Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Deunyddiau cyn dyddiad breinio

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Deunyddiau cyn dyddiad breinio – DNCB/15

Mae DNCB/15 yn gyfres sydd yn cynnwys deunyddiau o ddiddordeb hanesyddol cyffredinol, a gedwir ar ffeil gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol, sy’n ymwneud â mwyngloddio a diwydiannau cysylltiedig cyn gwladoli’r diwydiant glo ym mis Ionawr 1947. O fewn y gyfres hon mae nifer o gofnodion sy’n gysylltiedig ag iechyd a lles o fewn y diwydiant glo cyn gwladoli.

Mae un ffeil benodol yn ymwneud ag Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr yn cynnwys deunyddiau megis nodiadau ar fuddion ysbytai, rheoliadau ysbytai, cyfraniadau derbyn ysbytai a hanes y gwasanaeth ysbytai yn Aberpennar.

Rheolau Ysbyty, Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr (DNCB/15/17/2)

Mae rhaglen o ymweliad EM Duges Efrog â baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn hefyd i’w gweld yn y gyfres, ac yn pwysleisio’r pwysigrwydd a roddwyd ar adeiladau’r baddonau pen pwll.

Rhaglen ymweliad Duges Efrog â Baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn (DNCB/15/17/3)

Mae tystysgrif a roddwyd gan orsaf Achub Brynmenyn i Thomas John Jones o Lofa Cribwr Fawr ar 4 Mai 1920 yn dangos fod lles gweithwyr dan ddaear yn cael ei ystyried, a bod staff wedi eu hyfforddi yn briodol i ddefnyddio cyfarpar achub.

Tystysgrif cwrs hyfforddi cyfarpar achub (DNCB/15/10/3)

 

Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol: 125 y mis hwn

Mae un o sefydliadau mwyaf adnabyddus gwledydd Prydain, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, yn dathlu pen-blwydd arbennig ym mis Ionawr 2020. Ar 12 Ionawr, bydd hi’n 125 o flynyddoedd ers sefydlu’r Ymddiriedolaeth ym 1895 gan Octavia Hill, Syr Robert Hunter a Hardwicke Rawnsley. Gallwch ymweld â’r eiddo cyntaf un a ddaeth yn eiddo i’r Ymddiriedolaeth ym 1886, Alfriston Clergy House, tŷ to gwellt canoloesol yn Sussex. Y warchodfa natur gyntaf oedd Wicken Fen yn Swydd Caergrawnt, a ddaeth i’w rhan ym 1899.

Bydd llawer yn ne Cymru yn gyfarwydd ag eiddo dan reolaeth yr Ymddiriedolaeth yn yr ardal, yn cynnwys Tŷ Tredegar, Gerddi Dyffryn a rhannau o’r arfordir.  Yr hyn na fyddent yn ei wybod efallai ydy y bu sefydliad yng Nghaerdydd am dros 40 o flynyddoedd, a sefydlwyd yn arbennig i roi’r gallu i aelodau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol gael mwy allan o’u haelodaeth. Mae’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg ar gyfer Cymdeithas Aelodau Ymddiriedolaeth Genedlaethol Caerdydd yn rhoi cipolwg ar gyfnod pan fyddai ymweld ag eiddo’r Ymddiriedolaeth yn gofyn teithio am bellteroedd maith.  Ar ôl ei sefydlu ym 1971 fel rhan o rwydwaith trwy’r wlad, byddai Cymdeithas Caerdydd yn cynnig rhaglen flynyddol o ymweliadau i dai a gerddi hanesyddol a rownd misol o ddarlithoedd a chyfarfodydd gyda’r nos. Roedd y Gymdeithas yn grŵp poblogaidd a bywiog gyda dros 800 aelod ar un adeg.

Mae copïau o ddetholiad o Gylchlythyrau’r Gymdeithas yn Archifau Morgannwg yn dangos ystod y gweithgareddau a oedd ar gael.  Er enghraifft, mae cylchlythyr hydref 2002 yn nodi rhaglen o hyd at 3 chyfarfod y mis ar draws lleoliadau yn Ninas Powys, Rhiwbeina a Llys-faen. Ym mis Hydref yn unig, traddododd gwesteion gwadd sgyrsiau am ‘Churchill a Chartwell’, ‘Y Tŷ Crwm ar y Cymin’ a’r sgwrs dan y teitl enigmatig: ‘Ymarfer Edrych’. Wyth mis yn ddiweddarach, yn haf 2003, roedd y rhaglen ymweliadau ar eu hanterth gyda theithiau i Tyntesfield, Dyrham Park, Abbey House Gardens, Malmesbury, Baddesley Clinton, Packwood House, Wells, Burford House a Croft Castle. Fodd bynnag, doedd y teithiau ddim bob tro yn syml. Er enghraifft, roedd yr ymweliad i erddi Abbey House yn cynnwys y rhybudd: Dyma dŷ’r ‘Garddwr Noeth’ ond peidiwch â phoeni, dydw i heb ddewis diwrnod lle mae dillad yn ddewisol. Ar achlysur arall, pan ddeallodd y trefnydd mai dim ond un tŷ bach oedd yn yr eiddo a dim cyfleusterau bwyta, teimlodd fod angen iddo gynnig cysur trwy ddweud Peidiwch â phoeni, fe wna’ i’n siŵr nad ydyn ni’n hepgor anghenion bywyd!  Does dim cliwiau, yn anffodus, ynghylch beth oedd ystyr anghenion bywyd ganddi!

