Capel Anwes Pen-llin – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau sy’n cael sylw’r wythnos hon yn dangos Eglwys Sant Ioan yr Efengylwr ym Mhen-llin. Fodd bynnag, pan dynnwyd y ffotograffau, fe’i gelwid yn syml yn Gapel Anwes Pen-llin – yn ei hanfod, capel a adeiladwyd o fewn ffiniau plwyf er hwylustod y rheiny nad oeddent yn gallu teithio’n hawdd i’r brif eglwys.

Credir bod y capel yn dyddio’n ôl i’r ail ganrif ar bymtheg. Erbyn y 1840au, fodd bynnag, roedd wedi dadfeilio a nodwyd ei fod mewn … cyflwr diamddiffyn … gyda’r tu allan yn edrych fel ysgubor wedi’i gwyngalchu. Dechreuwyd ar y gwaith cychwynnol o atgyweirio muriau’r ffin ar 25 Ionawr 1842 i nodi bedydd Tywysog Cymru. Fodd bynnag, awgrymodd adroddiadau papurau newydd fod y dathliadau’n dwyn y sylw oddi ar y gwaith … hir oes a hapusrwydd i’r Baban Brenhinol … meddwi ynghanol dathlu brwdfrydig a thanio gynnau gan y pentrefwyr a’r cymdogion oedd yn y man.

Yn y pen draw, achubwyd ac adnewyddwyd y capel gan John Homfray, a brynodd Gastell Pen-llin ym 1846. Wrth ailagor ar 13 Ionawr 1850, canmolwyd y capel a nodwyd ei fod wedi’i drawsnewid yn strwythur gothig golygus gyda … ffenestri gwydr lliw hardd… ac … allor garreg gaboledig. Yn ogystal, plannodd Homfray lwyni a choed bytholwyrdd yn y tiroedd o amgylch y capel i ategu’r gerddi addurnol yng Nghastell Pen-llin.

Roedd adnewyddu’r capel yn un elfen o raglen sylweddol a ariannwyd gan Homfray a oedd yn cynnwys adeiladu’r porthdy a welir yn yr ail ffotograff, ac a ddisgrifiwyd yn “Duduraidd” o ran ei arddull. Mae’n siŵr ei fod yn addas i Homfray a’r bobl leol o ran osgoi’r hyn a ddisgrifiwyd fel … taith fwyaf anghyfleus… i’r eglwys yn Llanfrynach, yn arbennig ym misoedd y gaeaf. Ond byddai gwasanaethau mawr ac angladdau dal wedi cael eu cynnal yn Sant Brynach. O ganlyniad, roedd gan y llwybrau ar draws y caeau, rhwng y capel a Llanfrynach, dri glanfa garreg wrth ffin pob cae i osod eirch arnynt tra bod y parti’n croesi’r gamfa.

Wrth ddyddio’r ffotograffau, rydym yn ffodus am fod gan Gasgliad y Werin Gymru fersiwn cerdyn post o lun o’r Eglwys a’r Porthdy. Credir iddo gael ei anfon gan aelod o deulu Homfray at berthynas yn Awstralia tua 1910.  Mae’r ddau ffotograff, felly, bron yn sicr yn enghreifftiau cynnar o waith Edwin Miles ac maent yn dyddio o 1901 i 1910.

Mae’r ffotograffau o Gapel Pen-llin a Capel Pen-llin a’r Porthdy i’w gweld yn Archifau Morganneg dan gyfeirnodau D261/M402 and M410. Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. Gellir gweld y cerdyn post sydd yng Nghasgliad y Werin Cymru drwy chwilio am “Edwin Miles” yn www.casgliadywerin.cymru.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Goleudai Trwyn yr As: Yr Olaf o’u Math yng Nghymru – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Bydd y golygfeydd yn y lluniau a ddewiswyd yr wythnos hon yn gyfarwydd i lawer sy’n cerdded llwybrau arfordirol de Cymru ac yn mwynhau’r traeth a’r olygfa yn Nhrwyn yr As. Lluniau ydynt o’r goleudai sydd wedi rhoi rhybudd i longau am beryglon Banc Tywod yr As ers 190 o flynyddoedd.

Codwyd y ddau oleudy mewn ymateb i un o’r trychinebau gwaethaf ym Môr Hafren pan, ar noson 17 Mawrth 1831, y suddodd y llong stemar olwyn Frolic, gyda 78 o griw a theithwyr, mewn storm oddi ar Drwyn yr As. Dechreuwyd ar y gwaith adeiladu yn ddiweddarach yr un flwyddyn, gyda’r goleudai wedi’u cwblhau mewn ychydig llai na 12 mis.  Cafodd y llusernau eu goleuo am y tro cyntaf ar 1 Medi 1832 a gellid eu gweld ugain milltir i ffwrdd.

Os edrychwch yn fanwl ar y ffotograffau gallwch weld sawl newid a wnaed dros y blynyddoedd.  Y mwyaf amlwg efallai yw colli’r bandio du a gwyn ar y tŵr mwy ei faint sy’n eithaf amlwg yn y ffotograffau. Yn ogystal, mae ei haen uchaf a’i lusern yn dal i fod gan y goleudy byrrach. Nod y cynllun gwreiddiol oedd i’r ddau oleudy weithio ar y cyd i roi rhybudd i longau am y peryglon oddi ar Drwyn yr As. Yn y 1920au, pan nad oedd hyn yn angenrheidiol bellach, datgomisiynwyd y llusern yn y goleudy llai, a’i dynnu oddi yno ryw ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach ym 1955.

Mae’r trydydd ffotograff yn olygfa adnabyddus arall, sef y Seiren Niwl a oedd wedi’i lleoli rhwng y ddau oleudy.

Roedd hwn yn ychwanegiad cymharol hwyr. Rhoddwyd rhybudd i forwyr am y tro cyntaf ym mis Rhagfyr 1903 bod y seiren yn weithredol ac y byddai’n rhoi pedwar caniad bob 90 eiliad yn ystod gwelededd gwael. Er iddo brofi’n amhrisiadwy i longau, mae’n ddigon posibl ei fod wedi cael derbyniad mwy llugoer gan drigolion lleol a oedd o fewn clyw’r seiren. Mae’r seiren yn dal i gael ei brofi bob mis ond nid yw’n cael ei ddefnyddio’n gyffredinol bellach.

Mae gan oleudai Trwyn yr As ddigwyddiadau “cyntaf” ac “olaf” nodedig yn eu hanes. Ym 1924 Trwyn yr As oedd y goleudy cyntaf ym Mhrydain i brofi tywysydd diwifr (wireless beacon) yn llwyddiannus, sef cyfarpar a osodwyd gan gwmni Marconi i gynorthwyo môr-lywio. Saith deg pedwar o flynyddoedd yn ddiweddarach Trwyn yr As oedd y goleudy olaf yng Nghymru i fod â cheidwad goleudy. Hwn, felly, oedd yr olaf o’i fath. Ers 5 Awst 1998, mae’r goleudy wedi cael ei awtomeiddio’n llawn gyda’r golau’n cael ei fonitro a’i reoli gan dîm Trinity House yn Harwich, Essex.

Mae gosod dyddiad i’r lluniau a dynnwyd gan Edwin Miles yn anodd. Ein dyfaliad gorau yw eu bod yn y degawd rhwng 1904 a 1914, ond o bosib gallent fod wedi eu tynnu yn y 1920au. Mae’n debyg bod yr ateb i’w ganfod os oes modd gweld yr erial a godwyd gan Marconi ym 1924 yn y ffotograffau. Os oes unrhyw dditectifs goleudai allan yna sy’n gallu helpu gyda hyn, rhowch wybod i ni.

Mae goleudai Trwyn yr As yn parhau i chwarae eu rôl yn helpu morwyr i fôr-lywio ar hyd glannau de Cymru, ond maent hefyd wedi cael swyddogaethau newydd. Gallwch logi un o hen fythynnod ceidwaid y goleudy i gael gwyliau yno. Mae yno ganolfan ymwelwyr hefyd, a gallwch hyd yn oed gynnal priodasau yn y goleudy.  Pwy a ŵyr, o bosib y gallech chi drefnu i’r pâr priod newydd gael eu cyfarch gan bedwar caniad o’r seiren yn hytrach na’r clychau traddodiadol!

Mae’r ffotograffau o oleudai Trwyn yr As a’r Seiren Niwl a dynnwyd gan Edwin Miles i’w gweld dan gyfeirnodau D261/M143-M145. Mae Archifau Morgannwg hefyd yn dal deunydd ychwanegol ar y goleudai, gan gynnwys Cofnodion Trinity House ar gyfer Trwyn yr As ac Ynys Echniar o 1958 i 1998 (cyf. D576).

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg