Wncl Sam yn chwarae Siôn Corn, Rhagfyr 1941

Wyth deg mlynedd yn ôl, ym mis Rhagfyr 1941, roedd Caerdydd yn profi ei thrydedd Nadolig yn yr Ail Ryfel Byd. Er bod y gwaethaf o’r blitz ar ben, roedd y ddinas yn dal i fod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd. Mae’r cofnodion ar gyfer Ysgol y Merched Grangetown yn cadarnhau bod dros ddeg ar hugain o rybuddion cyrchoedd awyr wedi bod yn ystod oriau ysgol yn chwarter olaf y flwyddyn gyda’r plant yn treulio tair awr ar ddeg yn llochesi cyrchoedd awyr yr ysgol. I ryw raddau roedd bywyd normal wedi ailddechrau.  Roedd y bechgyn o ysgol Gymysg Llwynbedw unwaith eto’n mynd i gael gwersi nofio ym Maddonau Cilgant Guildford ond dim ond yn sgil codi cyfres o lochesi cyrchoedd awyr ar y llwybr o’r ysgol i’r baddonau. Yn ogystal, roedd gweld faciwîs yn parhau i gyrraedd Caerdydd yn fodd o atgoffa’n barhaus am effaith y bomiau ar ddinasoedd ledled y deyrnas.

Wrth gyflwyno dogni ar fwydydd sylfaenol, roedd y Nadolig, i’r rhan fwyaf o deuluoedd, yn debygol o fod yn brofiad go lwm. Felly, er bod oedolion wedi eu hoelio i’r newyddion dramatig bod fflyd Japan wedi ymosod ar ganolfan y llynges Americanaidd yn Pearl Harbour, mae’n bosibl y byddai gan blant Caerdydd fwy o ddiddordeb wedi bod mewn bwletin a gyhoeddwyd o Groto Siôn Corn. Yn benodol, roedd sawl papur yn adrodd stori bod Siôn Corn wedi recriwtio set newydd o gynorthwywyr fel y gallai olrhain a darparu anrhegion i blant a oedd wedi’u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd a’u cartrefi o ganlyniad i’r cyrchoedd bomio.

Roedd Unol Daleithiau America wedi aros yn niwtral tan yr ymosodiad ar Pearl Harbour ym mis Rhagfyr 1941.  Roedd llawer ohonynt fodd bynnag yn benderfynol o helpu’r Cynghreiriaid, ac roedd nifer o sefydliadau elusennol wedi’u creu yn America i gynnig cymorth a rhyddhad i bobl Prydain. Y mwyaf adnabyddus, efallai, oedd Cymdeithas Gymorth Rhyfel Prydain neu’r British War Relief Society a ddarparodd lawer iawn o gymorth gan gynnwys bwyd, dillad a chyflenwadau meddygol. Er bod cyflenwadau i fod yn rhai “anfilwrol”, roedd y gymdeithas yn aml yn hwylio’n “go agos i’r gwynt” gyda, er enghraifft, y rhodd o hanner cant o unedau symudol a oedd yn darparu bwyd a diodydd poeth mewn canolfannau awyr ar gyfer lluoedd a chriwiau bomio yr Awyrlu Brenhinol.

Yn hydref 1941 troes y Gymdeithas ei golygon at baratoadau’r Nadolig. Roedd yn hysbys bod llawer o blant ledled Prydain wedi cael eu symud o’u cartrefi i ardaloedd diogel neu eu gorfodi i lety dros dro yn sgil y bomio.  Felly, creodd y Gymdeithas gynllun i blant ifanc i ddarparu anrhegion Nadolig a fyddai’n cael eu cludo i Brydain ar draws yr Iwerydd.

Nid oedd yn dasg syml ym misoedd y gaeaf gyda llongau tanfor yr Almaen yn prowlan. Ac eto, yn nhrydedd wythnos Rhagfyr cafodd pedwar ar hugain o blant yn Ysgol Fabanod Sant Padrig yn Grangetown anrheg Nadolig cynnar gan Wncl Sam. I fechgyn roedd rhain yn cynnwys tegan mecanyddol a doliau i ferched.  Yn ogystal, cafodd pob un ohonynt ail anrheg, fel jig-so neu gêm fwrdd, ynghyd â phecyn o injaroc Americanaidd. Gadawyd i ysgolion nodi derbynwyr yr anrhegion ond, o ystyried nifer yr ifaciwis a gyrhaeddodd Gaerdydd o Birmingham, ynghyd â phlant lleol doedd dim prinder o ymgeiswyr teilwng.

Gwnaed cyflwyniadau tebyg mewn ysgolion ledled Caerdydd a ledled Prydain.  At ei gilydd, cafodd dros gan mil o blant anrheg Nadolig gan y Gymdeithas y flwyddyn honno; Pum mil o anrhegion oedd cyfran Caerdydd. Ym mlynyddoedd canlynol y rhyfel daeth anrhegion Nadolig gan Wncl Sam yn rhan o galendr yr ysgol yng Nghaerdydd. Er mai dim ond ar gyfer y rhai mwyaf anghenus y gellid darparu anrhegion, roeddent yn cynnig peth o ysbryd yr Ŵyl i blant oedd â’u bywydau wedi’u chwalu gan ryfel.

Dyma’r drydydd o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ar y pryd. Am fanylion y llyfrau log ysgolion sydd gennym ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cyfrifiad 1921

Mae’r diwrnod y mae llawer o ymchwilwyr wedi bod yn aros amdano yn prysur agosáu, gyda ffurflenni cyfrifiad 1921 ar gyfer Cymru a Lloegr ar gael i’w gweld yn ddigidol yn Find My Past Ddydd Iau 6 Ionawr 2022.

Disgyblion Ysgol Sant Padrig, Grangetown, Caerdydd (EC26/22)

Bydd cyfrifiad 1921 yn rhoi cipolwg anhygoel ar wledydd Prydain ar ôl y rhyfel byd cyntaf. Er bod y boblogaeth wedi parhau i dyfu, roedd y twf yn arafach o lawer, gyda chynnydd o 4.7% ers 1911. Erbyn 1921, roedd gan Brydain Fawr boblogaeth o 42,767,530, gydag 20,430,623 o ddynion a 22,336,907 o fenywod.

Cynhaliwyd Cyfrifiad Cymru a Lloegr 1921 ar nos Sul 19 Mehefin 1921. Cynlluniwyd yn wreiddiol y byddai’r cyfrifiad yn cael ei gynnal ar noson y 24 Ebrill 1921, ond gohiriwyd hyn oherwydd gweithredu diwydiannol. Roedd glowyr ar streic ac roedd posibilrwydd – y llwyddwyd i’w osgoi yn ddiweddarach – o streic genedlaethol (yn cynnwys gweithwyr trafnidiaeth) a yrrodd Lloyd George i alw sefyllfa o argyfwng ar 5 Ebrill 1921, a arweiniodd at alw’r Fyddin Wrth Gefn i fod wrth law a chreu Llu Amddiffyn newydd o 8 Ebrill.

Fodd bynnag, roedd gohirio’r cyfrifiad hyd at fis Mehefin hefyd yn peri’r risg y byddai’n rhedeg i dymor gwyliau, a allai yn ei dro arwain at ffigurau camarweiniol a darlun anghywir o’r boblogaeth.  Roedd gwyliau glan môr ym Mhrydain wedi dod yn boblogaidd iawn, a byddai myfyrwyr prifysgol a myfyrwyr ysgolion preifat yn dechrau torri ar gyfer eu gwyliau haf ar yr adeg honno.

Llun tynnwyd yn stiwdio Fred Petersen, Stryd Bute (DXGC29/22)

Cynnal cyfrifiad 1921

Nid oedd cynnal cyfrifiad 1921 yn waith hawdd i’r 38,563 o rifwyr a gyflogwyd i ymgymryd â’r dasg.  Dim ond am ychydig wythnosau y’u cyflogwyd, ac roedd y rhifwyr fel arfer yn glercod swyddfa neu’n athrawon a oedd i gyd yn gyfrifol am eu hardaloedd rhifo. Mewn ardaloedd gwledig, gallai hyn fod wedi bod yn ardal eang gyda llond llaw o aelwydydd, ond mewn ardaloedd trefol gallai ond pum stryd gynnwys dros 500 o aelwydydd!

Yn yr wythnosau cyn noson y cyfrifiad, bu’n rhaid i’r rhifwyr nodi’r holl aelwydydd o fewn eu hardal gyfrifo a chyfeirio ffurflen gyfrifiad ar gyfer pob un. Byddent wedyn, rhwng 11 a 18 o fis Mehefin, yn dosbarthu ffurflenni’r cyfrifiad yn ôl yr angen a’r argaeledd. Roedd hon ynddi ei hun yn dasg sylweddol. Gyda llawer o deuluoedd yn byw o dan yr un to, roedd pob teulu o fewn eiddo yn cael ei ystyried yn aelwyd ar wahân.  Roedd disgyblion preswyl a oedd yn byw gyda theulu yn cael eu hystyried fel rhan o’r un aelwyd. Ac eto, roedd disgybl preswyl a gymerai wely ond a fwytai ar wahân i’r teulu yn cael ei ystyried fel aelwyd ar wahân!

Wedi’i gludo â llaw, byddai’r rhifwr yn rhoi cyfarwyddiadau ar sut i lenwi’r ffurflen a pha ddyddiad y byddent yn dychwelyd i’r eiddo i’w gasglu. Er bod cyfarwyddiadau manwl iawn, wedi’u hargraffu ac ar lafar, ar sut i lenwi ffurflen, roedd llawer yn dal i’w chwblhau’n wahanol ac yn anghywir, gan adael rhifwyr crac iawn i’w cywiro!

Casglu glo (DNCB14/1/8)

Am ba wybodaeth y gofynnodd cyfrifiad 1921?

• Enw pob person
• Eu perthynas â phennaeth yr aelwyd
• Eu hoedran – roedd hyn bellach yn ofynnol fel blwydd a misoedd, yn hytrach na blynyddoedd yn unig fel mewn cyfrifiadau blaenorol. Byddai hyn yn rhoi blwyddyn geni fwy cywir.
• Eu rhyw
• Os yn 15 oed neu’n hŷn, os yn sengl, yn briod neu wedi ysgaru
• Os o dan 15 oed, a yw rhieni’n fyw, “yn fyw”, “tad wedi marw”, “mam wedi marw” neu “y ddau wedi marw”
• Eu man geni, eu sir a’u tref neu’u plwyf (neu wlad ynghyd â gwladwriaeth, talaith neu ddosbarth ar gyfer personau a anwyd dramor)
• Os ganwyd dramor, cenedligrwydd
• P’un a ydynt yn mynychu’r ysgol neu sefydliad addysgol arall
• Crefft
• Cyflogwr
• Lleoliad gwaith
• Nifer ac oedrannau plant byw neu lysblant dan 16 oed

Roedd y rhifwr a gasglai’r ffurflen hefyd yn gyfrifol am gofnodi nifer yr “ystafelloedd byw” yn y safle.

Staff a Myfyrwyr Coleg Hyfforddi Morgannwg (ECOLLB73/7)

Roedd cwestiynau newydd a ychwanegwyd ers cyfrifiad 1911 yn cynnwys os yw priodas wedi’i diddymu drwy ysgariad – teimlwyd, gan fod ysgariadau wedi cynyddu’n sylweddol yn y blynyddoedd hyd at 1921, ei bod yn bwysig gwybod faint a gafwyd.

Cwestiwn newydd arall oedd lle’r oedd pob person yn gweithio, gyda’r bwriad o gael gwybodaeth am deithio cysylltiedig â mynd i’r gwaith.

Ar gyfer Cymru a Sir Fynwy, roedd cwestiwn ychwanegol i bob person (dros dair oed) ynghylch a oeddent yn siarad Cymraeg a Saesneg, Saesneg yn unig neu Gymraeg yn unig.

Cafodd y cwestiwn “ffrwythlondeb” fel y’i gelwir ei gyflwyno yn 1911 ynghylch sawl blwyddyn y buwyd yn briod a nifer plant ei ollwng; y rheswm a roddwyd oedd nad oedd canlyniadau’r cyfrifiad blaenorol wedi’u tablu eto. Hefyd, dilëwyd y cwestiwn am ddallineb, byddardod neu fudandod ar y sail bod rhieni wedi gwrthwynebu rhoi’r wybodaeth hon am eu plant, gyda’r canlyniad bod yr atebion a roddwyd yn y cyfrifiad blaenorol yn annibynadwy.

Glöwr o Benalltau yn golchi yn ei gartref (DNCB14/3/41/3)

Canlyniadau’r Cyfrifiad

O 20^f Mehefin 1921, dychwelodd y rhifwyr i’w hardal gyfrifo a dechrau casglu’r ffurflenni cyfrifiad a gwblhawyd. Mae’n debyg mai hon oedd y dasg anoddaf oll!

