Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

29 Medi 1914

Llwyddais i gropian i lawr am 11 o’r gloch. Mae’n debyg nad yw’r sefyllfa wedi newid, er i’r Almaenwyr wneud ambell ymosodiad petrus ddoe a ataliwyd yn rhwydd.

Dylai hyn fod yn beth da i ni, gan osgoi colledion trwm.

Daw sôn fod pob un o filwyr y ‘Cameron Highlanders’ wedi’u lladd gan ffrwydryn adeg brecwast.

Mae lluoedd Ffrainc wedi mynd benben â 4 corfflu Almaenaidd o Malines. Mae’n debyg bod eu milwyr gorau wedi’u hanfon i’r ffrynt Dwyreiniol. Eilbeth yw ein rhyfel ni am y tro. Daw sôn fod yr Almaenwyr yn palu ffosydd cadarn. Nid oes sôn y byddwn yn symud am y tro, felly gydag ychydig o lwc byddaf wedi gwella erbyn y daw’n bryd i’r Gatrawd symud.

30 Medi 1914

Daeth yr 11^eg Hwsariaid yma, gan fod oddeutu deugain o’r 9^fed Gwaywyr wedi’u lladd neu eu hanafu yn sgîl bombardiaid trwm yn Longuecoal.

Fe’u cadwyd yma drwy’r dydd gan De Lisle, gan wrthod rhoi caniatâd iddynt symud. Mae’r lle hwn dan ei sang braidd. Darllenais y papurau newydd i weld a fydd diwedd ar y rhyfel, ac nid yw hynny’n debygol yn ôl y sôn, ond mae’n debyg bod y Gyfnewidfa Stoc yn cynnig ods o 4-1 ar heddwch erbyn 1 Tachwedd. Mae arnaf ofn mai un o’r chwedlau gweigion arferol yw hyn.

Fawr ddim newid yma, mae’n bosibl bod byddin Ffrainc wedi ymosod yn llwyddiannus ar ystlys yr Ail gorfflu Almaenaidd. Mae’r papur yn rhestru ein milwyr a gollwyd ym mrwydr Aisne.

1 Hydref 1914

Mae fy nghoes yn well, ni allaf fynd yn bell eto, felly darllenais y papur a lluniais lythyrau

3 Hydref 1914

Rydym yn disgwyl symud, ond ni ddaw unrhyw orchymyn o’r fath. Treuliais y diwrnod yn darllen, yn trafod posibiliadau ac yn clywed sïon, megis bod y Cadfridog Von Kluck wedi’i amgylchynu gyda 40,000 o ddynion.

4 Hydref 1914

Symudom yn y bore, gyda White a minnau yn yr ambiwlans. Aethpwyd â ni i’r lle anghywir, yna i lety brwnt a adawyd gan y gynwyr ger eglwys.

Daeth y dyn cyflenwadau i mewn, a chan nad wyf yn gallu cerdded, penderfynwyd yn sydyn i’m hanfon i Baris. Taith car modur i Fere ger y pencadlys, roedd rocedi’n goleuo’r nos.

Rhoddodd y meddygon fi ar y trên i’r pencadlys.

Clywais sôn am Detanws.

5 Hydref 1914

Aeth Kavanagh a minnau’n syth i’r Ritz, gan gael mynediad am ddim, gan ei fod newydd ail-agor.

Roedd gennym ystafelloedd moethus, baddon enfawr a’r holl foethbethau modern.

Cefais driniaeth gan dylinwr y gwesty, a’r barbwr.

Roeddwn yn teimlo fel dyn newydd ar ôl hynny.

Am dro o amgylch Paris, i Chatham Champs Elysée a the yn Café de la Paix, gan gwrdd â swyddogion Americanaidd a Ffrengig, ac wedi hynny ymlaen i Maxims, ymunodd Harvey o’r 9^fed Gwaywyr â ni, ac yna aethom i Moulin Rouge.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

Dydd Mawrth 22 Medi 1914

Glaw fel arfer, ond ambell ysbaid heulog. Euthum gyda Peckham i Fismes mewn cert i geisio cael gwin.

Cefais un botel gan hen weithiwr yn y pendraw. Cafwyd cig a bara ffres hefyd.  Roedd y lle’n llawn milwyr Ffrengig, cerbydau ac ati.

Gwelais swyddogion amrywiol ar y ffordd i’r rheng flaen i lenwi bylchau.

Roedd sôn bod yr Almaenwyr yn ildio tir, cipiwyd rhai ffosydd lle roeddent yn llewygu, mae’n debyg eu bod wedi symud ymlaen yn rhy gyflym.

Ymosodwyd ar ddwy gatrawd o orllewin Swydd Efrog a Dyfnaint dan faner wen, eu brwydr gyntaf, gan ddioddef colledion trwm. Daeth yr Almaenwyr ymlaen gyda’u reifflau i fyny, â’u gynnau peiriannol wedi’u cuddio. Cysgais yn y prynhawn.

23 Medi 1914

Deffrais am 6.30 gan deimlo’n egnïol ac yn heini unwaith eto yn hytrach nag yn droetrwm a llygatgoch.

Heulwen llachar o’r diwedd a sŵn gynnau ymhellach i ffwrdd. Aeth Robbie a minnau ar ein ceffylau i Fismes. Wedi mwynhau gorffwys.

Mae clefyd enterig ar yr Almaenwyr. Byddwn yn cymryd rhagofalon yn erbyn hynny. Rwy’n ystyried cael fy mrechu, man y man gwneud.

Dros ginio daeth gorchymyn i fod yn barod i ymdeithio am 3am o bosibl.

Gwelais awyren yn ffrwydro gyda’r nos, a chlywais sut yr ymosodwyd ar gatrodau newydd Swydd Efrog a Dyfnaint dan faner wen.

Symudodd yr Almaenwyr ymlaen fesul rheng, gyda’u reifflau uwch eu pennau a chyda’u gynnau peiriannol wedi’u cuddio.

Daeth Broel â bwled ‘Dum Dum’ i mewn, cymerwyd 600 ohonynt o gar modur cadfridog Almaenaidd.

24 Medi 1914

Dal yma yn eistedd yn yr heulwen ar ôl brecwast yn teimlo’n iach ac wedi dadflino am unwaith.

Mae rhuo’r gynnau yn parhau o hyd.

Dyrchafwyd Winnie i fod yn gyrnol, a dyna’r unig newyddion.

Rwy’n mwynhau bywyd tawel, cryn dipyn o drafod o ran p’un a fyddaf yn cael fy mrechu, penderfynais aros tan fod achosion o enterig yn digwydd.

25 Medi 1914

Ein diwrnod allan. Reveille am 1.

Yn ffodus dychwelodd Tiger yn ddiogel gan arwain y ffordd, neu fel arall mae’n debyg y buaswn wedi mynd tuag at rengoedd yr Almaenwyr yn y tywyllwch.

Siwrnai droellog drwy Villiers-Moulins i Paissy, gan osgoi ffrwydron, er i ni fynd drwy ardal a oedd wedi’i chael hi’n wael liw dydd.

Cedwais mewn cysylltiad â’r Tyrcos a chuddiais y sgwadron cyfan mewn ogofau, gan gynnwys myfi fy hun.

Bombardio trwm iawn, ond roeddem yn ddiogel o drwch blewyn.

Daeth darn o shrapnel drwy’r ffenestr gan lanio ar ein bwrdd brecwast.

Paratowyd ein cinio gan yr ysgolfeistres, dynes ymroddedig iawn.

Roedd hwn yn bentref prydferth iawn ers talwm yn y cyfnod cyn y rhyfel.

Euthum allan yn y nos gan osgoi’r ffrwydron, cyrhaeddodd pawb yn ddiogel ac yn hwyr.

26 Medi 1914

Roeddwn wedi meddwl y byddem yn cael gorffwys.

Nid felly y bu, daeth gorchymyn i fynd ar ein ceffylau ar ôl brecwast.

Wedyn yn tindroi drwy’r dydd gyda’m holl offer wedi’i bacio.

Roedd yr Almaenwyr wedi cynnal ymosodiad mawr ar Troyon yn y nos, ond ataliwyd yr ymosodiad.

Roedd y gynnau mawr yn tanio o hyd.

Cyrhaeddodd Boxer, gan gymryd rheolaeth ar y sgwadron.

27 Medi 1914

Roeddwn wedi meddwl y byddem yn cael gorffwys, nid felly y bu.

I Soupir unwaith eto ar ôl brecwast, gan fynd heibio i ‘gornel y blwch glo’ yn ddiogel.

Mae’n debyg nad yw’r si bod yr Almaenwyr yn ymgilio yn wir.

Glaniodd ffrwydron gerllaw, ond dim ond un oedd yn agos i ni.

Gwelais Winston Churchill mewn car modur.

Bu’n rhaid i mi rhoi’r gorau i ysgrifennu pan laniodd ffrwydryn, a daeth gorchymyn i fynd i’r llety.

Wrth i ni symud i ffwrdd, daw ffrwydron ar unwaith wrth i’r gatrawd flaen fynd i’r tir agored.

Darganfuwyd dau o deleffonau’r gelyn yn Chavonne heddiw, ac mae mwy ohonynt yn ôl y dyn a ddaliwyd, sef ysbïwr o Alsás. Caiff yntau ei saethu.

Nid oes llety ar gael i ni yn St. Maud.

Mynd i fferm ar fryn ger rhai gynwyr, yn aros am fwyd.

Roedd y swyddogion yn cysgu yn y llofft, syrthiais o’r llawr cyntaf yn y tywyllwch, drwy lwc ymbalfalais ar hyd y wal, gan lanio ar bren yn hytrach na cherrig.

Cefais glais gwael ar fy nghlun yn unig, ond mae’n brifo cryn dipyn.

Cefais wely gan y gynwyr. Dyma ffordd wael i gael fy anafu, ond rwy’n ffodus nad wyf wedi cael anaf gwaeth.

28 Medi 1914

Taith arall mewn ambiwlans, 7 milltir ar fy nghefn, ar ôl 13 mlynedd.

Taith boenus dros ffordd arw y tu ôl i’r gatrawd i Blangy unwaith eto.

Rwy’n cael fy ngadael yn yr ystafell fwyta ar elor, gan gael gwely yn y pendraw. Rwyf yn gwbl ddiymadferth.

Roeddem wedi disgwyl symud ymlaen ddoe, ond nid felly y bu.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

Dydd Mawrth 15 Medi 1914

Daeth sôn fod yr Almaenwyr yn ymgilio wrth i’w gynnau danio, ond nid oedd hynny’n wir. Rydym yn gwneud ein gorau glas i ddal gafael ar y tir a gipiwyd. Bu’r gynnau mawr yn tanio at ei gilydd tan iddi nosi.

Mae’r gatrawd uwchben Chavonne, mae Sgwadron B ac C yn y rheng flaen, gyda Sgwadron A wrth gefn. Ar ôl cael brecwast yng ngerddi’r plasty, tarwyd y plasty gan nifer o ffrwydron wrth i mi eillio.

Taniwyd ffrwydron atom drwy’r dydd, ond gan fod llethr serth bryn yn ein cuddio, ni laddwyd nac anafwyd neb.

Dychwelais i Soupir a chael bwyd yn y glaw, fodd bynnag, cysgais ar y bwrdd biliards yn yr ystafell fawr.

Dydd Mercher 16 Medi 1914

Yn Chavonne eto. Roeddwn yn hwyr, yn sgîl anghydfod â’r 11^eg gatrawd, felly roedd rhaid cymryd lle Sgwadron C.

Wrth aros am yr ymosodiad ger hen wagen, rwy’n gallu gweld yr Almaenwyr yn eu ffosydd o’m safle blaen. Roedd tanio parhaus, ac roeddwn yn falch iawn pan ddaeth Ail Frigâd y 4^ydd Dragwniaid i gymryd ein lle.

Euthum i Soupir, roedd yn safle ofnadwy, dim lle i danio ac mewn coedwig.

Roedd y Frigâd gyfan mewn lleoliad peryglus iawn, lle gwelais 4 o gynwyr ac 8 o geffylau’n cael eu lladd rai diwrnodau yn ôl.

Cefais stŵr am brotestio, ond dim ond mater o amser oedd hi yn fy marn i, felly eisteddais mewn ffos yn darllen papur.

Daeth ambell ffrwydryn drosodd, ac yn ffodus iawn caniatawyd i ni fynd ar gefn ein ceffylau.

Deng munud yn ddiweddarach, glaniodd ffrwydryn yn ein canol ni, ger Mic, gan ladd ceffyl a dynion, yna daeth mwy o danio a dryswch.

Daeth yr 11^fed Hwsariaid drwyddo, aeth y marchoglu cyntaf yn wyllt, gyda’r lleill yn dilyn hefyd. Lladdwyd dau ddyn ac anafwyd Hettlefold wrth chwarae cardiau yn agos i mi, gyda’r llwch i lawr fy nghefn. Roedd y ffrwydron yn rhai 250 pwys. Cefais lety yn O. Daeth llu wrth gefn i ymuno â ni, gan gynnwys Johnson.

Dydd Iau 17 Medi 1914

Daeth sôn am lawer o filwyr wedi’u lladd a’u hanafu, gan gynnwys Hogg o’r 4^ydd Hwsariaid ymhlith eraill.

Mae’n debyg bod 10,000 o filwyr Prydain wedi’u lladd neu eu hanafu, hyd yma.

Rydym yn cysgu yn ein llety, ar wellt cymaint â phosibl. Atgyweiriwyd y pontydd gan y Peirianwyr Brenhinol.

Mae’n debyg bod 600 o Almaenwyr a 200 o Saeson wedi’u lladd yn y man a elwir ‘The Chimney’.

Dydd Gwener 18 Medi 1914

Diwrnod o orffwys. Gwelais ffrwydron yn glanio ar y cefn tua milltir i ffwrdd, a dyna’r cyfan.

Rydym yn falch o gael llonydd am ychydig.

Aeth Robinson a minnau i chwilio am fwyd, ac i alw yn y Plasty.

Roedd yr Almaenwyr wedi’i ddifrodi llwyr, gan chwalu popeth.

Dydd Sadwrn 19 Medi 1914

Ymdeithio o Ouilly cyn y wawr wrth iddi arllwys y glaw. Dim ond hanner awr o rybudd a gafwyd felly mae’n sicr ein bod wedi gadael pob math o bethau ar ein holau.

Sleifiais o amgylch gwely’r afon yn Soupir, yna taniwyd ffrwydron atom.

Yna i Chavonne, yn hwyr dros amddiffynfeydd y rheng flaen, gan gymryd lle’r 4^ydd Dragwniaid, sy’n amlwg yn falch o gael mynd oddi yno.

Rydym mewn pant, gyda grisiau garw i fyny i’r man tanio. Mae sgwadron B yn y goedwig i’r dde. Lladdwyd 2 ohonynt, a saethwyd tri o Almaenwyr o bellter o 10 llath. Rydym yn palu ffosydd ac rydym yng nghanol brwydr rhwng y gynnau mawr drwy’r dydd. Roedd bwledi yn y ffordd, a tharwyd corporal. Daeth ymosodiad yr Almaenwyr ar gatrawd Wiltshire tuag atom, gyda 60 o ddynion yn dod tuag atom, ac yna’n ymgilio dan gawod o fwledi.

Dydd Sul 20 Medi  1914

Daeth yr 11^eg Hwsariaid yn gynnar i gymryd ein lle, ac rydym yn falch o adael gan ei fod yn safle gwael, ac roedd safle sgwadron B yn waeth fyth, gydag un wedi’i ladd ac un wedi’i anafu.

Er hynny, prin fu’r saethu at Sgwadron A, cefais noson gyfforddus iawn mewn twll gwlyb a balwyd gan y swyddogion. Buom wrthi’n gwella amddiffynfeydd mewnol y pentref drwy’r bore. Taniwyd llawer o ffrwydron, a daeth ymosodiad ar yr amddiffynfeydd allanol gyda’r nos. Dim ond nifer fach o fwledi ddaeth atom, roeddwn ger fy seler.

Cysgais ym mwthyn cyn-filwr 70 oed a soniodd am waed ieir, saethu at filwyr clwyfedig ac ati.

Clywais sŵn cyrch yr Almaenwyr ar y bryn a’u bloeddio yn erbyn catrawd Wiltshire.

Nid oedd y gynnau mawr yn tanio oherwydd carcharorion.

Dydd Llun 21 Medi 1914

Ein penwythnos hwyr. Euthum yn ôl 6 milltir i orffwys, gan gyrraedd yno heb gael fy ngalw yn ôl.

Sleifiwyd yn ôl ar hyd yr afon heibio i ‘gornel y blwch glo’, lan at ein cluniau mewn mwd, ond rydym yn ddiolchgar o ffoi o afael y ffrwydron.

Yn y pendraw cyrhaeddais bentref tawel, nas difethwyd gan yr Almaenwyr. Cefais fwyd, papurau a chlywais fod Owen wedi mynd i’r rheng flaen, yn unol â’i broffwydoliaeth.  Cefais gyfle i roi trefn ar fy offer, ymolchi a mwynhau gorffwys.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

Dydd Mawrth 8 Medi 1914

Wedi ymdeithio cyn y wawr am 2.30am. Mae A yn arwain y sgwadron. Aethom heibio i fyddin Ffrainc yn y dref. Roedd Tiger yn y marchoglu blaen.

Mae Wlaniaid gerllaw ond nid oes sicrwydd ai Saeson ydynt, tan i rywun danio at Sgwadron C o’r pentref.

Yna ar y cefn uwchben Sablonieres gwelais Frigâd yr Almaenwyr a rhoddais wybod amdani i’r Uwch Swyddogion, ond tybiwyd mai gwan oedd amddiffyniad y pentref a gorchmynnwyd i mi ei chipio.

Yna daeth dyn o sgwadron B i mewn gan ddweud mai ef oedd yr unig un yn weddill o farchoglu Joe Nettlefolds, a oedd wedi eu dal mewn cudd-ymosodiad.

Aethom i lawr i’r ffordd heb unrhyw golledion drwy ymochel, aethom ar hyd y ffordd gan ymosod ar yr Almaenwyr gyferbyn.

Lladdwyd Partridge a Norwood, ac anafwyd Martin a J. Nettlefold.

Aeth y marchoglu 1^af yn ei flaen.

Daeth sgwadron A o hyd i un gwn peiriannol a gynnau eraill yn y pentref, rydym yn symud ymlaen i gyrion Monvilliers.

Cefais sbectol a banner gan swyddog Almaenaidd clwyfedig.

Dechreuodd lawio’n drwm, euthum i fferm ar fryn a chefais ginio da yna.

Roedd hi’n arllwys y glaw.

Sgwadron A oedd y milwyr cyntaf i gyrraedd Monvilliers.

Dydd Mercher 9 Medi 1914

Dechrau ymdeithio am 2.30am.

Croesi afon Marne tua 10am.

Cafodd y milwyr ar y bryn eu bwrw gan ffrwydron ein gynnau mawr ein hunain, ac nid oedd yn bosibl atal hynny.

Gwelsom ein marchfilwyr yn ymosod ar bentref, yna es i gyda’r Sgwadron i Etre Pilly. Cyfarfûm â Blackburn, a soniodd am 1000 o Almaenwyr o’m blaen. Confoi ydyw. Dechreuodd ein gynnau mawr danio wrth i mi agosáu.

Cuddiais mewn pant, yna aeth Tiger i fan lle roedd yn gallu gweld croesffordd, roedd Almaenwyr o bob math yno ar feiciau ac mewn ceir. Ni wnaethom ymosod, gan mai casglu gwybodaeth oedd fy ngwaith i. Aeth Brook i ffwrdd ar ei ben ei hun. Ni ddychwelodd fyth. Cafodd y Corporal  Kelly wybodaeth gan y Ffrancod a chefais fy achub.

Cyrhaeddais y llety yn y tywyllwch yn flinedig iawn, roeddwn wedi meddwl ein bod wedi colli’r ffordd. Y Sarsiant Christian arweiniodd y ffordd.

Ar ôl cyflwyno adroddiad i Briggs, cysgais yn y gwellt oer.

Dydd Iau 10 Medi 1914

Arweiniodd sgwadron A y sgwadron dros dir anodd. Torrodd Yellow Sally ei gwddf wrth groesi pont.

Roedd brwydr ger pentref, nid oedd yn bosibl gweld pwy oedd yr Almaenwyr a phwy oedd y Saeson.

Taniwyd atom o berth, ac aeth Gwaywyr Ffrengig ati i hela’r ddau garcharor Almaenaidd oddi yno.

Roedd cryn dipyn o ddryswch.

Daeth Watson, un o’r gynwyr, i ragchwilio gyda sgwadron A, a anfonwyd yn agos at ein milwyr traed.

Taniwyd ffrwydron atom, anafwyd Watson yn ddifrifol.

Aeth y sgwadron yn ôl i’r Frigâd ar garlam, anafwyd dau o’r dynion, wyth o geffylau, gyda rhai o’r ceffylau wedi’u lladd.

Ar ôl cipio bryn, aeth X heibio i’r 11^eg Hwsariaid ger coeden wrth fynd i chwilio am Winwood. Glaniodd ffrwydryn o fewn 5 llath i mi ar y merlyn, gan glwyfo Lockett ymhlith eraill.

Cefais lety da yn y dyffryn, a chysgais mewn gwely.

Gwelodd X adran y Marchoglu Almaenaidd yn mynd yn araf ar draws y gwastatir 2 filltir i ffwrdd.

Nid oedd y gynwyr yn gallu cyrraedd mewn pryd.

Daeth cawod drom o ffrwydron a bu’n rhaid i’n gynwyr adael y gynnau. 

Dydd Gwener 11 Medi 1914

Ymdeithiwyd heibio i Oulchy, cyn troi i’r gogledd-ddwyrain.

Mae 8 corfflu ac un adran Almaenaidd yn gweithredu yma.

Cafodd y Ffrancod lwyddiant yma.

Dywedwyd bod byddin Lloegr wedi cipio 7 o gynnau mawr, llawer o gynnau peiriannol a 1000 o garcharorion. Eisteddais dan geuffos yn wlyb diferol, ac yna yn ôl i’r pentref yn frwnt, yn flêr ac yn oer.

Gwnaethom gynnau tân a chymryd gafr wen.

Aeth Pankhurst yn sâl gyda niwmonia, nid yw’n syndod i mi.

Dydd Sadwrn 12 Medi. 1914

Rydym yn symud ymlaen, ac yn dod ar draws y gelyn yn fuan.

Llwyddwyd i ddal gafael ar bentref Braine. Aeth sgwadron A i mewn i goedwig ar ochr dde’r ffordd, gan gyrraedd castell yn y pendraw, lle roedd cyfle i saethu o bell at gefn y milwyr traed Almaenaidd, a oedd hefyd yn wynebu cawod drom o ffrwydron pryd bynnag yr oeddent yn ymddangos, gan syrthio i’r maip ar bob ochr.

Cyrhaeddodd Sgwadron A fferm o’r enw “La Saulx Sadree”, ar hyd ffordd orchuddiedig. Tybiwyd bod yr Almaenwyr oll wedi mynd, pan gafwyd tanio sydyn, ac yn fuan wedyn ymddangosodd 45 o filwyr ac un swyddog ar y ffordd.

Saethodd y sgwadron o’r tu ôl i gât ar y ffordd, i lawr aeth yr Almaenwyr, gydag ond ambell ergyd yn ôl, gydag un ohonynt yn taro Sarsiant Christian.

Yna aethom i mewn i’r plasty eto, gan fynd i’r seler wrth i’n gynnau mawr danio uwchben.

Aeth 5 ohonom ymlaen gyda’r faner wen, a oedd yn beth byrbwyll i’w wneud. Roedd 20 o’r Almaenwyr yn ddianaf, 12 wedi’u lladd neu eu hanafu, ac roedd y swyddog ar fin marw.

Yn ffodus, roedd y milwyr dianaf y tu ôl i’r das wair yn ofnus iawn. Ar ôl i mi eu bygwth gyda chleddyf ac ar ôl i ni danio pistolau, gwnaethom eu trosglwyddo i’r milwyr traed, a gipiodd eu harfau.

Roedd hwn yn llwyddiant da i sgwadron A. Gwelais Allenby yn fuan ar ôl diwedd y sgarmes.

Aethom ar siwrnai seithug ar ôl rhai gynnau peiriannol yn y glaw. Roedd sôn ein bod ar fin ymosod gyda’r nos yng nghanol y mwd a’r glaw, ond ni ymosodwyd.

Brwydr Marne oedd hyn oll, o 6 Medi.

Cefais lety yn Dhuisel, gadewais fy helm yno. Arllwys y glaw, llety gwael, roedd y preswylwyr yn anfoesol, roedd yn rhaid i mi eu bygwth.

Gadewais fy helm gyda: Mons Mathieux de Guart, Dhuisel, Aisne.

Dydd Sul 13 Medi  1914

Euthum i fyny i’r lle yr oedd Catrawd Caerwrangon, yna’r tu ôl iddynt. Dechreuodd y gynnau mawr danio gerllaw, felly symudom. Croeswyd afon Aisne am y tro cyntaf. Gwelais y Swafiaid.

Roedd brwydr fawr yn mynd rhagddi, gyda channoedd o gynnau’n tanio.

Aeth y Frigâd allan i ganol maes y gad ddwywaith, ond bu’n rhaid ymgilio oherwydd y ffrwydron.

Rwy’n gyfrifol am gysylltu ag ymosodiadau’r Ffrancod, gan farchogaeth i lawr atynt yn y pentref ger Craonne, lle bu Napoleon yn brwydro ym 1814.

Roedd y Frigâd wedi symud yn sydyn, bu’n rhaid ymgilio, gyda llawer o filwyr clwyfedig yn dod i mewn, gan gynnwys Loyd ifanc o’r 60^fed Reifflwyr, a ddywedodd bod Nat (fy mrawd) gyda’r Ail Fataliwn wedi cipio 12 o gynnau mawr yr Almaenwyr, a bod Nat yn ddianaf.

Euthum ar ôl y frigâd. Maent mewn twll yn Chavonne, lle disgwylir gwrth-ymosodiad.

Mae ein llety yn llawn eisoes.

Dydd Llun 14 Medi 1914

Mae’r cyrch wedi cychwyn i geisio cipio’r tir uchel ar lan ogleddol afon Aisne. Bu brwydro drwy’r dydd, roeddem wedi ennill tua dwy filltir o dir erbyn diwedd y dydd.

Cyrraedd Pagnan, gwelais Swafiaid y Ffrancwyr.

Roeddem gyda’r frigâd drwy’r dydd, gan fynd i wynebu’r gelyn ambell waith ger fferm Tourde Paissy, yng nghanol y gynnau mawr.

Anfonwyd Tiger a minnau i gadw mewn cysylltiad â’r Ffrancwyr, ym mhentref bach Varogne. Wrth wylio ymosodiad petrus y Ffrancwyr, ymosododd yr Almaenwyr ar hyd y llinell, anfonwyd y Frigâd i Chavonne i amddiffyn man hollbwysig. Euthum ar eu hôl gan weld ffrwydryn mawr yn taro’r gynwyr. Roedd gan lawer o’r milwyr araf draed oer hefyd.

Roeddem yn aros am y gwrth-ymosodiad ond ni ddaeth, gan ein bod wrth gefn. Yna i Blasty Soupir dan linell orchuddiedig.

Cyrhaeddais yn hwyr, gan gael gorchymyn i ymuno â’r Sgwadron i baratoi am frwydr yn y nos. Noson hir iawn mewn tir agored y tu ôl i amddiffynfeydd.

Cwympais i lawr clawdd.

Yn ffodus ni ymosodwyd arnom, nid oes bidogau gennym.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

1 Medi 1914

Roeddwn wedi gosod fy holl drugareddau allan, gan gynnwys fy nghôt law ac ati, ac roddem ar fin bwyta brecwast pan ddaeth sarsiant i ddweud bod un o batrolau’r 11^eg Hwsariaid wedi gweld llu mawr o’r gelyn yn agos. Rhoddais orchymyn i’r dynion wisgo amdanynt, ac roeddem yn aros ger ein ceffylau yn aros am orchymyn gan Ansell i fynd ar gefn ein ceffylau. Roedd yn y pentref yn cael brecwast.

Yn syth wedyn dechreuodd cawod drom o ffrwydron a bwledi syrthio ar y gwersyll. Aethom oddi yno ar garlam gan golli dynion, ceffylau ac offer. Adfyddinwyd y sgwadron mewn pant gyda Sgwadron B. Roeddem yn disgwyl mynd ar gyrch, felly taflais fy holl offer diangen ymaith, heb ei weld eto.

Ymosodwyd ar ystlys y gelyn mewn niwl trwchus i fyny bryn serth, gyda’r holl gyfrwyau yn llithro yn ôl.

Daeth sgwadron B oddi ar eu ceffylau, tra bod sgwadron A wedi mynd tuag at fferm.

Yn sydyn, dim ond 80 llath i ffwrdd, gwelais linell danio drwy’r niwl.

Adfyddinwyd y tu ôl i das wair, gyda dau farchoglu. Ymosododd Sarsiant Largford ar eu ceffylau blaen, gan ladd 16 o farchfilwyr a nifer o filwyr traed.

Roeddwn am ymosod ddwywaith gyda’r marchoglu, nid oedd Ansell yn caniatáu i mi wneud hynny, yna galwodd arnaf i ddod allan ar gefn fy ngheffyl i gael golwg ar y sefyllfa.

Nid oeddem wedi mynd mwy na hyd 3 march i mewn i gawod o fwledi pan gafodd ei daro, roeddwn yn gallu gweld yn glir. Trodd ei geffyl o amgylch y gornel, a syrthiodd yntau mewn coedwig fechan. Nid oedd amser gennyf i’w helpu, gadawyd 2 ddyn ar ôl, gydag un yn parhau i danio.

Gyrrwyd y gelyn ar ffo, lladdwyd un swyddog a naw o ddynion yn agos at ei gilydd, gan ladd eraill ymhellach i ffwrdd hefyd.  Ymosodwyd ar eu llu cynorthwyol am 10am. Daeth y gorchymyn i ymgilio wrth i’r ffrwydron ddechrau glanio gerllaw.  Collodd Head nifer o ddynion wrth ymgilio, gan gynnwys y llanc Hill.

Aethom i lawr i’r pentref i weld pwy a laddwyd, rhoi trefn ar y ceffylau clwyfedig ac ati.

Yna ymlaen i Néry, roedd fy holl eiddo wedi’i ysbeilio ac roedd y lle’n annibendod llwyr. Llwyddodd Magnelfa L i achub y gynnau, er lladdwyd llawer o’r dynion.

Roedd ceffylau’n gorwedd mewn rhesi, ac roedd dynion, offer ac ati wedi’u malurio.

Cipiwyd 10 o gynnau’r Almaenwyr, yn bennaf drwy danio gynnau peiriannol.

Yn raddol symudom yn ôl i bentref.

Dydd Mercher 2 Medi 1914

Ymdeithiwyd gyda’r wawr drwy Goedwig Ermenonville, gan fynd yn betrus iawn drwy’r llystyfiant trwchus.

Roedd hi’n amlwg bod yr Almaenwyr wedi mynd drwy’r goedwig ar garlam, roedd ceffylau, cotiau ac ati blith draphlith.

Rhoddwyd dŵr i’r ceffylau mewn pant, yna aeth y sgwadron i felin wynt i gynorthwyo’r 11^eg Hwsariaid yn erbyn dau farchoglu o Wlaniaid, ond ni fu brwydr yno.

Roedd Sgwadron A yn amddiffyn cefn y llu.  Cysgais mewn gardd plasty ar gaeadau pren gwyrdd, cafwyd blancedi a brandi o’r fferm fawr, a ffowls hefyd.

Dydd Iau 3 Medi 1914

Symudwyd yn ôl tua’r de gyda’r wawr. Ymdaith hir mewn tywydd poeth, gyda Sgwadron A yn amddiffyn ystlys y Frigâd.

Rhoddwyd dŵr i’r ceffylau mewn camlas ger coedwig am yna ymlaen tuag at Baris. Rwy’n dechrau meddwl mai celwydd yw’r holl sôn am ymgilio strategol.

Cefais gwrw wrth fynd drwy pentref.

Marchogais geffyl Ansell, Napper Tandy, ceffyl garw ac anghyfforddus ydyw.

Cyrhaeddais drwy gae mawr halogedig yng ngolau’r haul. Roedd yr Adran gyfan yno. Roedd si ar led ein bod am daflu popeth o’r wagenni a symud ar unwaith. Nid oedd hynny’n wir, ac ymdrochais yn llif cyflym afon Savonne gyda Winnie.

Bwytasom ein pryd o fwyd catrodol ein hunain, oll gyda’n gilydd yn y tywyllwch, gan ddefnyddio ein bysedd i rwygo’r bwyd.

Mae’r holl weision traed ac ati ar goll.

Dydd Gwener 4 Medi 1914

Diwrnod o orffwys o’r diwedd, ond mae’r gwersyll yn drewi ac yn llawn clêr. Mae fy llety i ger aradr. Rwy’n ceisio anfon telegram at V, ond nid yw hynny’n bosibl.

Ymdrochais yn afon Marne ar ôl cael cwsg fach.

Dydd Sadwrn 5 Medi 1914

Ymdeithiwyd heibio i Chennevieres, Boissy St Ledger, a Perigny i Moissy Cramage.

Gosodwyd llinellau am 2pm, dwy awr yn ddiweddarach aethom gyda gweddill y Frigâd drwy Verneuil i Aub Pierre lle nad oedd unrhyw ddŵr ar gael. Ymdaith hir o 40 milltir, diflannodd yr holl filwyr traed. Aros mewn plasty am ychydig oriau. Tywydd poeth.

Aethom i Luigny, sef y man pellaf i’r de a therfyn eithaf yr ymgiliad.

Nawr rydym yn dechrau symud ymlaen.

Dydd Sul 6 Medi 1914

Ymdeithiwyd am 6.30am i’r gogledd-ddwyrain gyda’r nod o ymosod.

Roedd yr Almaenwyr wedi mynd heibio i Baris ac i’r de-ddwyrain i ymosod ar ystlys chwith byddin Ffrainc, ac rydym yn mynd tua’r gogledd-ddwyrain i ymosod ar ystlys dde yr Almaenwyr.

 Ar ôl gorffwys, symud ymlaen un filltir, ac yna aros eto am nifer o oriau. Mynd i’n llety am 7pm, rhywfaint o ddryswch, y Frigâd 1^af yn y pentref a Brigâd arall yn mynd i lety arall yn bellach ymlaen.

Dydd Llun 7 Medi 1914

Gadael y llety am 5.30am.

Cyhoeddodd Syr John French orchymyn yn nodi bod Byddin Prydain wedi bod yn cael amser caled, ond ei bod nawr am gydweithredu â Byddin Ffrainc.

Roedd y gelyn yn ymgilio, dan bwysau dwy Frigâd o farchfilwyr. Roedd dŵr mewn tyllau yn y ddaear.

Daeth aelod o’r 9^fed Gwaywyr gyda gwayw doredig yn sôn am gyrch 2 farchoglu yn erbyn 1 ½ sgwadron o Wlaniaid a sut y bu iddo drywanu 3 ohonynt. Soniodd hefyd am danio llwyddiannus y 18^fed Hwsariaid.

Aethom heibio i Almaenwyr clwyfedig, carcharorion rhyfel ac ambell gelain yn y strydoedd. Roedd Choisy’n llanast llwyr, wedi’i hysbeilio gan yr Almaenwyr.