Roedd nifer o eiddo’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn cael arian a gasglwyd gan Gymdeithas Caerdydd, ac yn benodol Llanerchaeron, Tŷ Mawr a Pharc Dinefwr. Eto, nid oedd hyn bob tro mor syml â’r disgwyl. Yr ymateb a gafwyd i’r £1000 a roddwyd ar gyfer cuddfan adar newydd yn Ninefwr gan reolwr yr ystâd oedd eu bod… ag angen dirfawr am darw newydd. Mae’n gobeithio prynu’r anifail ymhen ychydig wythnosau felly a gâi ddefnyddio’r rhodd at y diben hwn?  Cytunwyd ar y newid ac o bosibl bu gweld y pryniant gwerthfawr yn rhan o ymweliad nesaf yr aelodau â Dinefwr.

Daeth y Gymdeithas i ben ar ddiwedd 2012, yn ddigon eironig, fel yr oedd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn cymryd awenau Parc Tredegar a Gerddi Dyffryn. Cynhaliwyd y cyfarfod diwethaf fel Cinio Dathlu ddydd Gwener 30 Tachwedd. Er bod y niferoedd wedi cwympo i tua 270, roedd llawer i edrych yn ôl arno gyda theimlad o falchder ac o gyflawni. Codwyd dros £100,00 at eiddo’r Ymddiriedolaeth a chyflwynwyd rhaglen o sgyrsiau ac ymweliadau dros 41 o flynyddoedd. Cyfeiriodd cylchlythyr olaf y Gymdeithas at y cymorth ar gyfer adfywio’r Gwartheg Gwynion a’u tras hynafol ym Mharc Dinefwr. Pwy a ŵyr, ond mae’n swnio fel petai’r buddsoddiad annisgwyl yn y tarw wedi talu ar ei ganfed!

Os hoffech chi weld enghreifftiau o’r cylchlythyrau a gynhyrchwyd gan Gymdeithas Aelodau Ymddiriedolaeth Genedlaethol Caerdydd, mae rhifynnau 92-93 (sy’n trafod blynyddoedd 2002 a 2003) a rhifynnau 119-122 (sy’n trafod 2011 a 2012) yn Archifau Morgannwg (cyf.: D1240/8).

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Beth ddigwyddodd i Ddydd Mabon?

Ymhlith y casgliad yn Archifau Morgannwg mae detholiad o bosteri theatr gwreiddiol a gynhyrchwyd ar gyfer y Theatre Royal, Caerdydd, ar ddiwedd y G19. Wedi ei leoli ar gornel Stryd Wood a Heol Eglwys Fair, safle a feddiannwyd yn ddiweddarach gan Theatr Tywysog Cymru, adeiladwyd y Theatre Royal ym 1878.  Ar ei hanterth fe ddaliai 2000 o bobl mewn awditoriwm o felfed coch moethus. Dros gyfnod o 10 mlynedd rhwng 18851 1995, mae’r posteri yn dangos amrywiaeth o gynyrchiadau yn y theatr, o’r pantomeim blynyddol i berfformiadau gan gwmni opera D’Oyly Carte. Maen nhw nawr ar gael i’w gweld ar-lein – ewch i wefan Archifau Morgannwg (www.archifaumorgannwg.gov.uk), dewis yr opsiwn ‘Y Casgliad’ a chwilio am y ‘Theatre Royal’. Bydd y cyfeirnodau yn dechrau gyda’r rhagddodiad D452. Dewiswch a chliciwch ar un o’r cyfeirnodau i’r posteri ac fe ddylech weld copi digidol o’r poster ar waelod y dudalen. Yn aml yn lliwgar iawn, maent yn rhestru gyda chryn fanylder, y perfformwyr yn y theatr. Ar ben hynny, maent yn aml yn cynnwys trefniadau, megis trenau arbennig, a amserlenwyd er mwyn denu pobl o bob cwr o dde Cymru i’r perfformiadau yng Nghaerdydd.

Os edrychwch yn ofalus ar nifer o’r posteri o 1888 ymlaen fe welwch gyfeiriadau at berfformiadau ar ‘Ddydd Gŵyl Mabon’. Mae’n un o’r ychydig gyfeiriadau welwch chi yn yr Archifau at ddiwrnod o wyliau sydd wedi ei hen anghofio ond a fwynhawyd gan lawer ar hyd a lled de Cymru. Dydd Gŵyl Mabon oedd y dydd Llun cyntaf ym mhob mis. Roedd yn ganlyniad cytundeb rhwng yr undebau llafur a’r perchnogion glo y byddai’r pyllau yn cau ar ddydd Llun cyntaf y mis a bod y diwrnod i gael ei ddatgan yn ddiwrnod o wyliau. William Abraham a fu’n gyfrifol yn ôl y sôn, yn adnabyddus yn ôl ei enw barddol sef Gwilym Mabon. Wedi ei eni ym 1842 yng Nghwmafan, gweithiodd Abraham mewn pyllau glo a gweithiau tun lleol er pan oedd yn 10 oed.  Yn aelod undeb llafur ac yn un a brofodd lawer o anghydfodau gyda’r perchnogion glo, etholwyd Abraham yn Aelod Seneddol ar gyfer y Rhondda ym 1885. Dair blynedd ar ddeg yn ddiweddarach, ym 1898, ef oedd Llywydd cyntaf Ffederasiwn Glowyr De Cymru.

Abraham oedd yr un a arweiniodd yr ymgyrch lwyddiannus dros Ddydd Gŵyl Mabon, a ddathlwyd gyntaf ym 1888. Ei ddadl oedd bod gwaith y pyllau glo mor galed yn gorfforol nad oedd gan y glowyr fawr ddim amser nac egni ar gyfer gweithgareddau eraill ac, yn benodol, addysg bellach a’r celfyddydau. Dathlwyd Dydd Gŵyl Mabon am ddeng mlynedd ar hyd a lled de Cymru. Roedd y Theatre Royal yn un o lawer a geisiodd ddenu’r glowyr a’u teuluoedd drwy gynnal perfformiadau arbennig ar Ddydd Llun.

Os edrychwch chi ar bosteri a gynhyrchwyd ar gyfer y Pantomeim blynyddol rhwng 1890 i 1892 roedden nhw i gyd yn cynnwys perfformiadau ar gyfer Dydd Gŵyl Mabon ar ddydd Llun cyntaf mis Ionawr a Chwefror. Yn y rhan fwyaf o achosion golygai hynny ddau berfformiad yn ystod y dydd ac fe drefnwyd trenau yn arbennig, gyda chyfle i brynu tocyn theatr a thrên mewn gorsafoedd ar linellau rheilffyrdd y Taff Vale a’r Rhymni. Mae’n ymddangos fod y pencampwr clocsio, Tom Leamore, yn ‘Pretty Little Red Riding Hood’ a’r bale o 50 o foneddigesau yn ‘Merrie Little Dick Whittington and his Cat’ yn sicr o ddenu’r torfeydd ar Ddydd Gŵyl Mabon. Yr hyn sydd yn llai eglur yw faint o bobl wnaeth daith debyg i wylio cynhyrchiad cwmni opera D’Oyly Carte o’r ‘Gondoliers or the King of Barataria’ ar Ddydd Llun 7 Gorffennaf 1890.

Erbyn 1899 roedd Dydd Gŵyl Mabon wedi ei sgubo o’r neilltu. Dwedodd rhai, ychydig yn annheg efallai, fod yn well gan lowyr y tafarndai a’r theatrau na’r ystafell ddosbarth a’r amgueddfa. Y gwir amdani yw bod y perchnogion glo yn ystyried y diwrnod yn ddiwrnod o golli cynhyrchiant. Roedd colli Dydd Gŵyl Mabon ond yn un o ganlyniadau’r trefniant a roes derfyn ar y cloi allan a weithredwyd gan y perchnogion glo yn ystod streic y glowyr ym 1898.  Un o ganlyniadau’r streic oedd cydnabyddiaeth o’r angen i wella trefniadaeth undebol drwy ffurfio Ffederasiwn Glowyr De Cymru. Fodd bynnag, digwyddodd hyn yn rhy hwyr i Ddydd Gŵyl Mabon. Flynyddoedd yn ddiweddarach, byddai rhai yn haeru, â thafod yn eu boch, fod cymryd diwrnod bant o’r gwaith nad oedd wedi ei awdurdodi, yn ‘cymryd diwrnod Mabon’. Rwy’n amau a fyddai Mabon wedi cymeradwyo.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg