Yr Eglwys Norwyaidd, Caerdydd

Nid ffenomen ddiweddar yw poblogaeth amlddiwylliannol Caerdydd, o bell ffordd. Llwyddodd twf cyflym y dref yn ystod y 19eg ganrif, fel porthladd a oedd yn gwasanaethu ardaloedd diwydiannol Morgannwg, i ddenu gweithwyr o wledydd Prydain a phob cwr o’r byd. Arhosodd llawer; ym 1911 roedd poblogaeth dynion tramor Caerdydd yn ail dim ond i Lundain yng ngwledydd Prydain. Ymwelwyr dros dro oedd llawer mwy, yn enwedig y morwyr ar longau a oedd wedi cofrestru dramor ac a laniai yn y dociau. Yn eu plith yr oedd grŵp sylweddol o Norwyaid, Swediaid a Daniaid, ac i gyfeiriad y dynion hyn y cyfeiriodd y Parchedig Lars Oftedal o Genhadaeth y Morwyr Norwyaidd ei weinidogaeth o 1866 ymlaen.

Ar ôl cyfarfod ar fwrdd llong ac mewn capel segur yn y lle cyntaf, codwyd y Sjømannysgarken yn fuan wedi hynny.

Cynllun yn dangos newidiadau bosib i’r Eglwys Norwyaidd, 1939

Wedi’i wneud yn barod yn Norwy a’i ddanfon ar long i Gaerdydd, steil nodweddiadol Norwyaidd oedd iddi, er ei bod wedi’i gwneud o ddalennau haearn rhychog. Roedd awdurdodau’r porthladd wedi mynnu y dylid gallu ei ddymchwel yn hawdd a’i ail-leoli os oedd angen. Cafodd yr eglwys, a ddisgrifir gan gyfeiriaduron masnach Caerdydd fel:

…the Norwegian iron Church, south-east corner of West Bute Dock for Norwegian, Swedish, Danish and Finnish sailors and residents…

ei chysegru ar 16 Rhagfyr 1869, ac arhosodd ar ei safle gwreiddiol tan ei symud ym 1987.

Cynllun yn dangos lleoliad gwreiddiol yr Eglwys Norwyaidd

Cymeradwyodd 25ain Adroddiad Blynyddol Cenhadaeth y Morwyr Norwyaidd y lleoliad gwreiddiol yn fawr:

…[the location] could not be improved upon, as it is situated between the two docks, at the point where they converge towards the inlets. The church is thus positioned in amongst the ships, so that it is at only a short walk’s distance from many of them, and easy to find for all those who would like to visit it.’

Yr oedd diffyg atyniadau eraill mwy atyniadol o bosibl ar lannau’r dociau yn bwynt pwysig o’i phlaid:

…[the seamen] do not need to go into the town and expose themselves to its temptations, only for the sake of a visit to the reading room.

Datblygodd yr eglwys gyda’r cynnydd yn y llongau o wledydd Llychlyn, ac yn arbennig llongau o Norwy, ym mhorthladdoedd Môr Hafren. Sefydlwyd cenadaethau yng Nghasnewydd, Abertawe a Doc y Barri, a wasanaethwyd gan Genhadon Cynorthwyol o dan y Parchedig yng Nghaerdydd. Erbyn 1920 roedd y Parchedig yn byw yn y ficerdy Norwyaidd, ‘Prestegaarden’, yn 181 Heol y Gadeirlan. Cynyddodd nifer y llongau o wledydd Llychlyn a ddefnyddiai borthladdoedd yr ardal o 227 ym 1867 i 3,611 ym 1915, a chynyddu wnaeth yr ystadegau blynyddol cyfatebol ar gyfer cymunwyr ac ymwelwyr 7,572 ym 1867 i 73,580 ym 1915. Effeithiodd problemau diwydiannol ac economaidd y 1920au a’r 1930au ar yr eglwysi Norwyaidd. Erbyn 1931 gostyngwyd y Genhadaeth i’w eglwysi yng Nghaerdydd ac Abertawe yn unig.

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd cynyddodd cymuned Norwyaidd breswyl Caerdydd a daeth llawer mwy o Norwyaid drwy’r porthladd fel morwyr neu ffoaduriaid. Gweithiodd yr Eglwys Haearn a’i staff gyda changen leol Undeb y Morwyr Norwyaidd a sefydliadau eraill i ddarparu ar gyfer ei phobl yn ystod y blynyddoedd anodd hyn. Chwaraeodd llynges fasnach Norwy ran sylweddol yn ymdrech ryfel y Cynghreiriaid, ond collwyd llawer o longau a llawer o fywydau. Roedd y cyrchoedd bomio ar Gaerdydd wedi gwneud hyd yn oed aros ar y lan am gyfnod yn anniogel. Lladdwyd nifer o ddynion pan gafodd Cartref Morwyr Gwledydd Llychlyn ar Bute Road ei daro a’i ddinistrio.

Ar ddiwedd y rhyfel daeth cymunedau Llychlynaidd Caerdydd ynghyd i ddathlu’r heddwch. Fodd bynnag, o’r adeg honno ymlaen, gostwng wnaeth y gweithgaredd yng Nghenhedlaeth y Morwyr, lleihawyd nifer y staff, a gwasgarodd y gymuned Norwyaidd hefyd wrth i Gaerdydd beidio â bod yn borthladd mawr. Caeodd yr Eglwys Haearn ym 1959, gyda’r gwasanaeth olaf yn cael ei gynnal ar 17 Mai, Gŵyl Genedlaethol Norwy, Grunnlovsdagen, sef Diwrnod y Cyfansoddiad.

Parhaodd yr Eglwys ar ei thraed, ond gan ddadfeilio fwyfwy, am bron i ddeng-mlynedd-ar-hugain. Yn y 1980au, noddodd Cyngor Sir De Morgannwg yr ymdrech i sefydlu Ymddiriedolaeth Gwarchod yr Eglwys Norwyaidd er mwyn achub yr eglwys a’i hintegreiddio i’r dociau a oedd i’w hail ddatblygu.  Roald Dahl, yr awdur, oedd Llywydd Cyntaf yr Ymddiriedolaeth, fel person o dras Caerdydd-Norwyaidd ei hun. Ym 1987 datgymalwyd yr hen eglwys a’i storio er mwyn ei hail-godi. Fodd bynnag, roedd yr eglwys a agorwyd maes o law ym 1992 mewn lleoliad newydd gwych yn edrych dros Fae Caerdydd bron yn greadigaeth newydd sbon. Ymgorfforwyd cymaint o’r adeilad gwreiddiol ag y gellid ei ddefnyddio yn yr eglwys newydd, ond roedd y rhan fwyaf o’r deunyddiau yn newydd, wedi eu rhoi’n rhoddion gan gwmnïau yn Norwy ac yng Nghaerdydd, neu wedi eu prynu gyda’r arian a godwyd trwy danysgrifiad cyhoeddus yn ardal Bergen. Rhoddodd llawer o gwmnïau eu gwasanaethau’n rhad ac am ddim i gwblhau’r eglwys, sydd bellach wedi’i hadeiladu o bren, ac eithrio’r to o ddur dalen, a gynhyrchwyd yn arbennig gan gwmni lleol i ffitio’r adeilad.

Agorwyd yr Eglwys yn swyddogol gan y Dywysoges Märtha Louise ar 8 Ebrill 1992 fel canolfan ddiwylliannol. Er nad yw wedi ei chysegru fel eglwys, cynhelir arddangosfeydd celf a chyngherddau yn yr adeilad ac mae caffi yn gweini bwyd a diod.

Susan Edwards, Archifydd Morgannwg

Mae’r erthygl hon wedi tynnu ar ddarlith heb ei chyhoeddi gan yr Athro John Greve ac ar ‘100 mlynedd o’r Genhadaeth Norwyaidd i Forwyr’ gan Gunnar Christie Wasberg.

 

Capten o Benarth yn achub teulu Vanderbilt oddi ar arfordir De America

Mae gwrhydri gartref a thramor yn cael eu croniclo mewn casgliad bychan o bapurau yn ymwneud â William Henry Bevan, capten y llynges fasnachol o Benarth yn hanner cyntaf y 20^fed ganrif. Disgrifir rhannau o’i yrfa liwgar mewn papurau personol, ffotograffau a phapurau newydd (cyf. DX741).

Ganed William Henry Bevan ym 1881 yn Aberriw, ger Trefaldwyn, ac ymddangosodd am y tro cyntaf ym Mhenarth fel prentis ar long hwylio. Urddwyd ef â medal y Gymdeithas Frenhinol Ddynol am achub bywyd dyn oedd wedi syrthio i’r doc; achubiaeth a wnaeth trwy neidio bymtheng troedfedd o’i long i’r dŵr oedd rhyw deg ar hugain i ddeugain troedfedd o ddyfnder. Galwyd y digwyddiad hwn yn ôl i gof gan Samuel Thomas, yn siarad ar ran Cyngor y Dref, mewn seremoni agoriadol Gwesty Washington Capten Bevan.

Cafodd yr eiddo hwnnw (rhifau 9 ac 11 Stanwell Road) a oedd wedi’u meddiannu’n flaenorol gan Ysgol Diwtorial Penarth, eu trawsnewid gan Gapten Bevan a’u hagor fel gwesty preifat ym mis Hydref 1922. Credai byddai’r enw ‘Washington’ yn denu ymwelwyr Americanaidd:

…for whom the name might have special appeal being the name of their first president and also their seat of government.

Cychwynnodd cysylltiad penodol Capten Bevan ag America ar 27 Ionawr 1914 pan gafodd ei long, yr Almirante o’r United Fruit LINE, ger Santa Marta oddi ar arfordir Colombia, alwad argyfwng gan long bleser y Warrior, a oedd mewn moroedd trwm oddi ar Benrhyn Augusta. Ar fwrdd y Warrior roedd Mr a Mrs Frederick W. Vanderbilt, eu gwesteion Dug a Duges Manceinion a’r Arglwydd Arthur Falconer, a’u criw. Ar daith o Curaçao i Colón ac yn agosáu at ddiwedd ei mordaith ysgubwyd y llong bleser i draethell tywod ym Mhenrhyn Augusta, 35 milltir o Santa Marta, wrth aber afon Magdalena. Pan ddaeth yr arwydd cyfyngder i law, nid oedd yr Almirante yn gallu gadael y porthladd oherwydd mai dim ond peth o’r cargo a oedd wedi ei lwytho ac roedd y rhan fwyaf y teithwyr ar y lan. Felly, cafodd ei chwaer long y Frutera ei hanfon ymlaen a gorchmynnwyd iddi sefyll yn barod. Pan gyrhaeddodd yr Almirante, canfuwyd bod y Warrior yn gorwedd, a’i blaen ar y lan, yn y fath ystum fel bod llif cryf o’r afon yn golchi dros ei chwarter chwith, tra roedd moroedd trymion yn chwipio yn erbyn yr ochr dde. Cafodd cychod bach eu hanfon o’r ddwy long ond roedd y moroedd yn rhy drwm i allu achub ar y diwrnod hwnnw.

Yn syth ar ôl brecwast drannoeth (yr 28^ain), cymerodd Prif Swyddog yr Almirante, N.H. Edward, ei gwch bach allan eto a llwyddodd i fynd ar fwrdd y Warrior, gan fod y moroedd wedi tawelu rywfaint. Daeth o hyd i’r llong bleser yn gorffwys ar ei chêl union mewn beisfa o laid a thywod, gyda’i theithwyr mewn hwyliau hynod o dda ar ôl eu profiad dychrynllyd. Trosglwyddwyd y teulu Vanderbilt a’u gwesteion yn ddi-ddigwydd i’r Almirante ac mae’n debyg nad oeddynt wedi dioddef fawr ddim o’r profiad. Gwobrwywyd ar unwaith aelodau criw’r Almirante, fel y llong achub, gyda rhoddion o 50 doler yr un, a chafodd Capten Bevan a Mr. Edward eu hysbysu gan Mrs. Vanderbilt y byddai’r ddau yn derbyn arwydd o werthfawrogiad diolchgar y teulu wedi ei gynllunio’n arbennig, a fyddai’n cael ei wneud pan ddychwelent i Efrog Newydd.

Cadwodd Capten Bevan mewn cysylltiad â theulu’r Vanderbilt, gan gynghori aelodau ar fordwyo a phrynu rhagor o longau pleser, a bu’n brif swyddog i un ohonynt am gyfnod byr. Roedd Gwesty’r Washington ond yn gyfnod byr yng ngyrfa mordwyo Capten Bevan am bum mlynedd yn ddiweddarach, a thair blynedd ar ôl geni ei ferch Josephine, gwerthodd y gwesty a dychwelyd i wasanaeth y llynges fasnach fel Capten gyda’r Blue Star Line. Adnewyddodd ei berthynas â Jamaica lle dathlodd y papur newydd lleol yn Kingston ei ddychweliad drwy groniclo ei weithredoedd arwrol yn y gorffennol ar yr ynys yn ystod y ‘Daeargryn Mawr’. Ar 14 Chwefror 1940 cafodd ei long y Sultan Star ei fwrw gan dorpido ac am ei ddewrder fe’i hargymhellwyd ar gyfer yr OBE.

Ffotograffau Maes Glo De Cymru – Datrys y Dirgelwch!

Diolch i bawb sydd wedi bod mewn cysylltiad gyda gwybodaeth ynglŷn â’u casgliad a oedd heb ei adnabod o’r blaen o ffotograffau maes glo de Cymru. Bu’r ymateb yn anhygoel ac rydym wir yn gwerthfawrogi pobl yn neilltuo’r amser i gysylltu â ni.

Mae ymateb cyhoeddus wedi ein galluogi i nodi’r ddelwedd hon yn gywir fel Roy Lewis, Trydanwr y Talcen Glo, D1544/1/16

Trosglwyddwyd y casgliad hwn i Archifau Morgannwg o ON yn Archifau Fife yn gynharach eleni ac mae’r ffotograffau’n danogs dynion sy’n gweithio ym Mhwll Glo Abercynon, golygfeydd a dynnwyd yn ystod y Streic y Glowyr yn 1984/85 yn nhipiau glo Penrhiwceiber a golygfeydd o byllau glo segur. Nid oedd gennym unrhyw wybodaeth am y ffotograffydd ac ac roedd rhai o’r bobl o fewn y ffotograffau heb eu hadnabod.

Yn dilyn ymgyrch y cyfryngau, rydym bellach yn gwybod mai ffotograffydd y casgliad yw Leslie Price, glowr blaenorol ym Mhwll Glo Abercynon a ffotograffydd amatur brwd. Daeth Mr Price i’r archif yr wythnos diwethaf i siarad â ni am y ffotograffau a thrafod y straeon y tu ôl i’r delweddau a’i angerdd am ffotograffiaeth.

Leslie Price, y ffotograffydd yn cwrdd â Louise Clarke, Archifydd Gwaed Morgannwg (llun drwy garedigrwydd Matt Murray, BBC)

Dechreuodd Mr Price dynnu ffotograffau o’r pyllau glo yn y 1960au. Ei nod oedd dweud y straeon o faes glo de Cymru a’i bobl. Ymddangosodd ei ddelweddau mewn nifer o arddangosfeydd yng Nghymru a ledled y DU, gan gynnwys mewn amgueddfa cloddio yn Fife, a dyna pam y daethpwyd o hyd iddynt yn Yr Alban.

Yn dilyn ymatebion gan weithwyr y Pwll Glo blaenorol yn Abercynon ac aelodau o’u teuluoedd, rydym wedi llwyddo i gadarnhau, newid ac ychwanegu enwau i wynebau’r rhai a ddangosir yn y ffotograffau. Ar hyn o bryd rwy’n coladu’r wybodaeth, yn barod i ddiweddaru’r disgrifiadau yn ein catalog. Tynnodd Mr Price y ffotograffau hyn yn fuan cyn cau Pwll Glo Abercynon ym 1988.

Mae ymateb cyhoeddus wedi ein galluogi i nodi’r ddelwedd hon yn gywir fel Terry Northam, Ffitiwr, D1544/1/1   

Tynnwyd y ffotograffau codi glo gan Mr Price ar amrywiaeth o adegau drwy gydol streic glowyr 1984/85. Tynnwyd y golygfeydd yn nhip pwll glo Cwmcynon, Penrhiwceiber. Mae rhai o’r ffotograffau yn dangos y baddondy ar frig y pwll, a adwaenwyd hefyd fel y tŷ gwyn. Caeodd Pwll Glo Cwmcynon ym 1949. Yn garedig iawn mae Mr Price wedi rhoi delwedd arall o’r gyfres hon o ffotograffau i Archifau Morgannwg.

‘The Coal Run’, D1544/4/18

Hoffem ddiolch i Leslie am ddod i mewn i’r archif a rhoi’r cefndir i’w waith i ni. Hefyd hoffem ddiolch i bawb a gysylltodd â ni. Os oes gan unrhyw un ragor o wybodaeth am y ffotograffau byddem wrth ein boddau o hyd i gael clywed gennych. Gellir gweld y casgliad yn ein catalog, cyfeirnod D1544.

Ymholiadau Morgludiant y Bwrdd Masnach, 1875-1935

Roedd y Bwrdd Masnach yn gyfrifol am arolygiaeth gyffredinol materion a oedd yn ymwneud â llongau masnachol a morwyr. Roedd hyn yn cynnwys goruchwylio ymchwiliadau ffurfiol i unrhyw golledion llongau ar arfordiroedd y Deyrnas Unedig ac ar gyfer unrhyw long Brydeinig a oedd yn sownd ar draeth neu’r glannau neu wedi’i difrodi neu ei cholli.

O fewn cofnodion Llys Sesiynau Bach Caerdydd mae cyfres o ffeiliau sy’n ymwneud ag ymchwiliadau o’r fath a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd a Llysoedd y Gyfraith yn ystod y cyfnod 1875-1935 (cyf. CL/PSCBO/BT). Mae’r ffeiliau, sy’n cynnwys papurau a gasglwyd ar gyfer yr ymchwiliad, achosion o ddinodi tystion a gweithrediadau’r llys, yn cynrychioli ffynhonnell amhrisiadwy ar gyfer hanes morwrol yn y 19eg a’r 20fed ganrif. Yn aml wedi’u hysgrifennu mewn pensil ac weithiau’n anodd eu darllen, mae’r bwndeli o bapurau’n rhoi cyfoeth o wybodaeth am faterion sy’n amrywio o ddylunio llongau i ddisgyblaeth ar longau.

