Clwb Criced Sant Iago, 1908 a 1910

Mae nodi erthyglau a roddwyd neu a fenthycwyd i Archifau Morgannwg yn syml ar y cyfan, yn enwedig pan fydd y rhoddwr yn gallu rhoi’r manylion perthnasol. Fodd bynnag, weithiau mae’n rhaid i ni ddefnyddio rhwydweithiau a chysylltiadau i ymuno â’r dotiau wrth lunio disgrifiad cynhwysfawr o eitemau newydd a ychwanegwyd at y casgliad.

Cododd enghraifft ddiweddar o rwydweithio o’r fath pan ychwanegwyd dau ffotograff o Glwb Criced St James at y casgliad. Roedd y ddau’n ffotograffau tîm ffurfiol a dynnwyd ym 1908 a 1910. Hyd yn hyn cystal, ond nid oedd y rhoddwr yn gallu rhoi rhagor o fanylion. Fodd bynnag, gyda gwybodaeth a dynnwyd o Lyfrgell Treftadaeth Cathays a gyda chymorth Amgueddfa Criced Cymru rydym wedi gallu tynnu manylion cefndir at ei gilydd ar y ffotograffau.

Yn fyr, rhoddwyd y safle a feddiannwyd gan yr eglwys gan yr Arglwydd Tredegar ym 1877 gyda’r nod o ddisodli’r eglwys genhadol a sefydlwyd yn ysgol Tredegarville. Gwnaed yr eglwys gyntaf ar y safle, a elwir yn Sant Iago Fawr, o haearn rhychog ac fe’i hagorwyd ym 1878. Disodlwyd y llety dros dro hwn ym 1894 gan yr adeilad cerrig y gellir ei weld o hyd heddiw, ar gornel Heol Casnewydd a Heol Glossop, a adeiladwyd yn yr arddull gothig Seisnig gynnar.

Mae’n debygol bod y tîm criced yn dyddio’n ôl i agoriad yr eglwys gyntaf.  Yn sicr o 1881 ymlaen, ceir adroddiadau o gemau a chwaraewyd gan dîm yr eglwys, a elwir yn wreiddiol yn Glwb Criced Côr St James, ond yn ddiweddarach Clwb Criced Sant Iago. Erbyn 1890 roedd Clwb Criced St James yn dîm sefydledig, yn cystadlu gyda thimau iau ledled Caerdydd bob blwyddyn ar gyfer Cwpan Her Undeb Criced Dosbarth Caerdydd. Roedd y clwb hefyd yn un o sylfaenwyr Cynghrair Criced Caerdydd a’r Cylch a sefydlwyd ym 1895, a phencampwyr y gynghrair ym 1898.

Mae’r timau yn ffotograffau 1908 a 1910 yn grŵp eithaf profiadol. Mae’r chwaraewyr hŷn yn cynnwys George Wozencroft, Bill Wilks, Fred Mees, Gomer Roberts a Fred Wood. Roedd George Wozencroft, saer wrth ei waith, yn adnabyddus mewn cylchoedd criced ar ôl chwarae i nifer o dimau lleol. Yn ei ddyddiau iau roedd George wedi bod yn un o’r bowlwyr gorau yn yr ardal, ac roedd hefyd yn fatiwr talentog a oedd wedi chwarae i dîm Colts Morgannwg yn erbyn tîm y sir. Arweiniwyd yr ymosodiad bowlio drwy gydol y cyfnod hwn gan Bill Wilks, a fu’n gweithio yng Nglofa Trelái, a Gomer Roberts, clerc ar Reilffordd Bro Taf. Fe’u cefnogwyd yn dda gan “y ddau Ffred” Mees a Woods, gyda George Wozencroft bob amser yn barod i helpu.

Ar ôl cyfnod yng Nghaeau Llandaf, erbyn 1908 roedd Clwb St James yn chwarae ei gemau cartref yn yr Eglwys Newydd. Er bod rhai clybiau wedi bwrw eu rhwyd yn eang i ddenu chwaraewyr talentog, mae’r dystiolaeth yn awgrymu bod Clwb St James yn dal i gael ei ddewis o blith clerciaid, plymwyr, seiri a llafurwyr iard longau a oedd yn byw ar y ddrysfa o strydoedd sy’n rhedeg oddi ar Heol y Crwys a Heol y Castell (Heol y Plwca erbyn hyn) ac ychydig i’r gogledd o’r eglwys.

Dyma ddyfyniad o’r wybodaeth a gasglwyd ynghyd o Lyfrgell Treftadaeth Cathays ac Amgueddfa Criced Cymru. Gellir cael y testun llawn o https://www.cricketmuseum.wales/st-james-cricket-club-1908-and-1910/.  Gellir gweld y ddau lun o Glwb Criced Sant Iago yn Archifau Morgannwg. Ceir manylion dyddiau cynnar yr Eglwys yn T Ackerman, St James’ Church – A History, yn Llyfrgell Dreftadaeth Cathays. Lleolir Amgueddfa Criced Cymru yng Ngerddi Sophia, Caerdydd. Gweler www.cricketmuseum.wales i gael manylion. Caeodd Sant Iago Fawr yn 2006 ac mae wedi’i droi’n lety byw.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Gwaith Tunplat Waterloo, Machen

Mae’r cofnodion sy’n cael sylw yr wythnos hon yn dod o gasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg ac yn dod o fyd y “trochwyr, y dyblwyr, y piclwyr a’r tu-nolwyr”. Roedd pob un yn rolau a gyflawnwyd gan weithwyr wrth gynhyrchu tunplat, ac roedd swyddi cannoedd o ddynion a menywod yn amlwg mewn perygl ym mis Rhagfyr 1900 pan roddwyd gwaith tunplat Waterloo ym Machen ar werth.

Roedd cynhyrchu tunplat – dalenni o haearn a dur wedi eu rholio, wedi eu hamddiffyn gan haenen o dun – wedi chwyldroi’r diwydiant bwyd gyda’r gallu i gadw bwyd am gyfnodau hir mewn caniau a blychau. Gyda’r deunyddiau crai sylfaenol yn gyfleus a’r sgiliau oedd eu hangen i gynhyrchu tunplat, roedd Cymru yn gyfrifol am 80% o’r cynhyrchiant byd-eang ar un adeg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd cyflogaeth mewn gwaith tunplat, gyda’i ffwrneisi a’i fygdarthau tagu, yn waith poeth a pheryglus. Ond, gyda’r cynnig o swyddi i ddynion a menywod, roedd y cannoedd o ffatrïoedd bach a wasgarwyd ar draws de Cymru yn ffynhonnell gyflogaeth bwysig i lawer o gymunedau.

Wrth i ddyddiad gwerthu arfaethedig Gwaith Waterloo ddynesu, ar Ddydd Mawrth 11 Rhagfyr 1900, roedd yr arwerthwyr mewn hwyliau da. Wedi’r cyfan, roedd Gwaith Waterloo yn fusnes hyfyw gyda phedair melin a mynediad ar y rheilffyrdd i borthladdoedd Caerdydd a Chasnewydd. Yn ogystal, roedd llawer o’r offer yn y felin a’r adeiladau eraill yn gymharol fodern. Tanlinellodd y stocrestr a luniwyd gan Stephenson ac Alexander i ba raddau yr oedd y gwaith yn llawn dop o offer diwydiannol, o foeleri stêm mawr Swydd Gaerhirfryn a pheiriannau pwyso rheilffordd Bartlett ugain tunnell, i’r amrywiaeth o offer llaw ac offer ategol a oedd yn cynnwys “saim gwddf poeth” Batson a “hen cranc cyflym dur”.

Mae nodiadau’r arwerthwyr fodd bynnag yn awgrymu bod Stephenson ac Alexander yn llai gobeithiol am y rhagolygon ar gyfer y gwerthiant o ystyried bod …y fasnach dunplat ar hyn o bryd mewn cyflwr hynod anaddawol. Erbyn 1900 roedd cystadleuaeth ddwys o Ewrop a’r Unol Daleithiau wedi llacio yr afael fu gan dde Cymru ar y farchnad dunplat ar un adeg. Wrth i ffatrïoedd brofi cyfnodau estynedig o ddirwasgiad masnachol, roedd llawer o weithfeydd tunplat yn gweithio am gyfnodau byr ar y tro neu wedi cael eu rhoi ar y farchnad i’w gwerthu. Amcangyfrifwyd, mewn ychydig dros ddegawd, fod gwerth y farchnad am waith tunplat wedi gostwng bron i 50%.

O ganlyniad, y pris wrth gefn a osodwyd ar Waith Waterloo yn yr arwerthiant oedd £5,000. Hyd yn oed ar y pris hwn, ni dderbyniwyd unrhyw gynigion. Ddeng mis yn ddiweddarach bu ymgais arall i werthu’r gwaith ar ocsiwn hefyd yn aflwyddiannus. I lawer o weithfeydd ar draws y de, dyma oedd pen y daith, gyda’r cwmnïau yn cael eu ddiddymu a’r asedau’n cael eu gwerthu fesul tamaid. Pe bai gwaith Waterloo yn dilyn yr un llwybr, barn Stephenson ac Alexander oedd na fyddai’r offer, er gwaethaf ei ansawdd a’i gyflwr, yn codi dim mwy na £3,000 mewn ocsiwn.

Amcangyfrifwyd fel busnes hyfyw y gallai’r gwaith ddisgwyl gweld elw blynyddol o £300. Heb os yn destun rhyddhad i’r gymuned leol, penderfynodd y perchnogion gario ymlaen, gyda chofnodion yn cadarnhau i waith Waterloo gau yn y pen draw ym 1943.

Mae manylion casgliad Stephenson ac Alexander, yn cynnwys y prosbectws gwerthu ar gyfer gwaith Watrerloo a stocrestr lawn o’r adeiladau a’r offer ar y safle, ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg