod ychydig mwy am yr achlysur a ysgogodd y llun. Mae ymchwil yn awgrymu bod y ffotograff wedi’i dynnu yn Y Groes fore Sadwrn 19 Gorffennaf 1913.   Mae sawl cliw. Mae’r gweithlu wedi’u gwisgo mewn coler a thei ar gyfer achlysur arbennig tra, ar y dde yn y cefn, mae dau ddyn mewn gwyn yn gorffen codi llwyfan pren, gyda chadeiriau’n cael eu gosod arno fel y manylyn olaf. Yn ogystal, os edrychwch yn ofalus ar y tŷ ar y dde eithaf, y tu ôl i’r ysgol mae gorchudd cotwm yn gorchuddio rhan o’r wal.

Dyma ddiwrnod y seremoni agoriadol ar gyfer “Rhubina Fields Garden Village”, a gynhaliwyd ar brynhawn 19 Gorffennaf 1913 am 3.30. Roedd disgwyl torf fawr gyda threnau arbennig wedi’u trefnu o Orsaf Rhymni a choetsys modur o Heol y Gogledd. Roedd y dorf i’w diddanu ar lawnt y pentref, o flaen y tai, gan Fand Milwrol Caerdydd, gyda lluniaeth ar gael o bafiliynau te a godwyd ar y glaswellt.  Y prif atyniad oedd presenoldeb Iarll a Iarlles Plymouth sy’n egluro’r llwyfan ar gyfer areithiau ac agoriad swyddogol yr ardd-bentref.  Yn ystod y prynhawn roedd yr Iarll i fod i archwilio’r ddau dŷ cyntaf a gwblhawyd a rhoi’r allweddi i’r tenantiaid.

Roedd gan y gweithlu bob rheswm i deimlo balchder. Ar ôl prynu i Gymdeithas Pentref Cydweithredol Gweithwyr Caerdydd brynu 14 acer o dir yn y lle cyntaf, cynlluniwyd 34 o gartrefi. Torrwyd y dywarchen gyntaf ar 8 Mawrth 1913 ac yna, gwta bedwar mis yn ddiweddarach, roedd yr allweddi i’r cartrefi cyntaf yn cael eu trosglwyddo. Wrth ddarparu dŵr, nwy a thrydan ochr yn ochr â llety a gerddi helaeth, cynlluniwyd y tai, y cyfeirir atynt fel “bythynnod”, i osod safon newydd ar gyfer cartrefi dosbarth gweithiol. Roedd rhenti ar gyfer yr eiddo newydd wedi’u gosod yn isel, gan ddechrau ar bum swllt a chwe ceiniog yr wythnos, yn y gobaith y byddent o fewn cyrraedd teuluoedd a oed dyn byw yng nghanol gorlawn Caerdydd.

O ran y gorchudd cotwm yn y ffotograff, roedd yn cuddio deial haul a osodwyd ar wal y tŷ. Fe’i dadorchuddiwyd gan Iarlles Plymouth ar 19 Gorffennaf 1913 ynghyd â maen coffa ar wal y tŷ cyfagos – ychydig allan o olwg y ffotograff. Mae’r ddwy nodwedd wedi goroesi prawf amser a gellir eu gweld o hyd ar y tai gwreiddiol yn Y Groes.

Mae’r ffotograff yn rhan o gofnodion Gardd-Bentref Rhiwbeina a gedwir yn Archifau Morgannwg (cyf.: DGSR).

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Caeau Rhiwbeina 1913: “Health for the Child”

Mae llawer o bobl yn gyfarwydd â chefndir yr ardd-bentref yn Rhiwbeina, Caerdydd. Fodd bynnag, mae’n bosibl nad ydych wedi gweld y posteri a gynhyrchwyd yn 1913 i hyrwyddo’r pentref newydd, gyda’r cartrefi cyntaf i fod i gael eu cwblhau y flwyddyn honno.

Roedd y mudiad gardd-bentrefi yn ymateb, ar ddechrau’r 20^fed ganrif, i’r amodau byw gorlawn a gwael oedd i’w cael yn y rhan fwyaf o drefi diwydiannol. Roedd gardd-bentrefi yn cynnig dewis amgen i’r amodau cyfyng ac afiach oedd i’w gweld yn aml yn y cymunedau oedd yn byw yn y tai teras bach a adeiladwyd ar gyfer y gweithlu a lifodd i Dde Cymru yn hanner olaf y 19^fed Ganrif. Roedd y pentrefi newydd yn cynnig tai mawr gyda gerddi, wedi’u hadeiladu ar heolydd coediog gyda mynediad at amrywiaeth o gyfleusterau chwaraeon a hamdden cymunedol.

Roedd gardd-bentrefi hefyd yn cynnig ffordd newydd o ariannu’r gwaith o adeiladu a chynnal a chadw ystadau o’r fath.  Er bod arbrofion cynnar yn Lloegr wedi dibynnu’n drwm ar gymwynaswyr cyfoethog, gan gynnwys teuluoedd Cadbury a Rowntree, roedd y datblygiad yn Rhiwbeina yn rhan o don newydd o ardd-bentrefi a oedd yn cael eu rhedeg gan gwmnïau cydweithredol lleol.  Gyda chyllid yn deillio o gyfalaf cyfranddaliadau a benthyciadau, cododd y mentrau cydweithredol ddigon o arian i brynu tir ac adeiladu’r cartrefi newydd. Tai rhent oedd y rhain yn unig, gyda’r incwm yn cael ei ddefnyddio i ad-dalu benthyciadau a chynnal a datblygu’r ystadau.

Fel y gellid dychmygu, cafodd y cysyniad ei groesawu a’i gymeradwyo’n eang.  Yn ogystal â datblygiad Rhiwbeina yn 1913 roedd llawer o gynlluniau tebyg ar waith yn Ne Cymru, gan gynnwys cynlluniau ar gyfer pentrefi gardd yng Nghaerffili, Fernhill a Gilfach.

Mae’r posteri’n dweud llawer wrthym am y mudiad gardd-bentrefi. O’r cychwyn roedd pwyslais mawr ar redeg a datblygu’r pentref fel menter gydweithredol. Roedd pennawd y poster, “Health for the Child”, yn atgoffa pobl o’r gyfradd farwolaethau uchel ymhlith babanod mewn sawl rhan o Gymru, a’r addewid o amgylchedd byw gwell yn y gardd-bentrefi newydd. Roedd cysylltiadau teithio da hefyd yn bwysig, gyda’r pentrefi yn gweithredu fel ardaloedd ategol i’r prif gytrefi gyda bysiau a rheilffyrdd ar gael i’r rhai oedd yn cymudo i’r gwaith.

Yn olaf, edrychwch ar argraff arlunydd o Gaerdydd yn 1913. Mae Caerdydd yn dal i fod yn ddinas werdd iawn ar lawer ystyr, ond mae’n ein hatgoffa faint yn union y mae wedi tyfu ac ehangu dros y 100 mlynedd diwethaf.

Mae’r ffotograff yn rhan o gofnodion Gardd-Bentref Rhiwbeina a gedwir yn Archifau Morgannwg (cyf.: DGSR).

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg