Llyfrau Lloffion Jiwbilî Sefydliad y Mercher, 1965

Cafodd Sefydliad y Merched ei sefydlu gyntaf ym 1897 yn Ontario, Canada, yn gangen o Sefydliad y Ffermwyr. Pan agorwyd cangen gyntaf y DU, yn Llanfairpwll, Ynys Môn, ym Medi 1915, ei hamcanion craidd oedd helpu i wella bywydau’r sawl oedd yn byw mewn cymunedau gwledig, ac annog menywod i chware rhan amlycach yn yr ymdrech i gynhyrchu bwyd, oedd yn arbennig o bwysig ar y pryd oherwydd y rhyfel.

Ym 1965 dathlodd Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau’r Merched ei Jiwbilî Aur.  Cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau’n genedlaethol ac yn lleol i ddathlu’r achlysur.  Anogwyd canghennau i greu llyfrau lloffion yn adlewyrchu cefn gwlad: ‘Ein Pentref ym 1965’, i’w cyflwyno i gystadleuaeth oedd yn rhan o ddathliadau’r jiwbilî.  Gwnaeth 29 o ganghennau WI Morgannwg gystadlu yn y gystadleuaeth hon, oedd ar agor i bob cangen yn y sir. Aeth y tri gorau, Penmaen a Nicholston (y llyfr nawr ym meddiant Gwasanaeth Archifau Gorllewin Morgannwg), Pentyrch (cyf. DXNO12/1) a Southerndown (cyf: DXNO27/1), yn eu blaen i’r rownd derfynol Brydeinig, gydag arddangosfa’n cael ei chynnal yn Llundain.

Gyda’r nod o fod yn gofnod parhaol o fywyd pentrefi cefn gwlad ym 1965, mae’r llyfrau lloffion yn adlewyrchu nifer o bynciau, megis daearyddiaeth, natur, adeiladau, ffasiwn, personoliaethau a bywyd pentrefol yn gyffredinol.  Ym 1967, gwnaeth Miss Madeline Elsas, Archifydd y Sir, gais i bob cangen oedd wedi creu llyfr lloffion i’w drosglwyddo er diogelwch i Swyddfa Gofnodion y Sir.  Yn fuan wedi iddynt gael eu cyflwyno, cafwyd arddangosfa ohonynt.

Mae 20 o’r llyfrau lloffion hyn ym meddiant Archifau Morgannwg, ynghyd â chofnodion eraill gan ganghennau lleol.  Mae’r llyfrau’n cynnwys mapiau a ffotograffau o bentrefi, manylion ynghylch clybiau, cymdeithasau, siopau a chyfleusterau amrywiol eraill, ac erthyglau o bapurau newydd yn ymwneud â phynciau mawr y dydd.  Mae llawer ohonyn nhw’n ceisio creu darlun o fywyd fel yr oedd ar y pryd, yn debyg iawn i gapsiwl amser, yn cynnwys manylion am ffasiwn, addurno tai a theganau poblogaidd.

Fel y gallwch ddychmygu, rhoddwyd y llyfrau at ei gilydd mewn nifer o ddulliau creadigol, gan gynnwys map wedi ei frodio ar glawr llyfr lloffion WI Cynffig (cyf.: DXNO4/1).

Roedd llyfr Sain Ffagan (cyf.: DXNO23/1) yn cynnwys llenni bychain wedi eu creu o ffabrig llenni, a samplau o’r carped a’r papur wal oedd wedi eu defnyddio yng nghartrefi’r aelodau yn 1965, i adlewyrchu ffasiynau’r cyfnod.

Mae llyfr lloffion WI Southerndown (cyf.: DXNO27/1) yn dod i ben gyda cherdd i ddarllenwyr y dyfodol, ’50 mlynedd o nawr’.  Efallai y byddai darllenwyr 2015 wedi ystyried hyn yn broffwydol iawn!

 

Castell Sain Ffagan yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Blog gwâdd gan Elen Phillips, Prif Guradur: Hanes Cyfoes a Chymunedol, Amgueddfa Werin Cymru. Gyda’i chydweithiwr, Sioned Williams, mae hi wrthi ar hyn o bryd yn ymchwilio hanes Castell Sain Ffagan yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ar gyfer llyfr i’w gyhoeddi cyn diwedd y flwyddyn.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, agorwyd dros 3,000 o ysbytai ymadfer ym Mhrydain. Wedi eu staffio gan wirfoddolwyr yn bennaf, roedd y rhain yn cynnig gofal i filwyr â mân anafiadau. Erbyn diwedd y rhyfel, roedd 49 ohonynt wedi eu sefydlu ym Morgannwg mewn adeiladau cyhoeddus a phreifat – o neuaddau bentref i blastai bonheddig.

Ym Mawrth 1916, agorodd y Groes Goch ysbyty ymadfer o’i fath mewn neuadd fwyta ar dir Castell Sain Ffagan – safle Amgueddfa Werin Cymru heddiw. Yn y cyfnod dan sylw, roedd y Castell yn gartref i’r Iarll a’r Iarlles Plymouth. Ynghyd â’r Butes o Gastell Caerdydd, roedd y teulu yn un o dirfeddianwyr pwysicaf yr ardal.

Fel Arglwydd Raglaw Morgannwg, bu’r Iarll yn ddylanwadol iawn yn yr ymgyrch ryfel yn ne-ddwyrain Cymru. Ym Medi 1914, daeth i amlygrwydd cenedlaethol y rhinwedd ei benodiad gan David Lloyd George yn gadeirydd pwyllgor gwaith y Corfflu Cymreig.

Tra bo ei gŵr yn brysur â materion milwrol, gwaith elusennol oedd yn mynd â bryd yr Iarlles. Yn ystod y rhyfel, roedd hi’n llywydd cangen Morgannwg o’r Groes Goch. Yn y blynyddoedd cyn 1914, bu’n gefnogol iawn i’r mudiad a chynhaliwyd sawl cyfarfod pwysig yng Nghastell Sain Ffagan yn gysylltiedig â’u gwaith. Mewn un cyfarfod yn Nhachwedd 1909, ffurfiwyd y Voluntary Aid Detachment (VAD) cyntaf yng Nghymru – cam a fyddai’n hwyluso’r broses o recriwtio nyrsys gwirfoddol i Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan maes o law.

Sefydlwyd y cynllun VAD yn 1909 gan y Groes Goch ac Urdd San Ioan, o dan oruchwyliaeth y Swyddfa Ryfel, er mwyn hyfforddi gwirfoddolwyr i gefnogi gwaith yr awdurdodau meddygol mewn cyfnodau o argyfwng. Roedd y Detachments hyn yn cael eu rheoli yn sirol, gyda phob aelod unigol yn derbyn hyfforddiant cymorth cyntaf a sgiliau nyrsio syml. Ym 1910, daeth 200 o aelodau VAD Morgannwg ynghyd yng Nghastell Sain Ffagan am ddiwrnod o weithgareddau a chafodd y manylion eu cyhoeddi yn y Cardiff Times:

An interesting demonstration was given in a field, showing how the wounded can be carried to the rear for treatment at hospital bases. Dr Sparrow explaining how first aid can be given without special provision of splints, bandages etc. A feature of the demonstration was a spring cart, lent by James Howells and Co Cardiff, which in less than seven minutes can be improvised for twenty-four wounded soldiers under cover. Cardiff Times, 24 Medi 1910.

Ymunodd nifer o’r nyrsys gwirfoddol fu’n gweithio yn Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan â’r cynllun VAD yn y cyfnod cynnar hwn. Yn eu plith, roedd Mary Ann Dodd, neu Polly i’w chydweithwyr, a fu am flynyddoedd lawer yn gweithio fel morwyn i’r teulu Plymouth. Yn y 1960au cynnar, ysgrifennodd ei hatgofion ar bapur i’r Amgueddfa:

I was trained as one of her Ladyship’s VADs and very proud she was of us. I wore a cap and a white apron with a red cross on it… The Banqueting Hall was given over to 40 soldiers; the War went on, so a room was added for 30 more men… I used to cook and clean and one day a week I did the washing. Those soldiers’ socks were in a state, many had no heels in them at all. The soldiers only laughed and teased us, and when they got better, they tried to help us. AG, MS 1293.

Milwyr a nyrsys VAD yng Ngardd Eidalaidd Castell Sain Ffagan, 1916 (AC, DF003643)

Ar wahân i atgofion Mary Ann Dodd a thri llun o filwyr yn ymadfer yng ngerddi’r Castell, nid yw archif yr Amgueddfa yn cynnwys unrhyw ddogfennau sy’n gysylltiedig ag Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan. Yn ogystal, prin iawn yw’r olion corfforol ar y safle – llosgwyd y neuadd fwyta yn ulw yn y 1950au a bellach mae cartrefi preifat ar y tir ble safai’r ysbyty. O ganlyniad i hyn, yn ein hymdrech i ddatgelu hanes cudd yr ysbyty, rydym wedi bod yn ddibynnol ar gasgliadau tu hwnt i Sain Ffagan – yn arbennig felly, dogfennau Ystâd Plymouth sydd ar gadw yn Archifau Morgannwg.

Mae dogfennau Ystâd Plymouth yn cynnwys, hyd y gwyddom, yr unig gynlluniau o’r ysbyty mewn bodolaeth. Mae’r cynllun cyntaf (AM, DPL/X/0) yn dangos yr ysbyty yn y cyfnod cynnar, rhywbryd cyn neu yn union wedi i’r drysau agor ym Mawrth 1916. Mae’r ail gynllun yn cefnogi atgofion Mary Ann Dodd gan fod hwn yn dangos estyniad arfaethedig i’r ward wreiddiol.

Cynllun o’r ysbyty, tua Mawrth 1916 (AM, DPL/X/30)

Cynllun yn dangos estyniad i’r ysbyty, 1917 (AM, DPL/X/30)

Er nad oes sôn yn atgofion Mary Ann Dodd am ddyddiad yr estyniad newydd, mae tystiolaeth yn llyfrau cyfrifon yr ystâd ar gyfer y blynyddoedd 1914-17 (AM, DPL/977/1) yn awgrymu mai yn ystod misoedd cynnar 1917 y gwnaethpwyd y gwaith. Ar 27 Mawrth 1917, mae nodyn yn y llyfr am daliad o £82.8.0 i Humphreys Ltd in respect of addition to VAD Hospital St Fagans. Gyda diolch i wefan Papurau Newydd Cymru Ar-lein, rydym wedi darganfod mai cwmni adeiladu oedd hwn a oedd yn arbenigo mewn ysbytai a sanatoria. Mae sawl hysbyseb ar eu cyfer yn ymddangos ym mhapurau newydd y cyfnod:

HUMPHREYS’ ISOLATION HOSPITALS and SANATORIUMS, complete with administrative blocks, on view. Delivery from stock. Skilled workmen. Addresses of 500 districts where our hospitals have been erected during past 20 years. County Observer, 19 Ebrill 1902.

Yn ogystal, mae llyfr cyfrifon 1914-17 yn rhoi blas i ni o awyrgylch yr ysbyty. Ym Mehefin 1916, prynwyd piano newydd i ddiddanu’r cleifion, ac fe dalwyd rhywun i atgyweirio gramoffon. Mae’r llyfr dan sylw hefyd yn nodi rhoddion ariannol tuag elusennau ac unigolion lleol, yn eu plith £13.19.2 i Marshall & Snelgrove Ltd for socks & gloves for men from St Fagans District who have enlisted; £2.5.3 i A. McLay & Co for cardboard boxes for packing presents to recruits a £12.4.5 i Hobson & Sons for Red Cross uniforms.

Mae cyfraniadau elusennol hefyd i’w canfod yn llyfr cyfrifon 1917-19 (AM, DPL/ 977/2). Ar ddechrau 1919, rhoddodd yr Iarll a’r Iarlles arian tuag at the late Col. Bruce Vaughan’s Peace Memorial Fund ac i garnifal er budd milwyr wedi eu rhyddhau o wasanaeth milwrol. Yn ddiddorol iawn, mae’r ddau lyfr cyfrifon yn nodi taliadau ar ran yr ysbyty i’r Plymouth Arms Hotel, sef y dafarn leol. Er gofid yr awdurdodau am or-yfed yn ystod y rhyfel, efallai fod chwant peint ar rai o’r milwyr clwyfedig yn Sain Ffagan!

Mae hanes Ysbyty Croes Goch Sain Ffagan yn rhan ganolog o raglen yr Amgueddfa i gofnodi canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf. Mewn ffordd, gellir edrych ar y Castell fel meicrocosm o Gymru yn y cyfnod hwn. Dyma stori leol sy’n adlewyrchu rhai o nodweddion amlycaf yr ymgyrch ryfel yng Nghymru a Phrydain. Yn rhannol ddiolch i’r casgliadau sydd ar gof a chadw yn Archifau Morgannwg, mae’r stori guddiedig hon ar fin dod yn hysbys unwaith eto.

Elen Phillips; Prif Guradur: Hanes Cyfoes a Chymunedol, Amgueddfa Werin Cymru

Cipolwg ar fywyd yn Llanisien yn ystod y Rhyfel Mawr

Wrth eistedd mewn gwasanaeth diweddar yn Eglwys Isan Sant yn Llanisien, cafwyd cyfle i feddwl am ddynion Llanisien fu’n eistedd yn yr un seddau 100 mlynedd yn ôl. Nid oedd ganddynt unrhyw syniad o beth fyddai’n digwydd dros y blynyddoedd nesaf, gyda chynifer ohonynt yn ymladd yn y rhyfel, a rhai yn gwneud yr aberth eithaf dros eu gwlad.

Mae Cylchgronau’r Plwyf a gedwir yn Archifau Morgannwg yn rhoi dealltwriaeth o deuluoedd y fro, a’u hagweddau tuag at y rhyfel. Noda’r rhifyn cyntaf yn y casgliad, sef Mehefin 1915:

‘No official news of Norman Ayliffe has been received; we deeply sympathise with Mr and Mrs Ayliffe’.

Gwyddom y cafodd ei ladd ar 9 Mai yn ail frwydr Ypres. Roedd yn 21 oed.

Codwyd arian ar gyfer Cronfa Milwyr Gwlad Belg, Ceginau Maes a Chludwyr Dŵr. Casglwyd £177 14s 3d yn Llanisien, sef digon i dalu am dri chludwr dŵr.

Roedd rhifyn Gorffennaf yn rhestru 85 o ddynion yn y lluoedd arfog, er mai dim ond 16 ohonynt oedd yn gwasanaethu dramor, ac roedd y Preifat W.J.Harp eisoes yn garcharor rhyfel. Yn sgîl rhagor o ymchwil ar-lein, gwyddys y bu yntau’n arddwr a oedd yn byw yn Wyndham Terrace gyda’i wraig a phedwar o blant. Ymunodd â’r Gatrawd Wyddelig Frenhinol, ac fe’i daliwyd gan y gelyn ym Mrwydr La Bassée ar 20 Hydref 1914. Fe’i carcharwyd yng ngwersyll Carcharorion Rhyfel Hameln nes iddo gael ei anfon adref ym mis Hydref 1918.

Anogwyd y rheini a oedd wedi aros gartref i ymateb i’r apêl gan y Comisiynwyr Yswiriant i wneud y canlynol:

Cafwyd apeliadau mynych am gyfraniadau i’r Gronfa Casglu Wyau Genedlaethol, a oedd yn cyflenwi wyau i filwyr a morwyr clwyfedig. Anfonwyd yr wyau yn y lle cyntaf i’r prif depot casglu yn Harrods, Llundain. Yn ogystal ag wyau, gofynnwyd am gyfraniadau ariannol o gyn lleied â cheiniog yr wythnos, ac erbyn dechrau 1916 roedd chwe dwsin o wyau yn cael eu hanfon i’r Ysbyty Cymreig yn Netley. Cafwyd llythyr diolch gan y Swyddfa Ryfel:

‘for the very excellent eggs that have been received in Bolougne… they have been the greatest possible boon to the sick and wounded.’

Yn ddiweddarach y flwyddyn honno cynhaliwyd ‘gwasanaeth wyau’ gan wahodd y plant i ddod ag wyau gyda nhw i’r gwasanaeth; casglwyd 234 o wyau, a chasglwyd 304 o wyau mewn gwasanaeth tebyg ym 1917. Maes o law, cafodd un o’r rhai fu’n anfon wyau at yr apêl y llythyr canlynol:

Aeth Cymdeithas Lesiant y Merched i’w Gŵyl Flynyddol, a gynhaliwyd yn Sain Ffagan ym 1916:

‘our party journeyed thither by motor bus…. The Preacher appealed earnestly to us women and girls to guard well the shield of our faith that we might be a help to others in this time of trial. Tea was most kindly given to the whole party in the Castle grounds by Lady Plymouth….The gardens and grounds were most beautiful and, after strolling about them, sports were indulged in until it was time for us to start our return journey at 8’o clock and it was a very contented party that returned home.’

Cipolwg ar fywyd yn Llanisien yn ystod y Rhyfel Mawr.

Ann Konsbruck, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg