Ailymweld â Thomas Harry o Forgannwg a Phatagonia

Bydd darllenwyr cyson yn cofio efallai ein bod, fel rhan o ddathliadau ein pen-blwydd yn 75 oed, wedi cynnwys erthygl fer am lythyr o’n casgliad a ysgrifennwyd gan Thomas Harry, gŵr o Forgannwg a ymfudodd i Batagonia ym 1865.

Sefydlwyd y Wladfa ym Mhatagonia ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Aeth y Cymry cyntaf, 153 ohonyn nhw, ar fwrdd llong y Mimosa. Cyrhaeddon nhw yn Puerto Madryn ar 28 Gorffennaf 1865, cant a hanner o flynyddoedd yn union i heddiw. Roedd Thomas Harry yn eu plith.

Pan ysgrifennodd ei lythyr adref ym 1873, roedd yn ddyn sengl, yn byw ac yn ffermio ar Fferm Tan y Castell. Roedd gwneud bywoliaeth yn anodd ar wastadedd garw Patagonia. Gofynnom yn ein herthygl am wybodaeth gan unrhyw un a wyddai beth fu hanes Thomas Harry wedi hynny. A arhosodd yn ei wlad newydd, ynteu ddychwelyd adre i Gymru? Cawsom nifer o ymatebion, a dyma beth dysgon ni.

Cafodd Thomas Harry ei fagu yn Nhrelales, Pen-y-bont ar Ogwr, ond erbyn iddo gyrraedd 18 oed, roedd yn gweithio o dan ddaear ym Aberpennar ac yn byw gyda’i fodryb Mary Jones, chwaer ei fam, a’i thylwyth hi. Roedd eraill o drigolion Aberpennar ar fwrdd y Mimosa, gan gynnwys John ac Elizabeth Jones a’u merch Margaret. Roedd Mary Jones, modryb Thomas, hefyd ymhlith y fintai a ganed iddi fab, John, ar y daith.

Er ei fod yn ddyn dibriod pan ysgrifennodd Thomas Harry ei lythyr adre, yn nes ymlaen fe briododd Jane Jones, gweddw Eleazor Jones, ac fe gawson nhw dri o blant. Mewn disgrifiad o fedydd Anglicanaidd a berfformiwyd ym 1885, dysgwn am Luther, Arthur a Mary yn cael ei bedyddio gan y Parchedig Hugh Davies yn Nhrelew ar 26 Mawrth. Enw’r rhieni oedd Thomas Harri a Jane Jones o Dan y Castell. Dinistriwyd cartref y teulu yn llifogydd mawr Dyffryn Camwy ym 1899, ond cafodd ei ailadeiladu ar yr un seiliau a’i alw’n Granjo del Castillo er cof am yr enw gwreiddiol.

Mae rhyw 50,000 o Batagoniaid o dras Cymreig o hyd, a rhai ohonynt yn dal i allu siarad Cymraeg. Mae disgynyddion Thomas Harry yn eu plith. Mae disgynyddion y teulu Harry hefyd yn dal i fyw yng Nghymru.

Gellir gweld ffotograff o’r rhai a fudodd ar fwrdd y Mimosa, wedi ei dynnu 25 mlynedd wedi iddynt gyrraedd Patagonia, yng Nghasgliad y Werin Cymru: http://www.peoplescollection.wales/items/14135. Mae Thomas Harry ar ei draed, y pumed o’r chwith.

Diolch i Rita Tait am lawer o’r wybodaeth sy’n sail i’r adroddiad hwn. Roedd Elizabeth Harry, ei hen hen fam-gu ar ochr ei mam, yn dod o Dregolwyn ac yn gyfnither i Thomas Harry.

Castell Sain Ffagan yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Blog gwâdd gan Elen Phillips, Prif Guradur: Hanes Cyfoes a Chymunedol, Amgueddfa Werin Cymru. Gyda’i chydweithiwr, Sioned Williams, mae hi wrthi ar hyn o bryd yn ymchwilio hanes Castell Sain Ffagan yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ar gyfer llyfr i’w gyhoeddi cyn diwedd y flwyddyn.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, agorwyd dros 3,000 o ysbytai ymadfer ym Mhrydain. Wedi eu staffio gan wirfoddolwyr yn bennaf, roedd y rhain yn cynnig gofal i filwyr â mân anafiadau. Erbyn diwedd y rhyfel, roedd 49 ohonynt wedi eu sefydlu ym Morgannwg mewn adeiladau cyhoeddus a phreifat – o neuaddau bentref i blastai bonheddig.

Ym Mawrth 1916, agorodd y Groes Goch ysbyty ymadfer o’i fath mewn neuadd fwyta ar dir Castell Sain Ffagan – safle Amgueddfa Werin Cymru heddiw. Yn y cyfnod dan sylw, roedd y Castell yn gartref i’r Iarll a’r Iarlles Plymouth. Ynghyd â’r Butes o Gastell Caerdydd, roedd y teulu yn un o dirfeddianwyr pwysicaf yr ardal.

Fel Arglwydd Raglaw Morgannwg, bu’r Iarll yn ddylanwadol iawn yn yr ymgyrch ryfel yn ne-ddwyrain Cymru. Ym Medi 1914, daeth i amlygrwydd cenedlaethol y rhinwedd ei benodiad gan David Lloyd George yn gadeirydd pwyllgor gwaith y Corfflu Cymreig.

Tra bo ei gŵr yn brysur â materion milwrol, gwaith elusennol oedd yn mynd â bryd yr Iarlles. Yn ystod y rhyfel, roedd hi’n llywydd cangen Morgannwg o’r Groes Goch. Yn y blynyddoedd cyn 1914, bu’n gefnogol iawn i’r mudiad a chynhaliwyd sawl cyfarfod pwysig yng Nghastell Sain Ffagan yn gysylltiedig â’u gwaith. Mewn un cyfarfod yn Nhachwedd 1909, ffurfiwyd y Voluntary Aid Detachment (VAD) cyntaf yng Nghymru – cam a fyddai’n hwyluso’r broses o recriwtio nyrsys gwirfoddol i Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan maes o law.

Sefydlwyd y cynllun VAD yn 1909 gan y Groes Goch ac Urdd San Ioan, o dan oruchwyliaeth y Swyddfa Ryfel, er mwyn hyfforddi gwirfoddolwyr i gefnogi gwaith yr awdurdodau meddygol mewn cyfnodau o argyfwng. Roedd y Detachments hyn yn cael eu rheoli yn sirol, gyda phob aelod unigol yn derbyn hyfforddiant cymorth cyntaf a sgiliau nyrsio syml. Ym 1910, daeth 200 o aelodau VAD Morgannwg ynghyd yng Nghastell Sain Ffagan am ddiwrnod o weithgareddau a chafodd y manylion eu cyhoeddi yn y Cardiff Times:

An interesting demonstration was given in a field, showing how the wounded can be carried to the rear for treatment at hospital bases. Dr Sparrow explaining how first aid can be given without special provision of splints, bandages etc. A feature of the demonstration was a spring cart, lent by James Howells and Co Cardiff, which in less than seven minutes can be improvised for twenty-four wounded soldiers under cover. Cardiff Times, 24 Medi 1910.

Ymunodd nifer o’r nyrsys gwirfoddol fu’n gweithio yn Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan â’r cynllun VAD yn y cyfnod cynnar hwn. Yn eu plith, roedd Mary Ann Dodd, neu Polly i’w chydweithwyr, a fu am flynyddoedd lawer yn gweithio fel morwyn i’r teulu Plymouth. Yn y 1960au cynnar, ysgrifennodd ei hatgofion ar bapur i’r Amgueddfa:

I was trained as one of her Ladyship’s VADs and very proud she was of us. I wore a cap and a white apron with a red cross on it… The Banqueting Hall was given over to 40 soldiers; the War went on, so a room was added for 30 more men… I used to cook and clean and one day a week I did the washing. Those soldiers’ socks were in a state, many had no heels in them at all. The soldiers only laughed and teased us, and when they got better, they tried to help us. AG, MS 1293.

Milwyr a nyrsys VAD yng Ngardd Eidalaidd Castell Sain Ffagan, 1916 (AC, DF003643)

Ar wahân i atgofion Mary Ann Dodd a thri llun o filwyr yn ymadfer yng ngerddi’r Castell, nid yw archif yr Amgueddfa yn cynnwys unrhyw ddogfennau sy’n gysylltiedig ag Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan. Yn ogystal, prin iawn yw’r olion corfforol ar y safle – llosgwyd y neuadd fwyta yn ulw yn y 1950au a bellach mae cartrefi preifat ar y tir ble safai’r ysbyty. O ganlyniad i hyn, yn ein hymdrech i ddatgelu hanes cudd yr ysbyty, rydym wedi bod yn ddibynnol ar gasgliadau tu hwnt i Sain Ffagan – yn arbennig felly, dogfennau Ystâd Plymouth sydd ar gadw yn Archifau Morgannwg.

Mae dogfennau Ystâd Plymouth yn cynnwys, hyd y gwyddom, yr unig gynlluniau o’r ysbyty mewn bodolaeth. Mae’r cynllun cyntaf (AM, DPL/X/0) yn dangos yr ysbyty yn y cyfnod cynnar, rhywbryd cyn neu yn union wedi i’r drysau agor ym Mawrth 1916. Mae’r ail gynllun yn cefnogi atgofion Mary Ann Dodd gan fod hwn yn dangos estyniad arfaethedig i’r ward wreiddiol.

Cynllun o’r ysbyty, tua Mawrth 1916 (AM, DPL/X/30)

Cynllun yn dangos estyniad i’r ysbyty, 1917 (AM, DPL/X/30)

Er nad oes sôn yn atgofion Mary Ann Dodd am ddyddiad yr estyniad newydd, mae tystiolaeth yn llyfrau cyfrifon yr ystâd ar gyfer y blynyddoedd 1914-17 (AM, DPL/977/1) yn awgrymu mai yn ystod misoedd cynnar 1917 y gwnaethpwyd y gwaith. Ar 27 Mawrth 1917, mae nodyn yn y llyfr am daliad o £82.8.0 i Humphreys Ltd in respect of addition to VAD Hospital St Fagans. Gyda diolch i wefan Papurau Newydd Cymru Ar-lein, rydym wedi darganfod mai cwmni adeiladu oedd hwn a oedd yn arbenigo mewn ysbytai a sanatoria. Mae sawl hysbyseb ar eu cyfer yn ymddangos ym mhapurau newydd y cyfnod:

HUMPHREYS’ ISOLATION HOSPITALS and SANATORIUMS, complete with administrative blocks, on view. Delivery from stock. Skilled workmen. Addresses of 500 districts where our hospitals have been erected during past 20 years. County Observer, 19 Ebrill 1902.

Yn ogystal, mae llyfr cyfrifon 1914-17 yn rhoi blas i ni o awyrgylch yr ysbyty. Ym Mehefin 1916, prynwyd piano newydd i ddiddanu’r cleifion, ac fe dalwyd rhywun i atgyweirio gramoffon. Mae’r llyfr dan sylw hefyd yn nodi rhoddion ariannol tuag elusennau ac unigolion lleol, yn eu plith £13.19.2 i Marshall & Snelgrove Ltd for socks & gloves for men from St Fagans District who have enlisted; £2.5.3 i A. McLay & Co for cardboard boxes for packing presents to recruits a £12.4.5 i Hobson & Sons for Red Cross uniforms.

Mae cyfraniadau elusennol hefyd i’w canfod yn llyfr cyfrifon 1917-19 (AM, DPL/ 977/2). Ar ddechrau 1919, rhoddodd yr Iarll a’r Iarlles arian tuag at the late Col. Bruce Vaughan’s Peace Memorial Fund ac i garnifal er budd milwyr wedi eu rhyddhau o wasanaeth milwrol. Yn ddiddorol iawn, mae’r ddau lyfr cyfrifon yn nodi taliadau ar ran yr ysbyty i’r Plymouth Arms Hotel, sef y dafarn leol. Er gofid yr awdurdodau am or-yfed yn ystod y rhyfel, efallai fod chwant peint ar rai o’r milwyr clwyfedig yn Sain Ffagan!

Mae hanes Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan yn rhan ganolog o raglen yr Amgueddfa i gofnodi canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf. Mewn ffordd, gellir edrych ar y Castell fel meicrocosm o Gymru yn y cyfnod hwn. Dyma stori leol sy’n adlewyrchu rhai o nodweddion amlycaf yr ymgyrch ryfel yng Nghymru a Phrydain. Yn rhannol ddiolch i’r casgliadau sydd ar gof a chadw yn Archifau Morgannwg, mae’r stori guddiedig hon ar fin dod yn hysbys unwaith eto.

Elen Phillips; Prif Guradur: Hanes Cyfoes a Chymunedol, Amgueddfa Werin Cymru

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 6

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Gwasanaethau cyhoeddus yng Nghaerdydd – Lizzie Veal ac Annie Sanders, a’r Geid Edith Carbis

Mae dau o’r ffotograffau mwyaf diddorol yn dangos Lizzie Veal ac Annie Sanders yn gwisgo iwnifformau Rheilffordd Fawr y Gorllewin a’r Gwasanaeth Post, yn y drefn honno. Erbyn diwedd y rhyfel, byddai golygfeydd o’r fath wedi bod yn gyffredin yng Nghaerdydd wrth i ferched gamu i rolau a oedd yn nodweddiadol o ddynion.

Ni allwn fod yn siŵr, ond mae’n bosib mai Elizabeth Jane Veal o Adamsdown yw’r ddynes hon. Os felly, roedd cysylltiad teuluol â’r rheilffyrdd oherwydd roedd ei brawd, George, yn adeiladwr wagenni trenau. Er bod merched wedi’u cyflogi gan Reilffordd Fawr y Gorllewin cyn 1914, cynyddodd y niferoedd yn gyflym o 1914 i lenwi’r bylchau a adawyd gan y dynion a aeth i ryfel. Gwelwyd y llun o Lizzie Veal yn ‘The Roamer’ ym mis Ebrill 1919 (Cyf.54, t.2). Ar y pryd, byddai wedi bod yn un o dros 1000 o ferched a gyflogwyd gan y Rheilffordd fel porthorion a chasglwyr tocynnau.

Yn anffodus, nid oes llawer o wybodaeth yn ‘The Roamer’ am Annie Sanders (Cyf.51, t.5). Mae’n bosib mai Annie Sanders o Treharris Street ydoedd. Os felly, roedd gŵr Annie, George, yn deiliwr a byddai wedi bod yn 29 oed ar ddechrau’r rhyfel. Cafodd ei ffotograffio, gyda sach o lythyrau, yn gwisgo sgert frethyn las a chôt a het las y gwasanaeth post, a gyflwynwyd i ferched ym 1914.

Yn olaf, talwn deyrnged i’r ferch gyntaf a ieuengaf i gael ei chynnwys yn ‘The Roamer’, Edith Carbis.

Ymddangosodd ffotograff Edith yn rhifyn Ionawr 1915, gyda’r sylwadau canlynol:

‘We do not want the RRR to develop into merely a Men’s Magazine and hope to vary our pictures at any rate, so far as the kindness of our friends will permit. This month it is our pleasure to present this photo of Miss Edith Carbis, who is a member of the 1^st Roath, Cardiff, Patrol of Girl Guides. She is one of our scholars of course, although unfortunately the Patrol is not connected with Roath Road. Guide Carbis has been on ‘active service’ since the War began and has been in daily attendance on the Lady Mayoress at the City Hall. The remainder of her day’s routine has been devoted to making clothes for the Belgians’ (Cyf.3, t.7).