Gan mai lleoliad yr ymchwiliad oedd y lle mwyaf cyfleus i dystion, nid oedd yr holl golledion llong yr ymchwiliwyd iddynt yng Nghaerdydd yn longau o Gaerdydd. Cofrestrwyd rhai o’r llongau mewn porthladdoedd eraill ac nid oes ganddynt unrhyw gysylltiad amlwg â Chaerdydd heblaw am fasnach reolaidd gyda phorthladd yn ne Cymru neu nifer fawr o enwau Cymreig ymysg y rhestri criwiau. Yn yr un modd, roedd llongau o Gaerdydd weithiau’n destun ymchwiliadau mewn porthladdoedd eraill, fel yn achos yr SS Albion o Gaerdydd, a oedd yn eiddo i’r Duffryn Shipping Company o Gaerdydd ac a gollwyd yn Sbaen ym 1908. Cynhaliwyd yr ymchwiliad i’w cholled yn Neuadd Caxton, San Steffan.

Ymhlith y papurau cynharaf, efallai mai’r rhai mwyaf diddorol yw’r rheiny sy’n amlygu’r peryglon sydd ynghlwm wrth gario nwyddau peryglus. Ym mis Rhagfyr 1880 tybiwyd mai nwy ffrwydrol o lwyth glo oedd achos colli’r SS Estepona o Hull wrth iddi hwylio o Gaerdydd i Marseilles. Mae’r ffeil achos ar gyfer yr ymchwiliad yn cynnwys tystiolaeth gan y perchennog ynghylch y llong, ei balast a’i hyswiriant, prif gyfrifydd y lofa a gyflenwodd y glo, fformon naddu a oedd yn cofio llwytho’r glo ac Arolygwr Mwyngloddiau De Cymru’r Llywodraeth a roddodd gyngor ar y tebygolrwydd y byddai nwy ffrwydrol wedi ffurfio. Yn yr achos hwn nid oedd penderfyniad pendant am achos y golled, ond flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd casgliadau mwy pendant am yr SS Penwith o Hayle, a ddiflannodd ar ôl gadael Penarth a hwylio i’r Rio Grande. Roedd yn cario 422 tunnell o lo stêm De Cymru, a gloddiwyd o weithfeydd glo yng Nghymoedd y Rhondda ac Ogwr. Roedd gan y glo enw drwg am y nwy ffrwydrol yr oedd yn ei gynhyrchu. Yn ei adroddiad i’r llys, amlinellodd Arolygydd y Glofeydd bwysigrwydd awyru, gan fod nwy fel arfer yn cael ei gynhyrchu rai dyddiau ar ôl i’r glo gael ei gloddio, a beirniadodd y sefyllfa gan mai hatsys oedd yr unig fath o awyru, er bod y rhain o bosib wedi eu cau oherwydd tywydd gwael. Wrth ddod i’r casgliad bod awyru ar y llong yn annigonol, rhoddodd y llys fai ar yr adeiladwr a meistr y llong yn ogystal â’r perchennog.

Mae’n amlwg fod ymchwiliadau yn ymwneud â llongau a gollwyd o dan amgylchiadau dirgel yn creu mwy o waith papur gan fod angen archwilio mwy o bosibiliadau a chwestiynu mwy o bobl. Ym 1907 collwyd yr SS Grindon Hall a’i holl forwyr yn y Môr Du pan oedd yn hwylio o Sulina yn y Rwmania fodern i Glasgow. Daethpwyd o hyd i ran o’i bad achub a dim byd arall. Ymhlith y papurau achos ar gyfer yr ymchwiliad penodol hwn mae telegramau a dderbyniwyd oddi wrth y meistr ynghylch taith y llong a chopïau o lythyron a dderbyniwyd gan ac oddi wrth y meistr.

Ceir manylion personol trist am ddychweliad y meistr i’r môr ar ôl salwch hir ei wraig, ac mae ei lythyr olaf yn sôn am gwblhad y llwytho ar ôl llawer o drafferth ac oedi, gan orffen gyda hyn … gan obeithio y cawn ni daith adref hawdd. Roedd y dystiolaeth yn awgrymu rhywfaint o ansefydlogrwydd ar ôl llwytho ac, wrth ystyried hyn, archwiliodd y llys gynlluniau’r llong, rhestrau o atgyweiriadau, rhestr o’r llwyth a thystiolaeth cyn-forwyr ynglŷn ag addasrwydd y llong i hwylio. Mae’r papurau gyda’i gilydd yn dangos cipolwg llawn a phersonol o’r llong a’i chriw.

Problem gyffredin a wynebwyd oedd cyflogi criwiau nad oeddent yn deall Saesneg. Roedd Deddf Llongau Masnach 1906 wedi ceisio mynd i’r afael â’r broblem hon drwy bennu bod angen dealltwriaeth ddigonol o’r iaith Saesneg er mwyn deall y gorchmynion angenrheidiol. Fodd bynnag, fe wnaeth barnwr wfftio’r amod hwn fel … ofer ac afreal … ym 1908 pan ymchwiliodd i golled yr SS Huddersfield o Gaerdydd oddi ar arfordir Dyfnaint. Roedd wedi clywed yn y dystiolaeth fod morwr o Frasil ar ddyletswydd gwylio yn y nos yn ystod tywydd garw a’i fod wedi methu â rhoi gwybod am unrhyw oleuadau. Roedd dealltwriaeth y morwr o’r Saesneg yn ddiffygiol:

…he was not able to understand necessary orders nor to report intelligibly objects he saw. He had a wrong idea of the port and starboard sides of a vessel calling port starboard and starboard port.

Am hanner nos trosglwyddodd i forwr Groegaidd a oedd â diffyg dealltwriaeth debyg o’r Saesneg ac … Ni fyddai wedi gallu rhoi gwybod am ddŵr ansefydlog pe bai wedi gallu ei weld. Cofiwyd am achos yr Huddersfield unwaith eto yn yr ymchwiliad ynghylch colli’r SS Mark Lane o Lundain oddi ar Sbaen ym 1912. Ni wnaed unrhyw ymchwiliad i allu Saesneg y dyn Sbaeneg ar ddyletswydd cyn iddo gael ei gyflogi ac roedd yntau hefyd yn dangos dryswch llwyr rhwng yr ochr chwith a’r dde.

Mae’n bosibl bod y rhwystr iaith wedi bod yn ffactor hefyd yn y drasiedi a ddilynodd ar ôl gwrthdrawiad mewn niwl trwm rhwng yr SS Kate B. Jones o Gaerdydd, a oedd yn hwylio o Abertawe i Catania yn Sicily a’r SS Inveric o Glasgow. Ar ôl y gwrthdrawiad, gofynnodd criw yr SS Kate i’r Inveric daflu rhaffau ond ni wnaed hyn oherwydd ni chlywyd y cais neu nid oedd y dyn ar ddyletswydd gwylio yn deall. Yn waeth fyth, aeth y prif swyddog a’r ail swyddog ati ar unwaith i gefnu ar eu llong a symud draw i’r Inveric. Yn sydyn ar ei ben ei hun, cymerodd y meistr gamau i roi ei wraig a Miss Yates o Gaer yn y bad achub chwith ynghyd â thri aelod arall o’r criw, tra’r oedd yn archwilio’r llong am unrhyw ddifrod. Cafodd y bad achub ei ostwng a’i adael hanner ffordd ac roedd gweddill y criw wedi tyrru at fad achub yr ochr dde. Pan ddarganfuwyd mai ychydig o ddŵr yn unig oedd yn dod i mewn i’r llong, cafodd y criw eu galw’n ôl ond cafwyd hyd i’r bad achub chwith yn y dŵr, yn cael ei dynnu gan ei dacl starn yn unig, gyda dim sôn am y bobl yn unman. Roedd dyfarniad y llys o’r digwyddiadau trist yn cydymdeimlo â’r meistr ond yn ceryddu’n gryf y swyddogion a gefnodd ar y llong:

The conduct of these two officers immediately after the collision was most culpable and without precedence in the history of British officers of the mercantile marine … such misconduct on the part of these two officers this court has no jurisdiction to punish except by exposure to the reprobation it deserves.

Erbyn dechrau’r 20fed ganrif roedd gor-yswirio llongau wedi troi’n thema sinistr a mynych. Ym 1910 cynhaliwyd yr hyn a ddisgrifiodd y Western Mail fel … yr ymchwiliad pwysicaf a mwyaf syfrdanol a gynhaliwyd erioed yn Ne Cymru dan y Ddeddf Llongau Masnach … ar ôl colli’r SS British Standard o Gaerdydd ger Pwynt Negra ym Mrasil. Rhwng mis Gorffennaf a mis Awst, gwrandawodd llys llawn â siom ar dystiolaethau manwl gan y criw a dynnodd sylw at dystiolaeth wrthgyferbyniol ac anghysondebau amlwg rhwng y cofnod ac adroddiad y meistr ar y suddiad dirgel. Hyd yn oed pe na bai’r suddiad wedi cael ei achosi gan waith llaw ddynol, daeth yn amlwg y gellid bod wedi osgoi’r golled ei hun pe na bai’r meistr a’r prif beiriannydd wedi bod yn euog o esgeulustod difrifol.

Daeth y cymhelliad dros suddiad bwriadol yr SS British Standard i’r amlwg wrth ddatgelu na fu’r gwaith o hyrwyddo’r British Standard Steamship Company fel cwmni cyhoeddus yn llwyddiant ariannol. Roedd Paul Braun, meistr y llong, yr un Paul Brown ag a ymddangosodd ar gofrestr cyfranddalwyr y cwmni, wedi helpu i ariannu’r cwmni ond wedi cuddio’r ffaith o’r tanysgrifenwyr. Roedd ei frawd, perchennog rheoli’r cwmni, yn ddyledus iddo am £40,000. Yn fwyaf amheus, er bod y llong wedi ei phrisio am £46,378 roedd wedi’i hyswirio am dros £55,300. Roedd y Prif Beiriannydd wedi yswirio’i effeithiau personol am y tro cyntaf.

Yr oedd goblygiadau pryderus i Gaerdydd ei hun. Cafwyd dadlau mawr pan ddaeth i’r amlwg bod tanysgrifenwyr wedi galw am bremiymau yswiriant uwch i longau o Gaerdydd gan eu bod yn cael eu hystyried yn risg wael. Pan fu’r barnwr yn traddodi ei farn am ddwy awr a hanner, … disgynnodd distawrwydd disgwylgar ar y llys llawn gan ddwyn i gof achos llys troseddol mawr. Roedd ei sylwadau’n amlinellu’n glir beryglon gor-yswiriant:

Where a vessel is over-insured, one of the most powerful incentives for keeping her in good condition and seaworthiness is removed.

Galwodd am ddeddfwriaeth i atal y cam-drin. Ataliwyd y meistr am ddeunaw mis a gorchmynnwyd iddo dalu 1000 gini tuag at gostau’r ymchwiliad. Ataliwyd y Prif Beiriannydd am ddeuddeg mis a gorchmynnwyd iddo gyfrannu 50 gini fel costau. Cafodd y trydydd peiriannydd ei geryddu am gamarwain y llys gyda datganiadau ffug ac am ei ymddygiad.

Mae myfyrdodau anhapus ar ganlyniad ymchwiliadau a diffyg potensial cymharol y llysoedd yn aml yn cael eu rhoi yn yr adroddiadau i’r Bwrdd Masnach. Nid oedd y barnwr yn hapus yn achos yr SS Ouse o Gaerdydd, a gollwyd ger arfordir gogledd Dyfnaint ym 1911, pan na dderbyniwyd tystiolaeth oddi wrth y dyn wrth lyw’r llong adeg y sowndio gan ei fod wedi dychwelyd i’r môr. Pan gollwyd yr SS Powis o Gaerdydd ger Groeg ym 1907 … yn debygol oherwydd gwaith llaw ddynol, dywedodd y barnwr yn ei adroddiad:

…wreck inquiries are of very doubtful utility. Owing to the conditions under which a vessel is lost or stranded, the absence of eye witnesses who are independent, the rare production of log books or other such valuable documentary evidence, the dispersing of the crew before an inquiry is held and the almost invariable absence of the most important witnesses… the court has but rarely the material to enable it to ascertain the whole truth.

Beth bynnag yw amheuon y rhai sy’n cymryd rhan ar y pryd o ran pa mor ddefnyddiol yw ymchwiliadau i forgludiant, mae’r cofnodion yn cyfuno i roi darlun diddorol o’r problemau a’r peryglon a oedd yn wynebu llongau masnachol yn y gorffennol.

Darostyngiad a Distryw: Dwy Fordaith o Borthladd Caerdydd

Mae gan Archifau Morgannwg drefniadau criw a llyfrau log ar gyfer llongau a gofrestrwyd ym Mhorthladd Caerdydd rhwng 1863-1913 (cyf. DCA). Mae’r digwyddiadau isod yn adlewyrchu dau achlysur hynod a gofnodwyd yn y logiau hyn.

Mae’n rhaid bod Charles Woollacott, meistr y Talca (rhif swyddogol 50438), dyn o Ddyfnaint oedd yn 41 oed, wedi synnu at yr hyn a ddigwyddodd yn ei long yn ystod mordaith yn cario glo o Gaerdydd i Awstralia, a ddechreuodd ym mis Gorffennaf 1869 ac a ddaeth i lan ym mis Rhagfyr 1870. Y cogydd oedd prif achos yr helynt, fel y cofnododd Woollacott ym mis Ionawr 1870:

…we find that the man Thom[as] Roelph engaged as cook and steward at £5 per month, does not know anything about Cooking. He cannot Boil a Potatoe…It is intended to reduce his Wages in proportion to his Incompetency.

Ar fordaith hir roedd bwyd yn bwysig iawn, ac roedd anallu cogydd i ddarparu bwyd da yn bygwth iechyd y criw, a thrwy hynny eu gallu i weithio. Roedd y broblem hyd yn oed yn fwy difrifol oherwydd mai llong hwylio oedd y Talca ac felly roedd y gwaith hyd yn oed yn galetach. Parhaodd y problemau ar y Talca, ac ym mis Chwefror nodwyd yn y log:

All hands came aft to say they could not do their work if they could not get their victules better cooked.

Drwy drugaredd, bum niwrnod yn ddiweddarach yn Freemantle, Awstralia, nododd Charles Woollacott:

This day Thomas Raulph [sic] deserted the ship.

Ni ddaeth yr hanes i ben yn y fanno. Yn Freemantle, penodwyd dyn arall, sef Richard Evans, yn gogydd. Fel mae’r ddogfen ym mhapurau’r llong yn profi, roedd Evans yn droseddwr a’i hanfonwyd i Awstralia, ac, ar ôl cwblhau ei ddedfryd roedd yn gweithio er mwyn talu am ei daith adref (er iddo adael yn Dunkirk). Mae rhestr y criw yn nodi ei fod yn 32, ac mai Lerpwl oedd ei fan geni. Mae’n debygol y byddai’n well gan Gapten Woollacott pe byddai Richard Evans wedi aros yn Awstralia. Roedd y cogydd newydd yn haerllug, yn anufudd ac yn anghymwys, yn gwrthod dilyn cyfarwyddiadau, nes i’r meistr orfod nodi yn y log:

I did not know when I shipped him that he had been a convict. Upon the next occasion I intend to put him in confinement for the sake of Subordination of the Ship, called him aft and read this entry to him. Received a insullent reply and a threat of-what he-would do when he got home.

Mae’n debyg nad yw cael ei anfon i Awstralia wedi newid Richard Evans.

Yn wahanol i hyn, mae sylwadau meistr yr S.S. Afonwen (rhif swyddogol 105191) ar gyfer mis Rhagfyr 1908 yn cofnodi digwyddiad tra gwahanol. Tra roedd y llong wedi docio ym Messina, Sisili, ar fordaith yn cario glo, bu daeargryn difrifol yn yr ardal. Bu’r criw’n ddewr iawn; cafodd dau ohonynt fedal Albert a chafodd un arall ei ganmol gan Frenin yr Eidal, oll am eu hymdrechion i achub pobl leol rhag y trychineb gan roi eu bywydau eu hunain yn y fantol. Defnyddiwyd y cwch i ddod â phobl oedd wedi’u hanafu i ddiogelwch yn Napoli. Mae’r meistr, William Owen, yn arddangos ataliaeth broffesiynol yn ei sylwadau yn y log swyddogol ar gyfer 28 Rhagfyr 1908 gan drafod effeithiau corfforol y daeargryn yn unig ar ei long:

At 5.15 all hands disturbed by heavy earthquake shock causing great confusion on board, rushing on deck but being pitched dark and the air full of dust was unable to see anything; same time tidal wave came over quay which raised the ship bodily tearing adrift all moorings… unknown steamer which was adrift collided with our starboard bow damaging same… the water now receded and ship grounded… At 7 a.m. sky cleared when we found out the quay had collapsed and town destroyed…

Nodwyd bod un aelod o’r criw, Ali Hassan, ar y lan ar yr adeg ac mae’r cofnod wrth ei enw yn rhestr y criw yn nodi …credir y bu farw yn y daeargryn.

Mae erthygl yn y Western Mail ar 15 Rhagfyr 1965, yn defnyddio llythyron ac atgofion y criw, yn adrodd hanes llawer mwy cyffrous. Dywedodd Capten Owen, oedd wedi ymddeol a mynd yn ôl i Amlwch, Sir Fôn:

…a great wall of water sprang up with appalling violence; it was a miracle we came through it. The wind howled around us and waves continually swamped us as though a squall had come on. Vast eddying clouds of dust settled on the ship like a fog.

Ceisiodd llawer o bobl a oedd yn dianc rhag y daeargryn nofio tuag at longau’r harbwr.  Credir bod 19 o bobl wedi cyrraedd yr Afonwen gan gynnwys dyn o Gaerdydd, cyd-ddigwyddiad od iawn! Fore drannoeth, aeth Capten Owen â thri dyn at y lan i geisio cyfarwyddiadau gan Gonsyliaeth Prydain, ond roedd wedi’i dinistrio. Ysgrifennodd gofnod ar gyfer 29 Rhagfyr 1908:

At 8 a.m. this day-I went on shore but unable to find any means of communication and no one to give instructions I returned on board and decided to proceed to Naples, sailing from Messina 10 a.m.

Un o’r dynion a aeth i’r lan gydag ef oedd Eric Possart, prentis 18 oed o Gaerdydd. Trafododd y digwyddiad mewn llythyr at ei dad:

The people were all cut and bleeding… As fast as we could we were taking them aboard ships. We could only find one doctor alive. Little girls and boys saw their own hair turning white as snow…

Credir bod dros 100,000 o bobl wedi’u lladd.

Roedd rhan fwyaf y mordeithiau a drafodwyd yn nhrefniadau criw Caerdydd yn llai cyffrous, ond mae’r cofnodion yn ddiddorol serch hynny, gan eu bod yn rhoi golwg i ni ar fasnach o borthladdoedd Morgannwg, bywyd ar long, ynghyd â gwybodaeth am y criw ac am y cyflyrau yr oeddent yn gweithio ynddynt.