Nid oedd llawer o deuluoedd gartref pan alwodd y rhifwr; roedd eraill wedi anghofio’n llwyr amdano, wedi llenwi’r ffurflen yn anghywir neu’n anghydweithredol iawn! Fodd bynnag, roedd Deddf Cyfrifiad 1920, a gomisiynwyd flwyddyn yn gynt, yn ei gwneud yn orfodol i bawb yng Nghymru a Lloegr gymryd rhan yn y cyfrifiad. Byddai methu â gwneud hynny yn arwain at ddirwyon trwm.

Mae ymchwilwyr hanes teulu wedi aros yn hir i weld rhyddhau ffurflenni cyfrifiad 1921, gan orfod aros yn eiddgar i gael gwybod beth oedd hanes eu teulu ym Mhrydain ar ôl y rhyfel ac ar ddechrau’r dauddegau gwyllt! Gyda chyfrifiad 1931 ar gyfer Cymru a Lloegr wedi’i ddinistrio gan dân, a chyfrifiad 1941 wedi’i ganslo oherwydd y rhyfel, mae’r cyfrifiad hwn yn rhoi’r wybodaeth helaethaf y mae ymchwilwyr wedi ei chael erioed gan unrhyw gyfrifiad, ac yn llenwi’r cyfnod amser sylweddol blaenorol rhwng cyfrifiad 1911 a Chofrestr 1939.

Bydd ffurflenni cyfrifiad 1921 ar gael i bawb eu cyrchu drwy Find My Past yn unig ar 6 Ionawr 2022. Bydd y cofnodion ar gael ar sail talu i weld – £2.50 ar gyfer pob trawsysgrif o gofnod a £3.50 ar gyfer pob delwedd o gofnod gwreiddiol.  Bydd mynediad am ddim ar gael yn yr Archifau Cenedlaethol yn Llundain ac mewn amryw hwb rhanbarthol, gan gynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth.

Lowis Lovell, Archifydd

Gwenwch!

Pan fyddwn yn meddwl am luniau o’n cyndeidiau a dynnwyd yn y cyfnod Fictoraidd rydym yn dueddol o feddwl am luniau ohonynt yn sefyll yn anghyffyrddus heb ystum ar eu hwynebau.  Bydd gan nifer ohonom esiamplau o’r rhain yn ein halbymau teulu ein hunain, a dynnwyd gan amlaf mewn stiwdio ffotograffydd.

Felly diddorol oedd gweld lluniau yn dangos ein cyndeidiau Fictoraidd yn edrych yn fwy hamddenol a chwareus.  Mae dau o’r lluniau, o Gasgliad Insole Court, yn dangos grŵp tu allan i Neuadd Llanrhymni tua 1895.  Mae’r llun cyntaf yn un traddodiadol ohonynt yn sefyll tu allan i’r Neuadd ac mae’r ail lun yn un mwy chwareus gyda’r grŵp, sy’n cynnwys gwŷr barfog hŷn, ar y lawnt yn edrych fel eu bod yn mwynhau!

Mae’r ddau lun arall yn dangos aelodau o’r teulu Edmondes o’r Bont-faen, yn sefyll yn ôl taldra mewn un llun ac yn pwyso ar ei gilydd yn chwareus yn y llall, sy’n hollol wahanol i’r lluniau traddodiadol yr ydym wedi arfer â hwy.

Wrth gwrs, roedd rhesymau da pam bod nifer o bobl o’r cyfnod Fictoraidd yn edrych mor ddiflas yn y lluniau.   Roedd hi’n cymryd llawer o amser i dynnu llun ac roedd yn rhaid iddynt sefyll yn llonydd i osgoi lluniau aneglur.   Roedd nifer ohonynt heb ag arfer â thynnu eu llun, gyda rhai ond wedi cael tynnu eu llun unwaith yn eu bywydau.  Roedd rhai heb gael tynnu eu llun o gwbl yn ystod dyddiau cynnar ffotograffiaeth.  Dywed rhai bod llawer o bobl o’r cyfnod â dannedd gwael ac felly ddim eisiau gwenu ar gyfer y camera!

Wrth i ni ddefnyddio ein camerâu, yn gallu gweld y lluniau’n syth a dileu ac ail-dynnu fel y mynnwn, mae’n werth cofio sut mae ffotograffiaeth wedi datblygu mewn 150 mlynedd!