Ac eithrio cyfeiriadau at y Nyrs Alice Williams ar ddiwedd 1915, ni ddechreuodd ‘The Roamer’ sôn yn rheolaidd am ferched y Rhath tan fis Mawrth 1918. Roedd wedi cymryd cryn amser i gymdeithas dderbyn y gallai merched gamu i mewn i rolau’r dynion. Er mai byrhoedlog oedd y cyfleoedd newydd hyn i lawer, ni ellid gwadu bod yr agwedd at waith a rolau gwrywaidd a benywaidd wedi newid am byth o ganlyniad i brofiad cyfnod y rhyfel.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 5

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Llu Awyr Brenhinol y Merched – Annie Whyte

Un o’r ffotograffau mwyaf trawiadol yw’r un o Annie Whyte yng ngwisg Llu Awyr Brenhinol y Merched (WRAF).

Ffurfiwyd WRAF tua diwedd y rhyfel yng ngwanwyn 1918, ac ymrestrodd dros 30,000 o ferched. Trosglwyddodd llawer ohonynt o WAAC a’i gorff morol cyfatebol, Gwasanaeth Morwrol Brenhinol y Merched. Ffotograffwyd dwy o Grwydrwyr y Rhath, Annie Whyte a May Hancox, yng ngwisg WRAF. O’i Chofnod Rhyfel, gwyddom fod Annie Whyte yn 24 oed ac yn byw yn Llundain pan ymrestrodd, ond roedd yn dod o Mill Road, Trelái. Roedd ei thad a’i brawd yn rhybedwyr yn Noc Sych y Sianel ac, yn ystod y rhyfel, gwasanaethodd ei brawd John ar fwrdd HMS Suffolk. Ym mis Mawrth 1918, argraffodd ‘The Roamer’ lythyr gan John yn dweud ei fod wedi cludo copïau o’r cylchgrawn i:

‘Canada, Africa South and West, Spain Portugal and Mauritius, Ceylon, Jamaica, Bermudas, Adaman Islands and Straits Settlements. Can any Roamer beat it?’ (Cyf.41, t.4).

Ddeufis yn ddiweddarach, ychwanegodd Siapan a Rwsia at ei restr (Cyf.43, t.4), ac yn rhifyn olaf ‘The Roamer’ ym mis Medi/Hydref 1919, roedd yn Rwsia unwaith eto:

‘We are about 3,000 miles inland on a river that runs into the Volga…. I have all the Roamers up to date. I see my sister Annie’s photo in one of them. I suppose most of the Roamers are home now. I don’t know when I shall arrive’ (Cyf.57, t.6).

Yn yr un modd â llawer o ferched y rhyfel, cyfyngedig oedd gorwelion Annie. Ymunodd â WAAC i ddechrau, a throsglwyddodd i WRAF ym mis Ebrill 1918. Gweithiodd yn bennaf fel morwyn yn Ysgol Arfogaeth y Corfflu Hedfan Brenhinol yn Uxbridge, ac fe’i dyrchafwyd yn ddiweddarach i fod yn brif forwyn. Byddai profiad Annie wedi bod yn debyg i lawer o ferched eraill, gyda chyfleoedd gwaith yn gyfyngedig i waith clercaidd a gwaith tŷ. Fodd bynnag, yn araf deg, cynyddodd y cyfleoedd i ferched, gan gynnwys swyddi technegol, er mwyn rhyddhau mwy o ddynion i ryfela. Ym Mhrydain y gwasanaethodd Annie, oherwydd ni theithiodd WRAF dramor tan fis Mawrth 1919. Diddymwyd WRAF yn ail hanner 1919.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg