“Cyfarchion o Bencoed” – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r llun a ddewiswyd o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon ychydig bach yn rhyfedd. Dyma’r unig enghraifft sydd gennym o Miles yn defnyddio sawl ffotograff wrth gynhyrchu cerdyn post â llun. Credwn hefyd iddo gael ei gynhyrchu yn 1906 ar y cyd â’r artist lleol adnabyddus ac uchel ei barch, George Howell-Baker.

“Arlunydd, bardd, darlunydd ac athro celf” oedd George Howell-Baker, er mae’n debyg ei fod yn fwyaf adnabyddus fel artist.  Mae yna enghreifftiau o’i waith yng nghasgliadau Amgueddfa Genedlaethol Cymru, y Casgliad Brenhinol, Academi Frenhinol Gorllewin Lloegr ac Oriel Gelf Glynn Vivian yn Abertawe.  Cyhoeddwyd hefyd nifer o’i luniau dan y teitl “Penholm”.

Yn 1906 roedd Howell-Baker yn byw ar Heol Llangrallo, Pen-y-bont ar Ogwr. Yn ogystal â’i waith ei hun, byddai hefyd yn traddodi darlithoedd cyhoeddus a chynnal dosbarthiadau celf mewn nifer o leoliadau ar draws de Cymru. Roedd hefyd yn chwaraewr banjo talentog ac yn aml yn perfformio mewn digwyddiadau lleol.  Dwy flynedd ynghynt, yn 1904, bu’n amlwg mewn papurau newydd lleol a chenedlaethol pan alwyd ef i roi tystiolaeth fel tyst i lofruddiaeth yn agos i’w gartref.  Yr oedd felly, yn ffigwr adnabyddus yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac fe fyddai wedi bod yn hysbys i Edwin Miles, a oedd yn cymryd ei gamau cyntaf wrth adeiladu busnes ffotograffiaeth ar Heol Ewenni, Pen-y-bont ar Ogwr.

A yw’n rhesymol awgrymu i’r ddau ddyn gydweithio wrth gynhyrchu “Cyfarchion o Bencoed”? Ym 1904 roedd Howell-Baker wedi dablo gyda’r broses o gynhyrchu set o gardiau post. Fodd bynnag, yn hytrach na defnyddio ffotograffau, roedd y cardiau yn cynnwys ddarluniau pin ac inc ei hun o olygfeydd lleol, gan gynnwys Eglwys Tregolwyn a Ty Llanmihangel. Does dim tystiolaeth amlwg, felly, iddo gynhyrchu cardiau gan ddefnyddio ffotograffau.  Serch hynny, fe wnaeth ychwanegu brasluniau addurnedig i’w gardiau post sy’n debyg i’r dull a ddefnyddiwyd wrth fframio’r chwe llun sydd yn “Cyfarchion o Bencoed”.

O ran Edwin Miles, arbenigai ar luniau o drefi a phentrefi yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr. Mae nifer o’i ffotograffau’n canolbwyntio ar dirnodau lleol fel tai mawrion ac eglwysi, gydag ychydig iawn o bobl yn edrych ar y gwrthrych. Mae’r chwe llun sydd yn “Cyfarchion o Ben-coed” yn driw iawn i’r arddull a ddefnyddid gan Miles ar hyd a lled Morgannwg. At ei gilydd, ar gyfer cerdyn cyfarch, maent yn ddetholiad sobreiddiol iawn sy’n cynnwys gorsaf reilffordd Pencoed, dwy olygfa stryd a thri man o addoliad – Capeli Salem a’r Drindod ac Eglwys Dewi Sant. Nid oes lle yn y casgliad hwn ar gyfer tirnodau poblogaidd eraill Pencoed fel Gwesty’r Britannia na’r Railway Inn.

O ystyried fod gan Miles a Howell-Baker ddiddordeb mewn cynhyrchu cardiau post, mae’n ymddangos yn rhesymol tybio mai “Cyfarchion o Bencoed” ddaeth â’u doniau ynghyd, gyda Howell-Baker yn rhoi’r darluniadau i fframio’r chwe ffotograff. Os mai hyn yn wir yw’r achos, yna mae’n ymddangos na wnaeth y bartneriaeth honno ffynnu. Nid oes enghreifftiau pellach yng nghasgliad Edwin Miles o waith gyda Howell-Baker.  Fodd bynnag, os oes gan unrhyw un ragor o wybodaeth am darddiad “Cyfarchion o Bencoed” yna cysylltwch â ni. Byddem wrth ein boddau’n ychwanegu at y stori os oes mwy i’w ddweud.

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. Gellir gweld “Cyfarchion o Bencoed” dan gyfeirnod D261/M1045.  Ychydig iawn sydd wedi’i ysgrifennu am George Howell-Baker ond mae yna dudalen Wicipedia ddefnyddiol sy’n tynnu cyfeiriadau ynghyd at y rhan fwyaf o’r ffynonellau gwybodaeth hysbys am yr artist hyd at ei farwolaeth ym 1919.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Glofa’r Meiros, Llanharan – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

O ystyried y rhan chwaraeodd glo ym mywydau cymunedau ar hyd a lled de Cymru efallai nad yw’n syndod bod y casgliad o luniau a dynnwyd gan Edwin Miles ac a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn cynnwys nifer o lofeydd. Mae’r llun, isod, o Lofa’r Meiros yn Llanharan ac mae’n debyg iddo gael ei dynnu yn y 1920au.

Fel gyda’r rhan fwyaf o gasgliad Miles ychydig iawn o wybodaeth gefndirol sydd. Fodd bynnag, mae gan Archifau Morgannwg ystod eang o adnoddau sy’n adrodd hanes glofeydd lleol a’r cymunedau glofaol yn ne Cymru.  Mae gan Gofnodion y Bwrdd Glo Cenedlaethol a gedwir yn yr Archifau wybodaeth sylfaenol am bob pwll glo fwy neu lai. Mae’r ddalen wybodaeth am y Meiros yn cadarnhau bod y pwll yn gweithredu am ychydig dros hanner can mlynedd o 1880 i 1931. Ar ei anterth, ym 1923, cyflogai 750 o ddynion yn gweithio’r wythïen Pentre ar gyfer glo a ddefnyddid yn bennaf i greu nwy ac mewn ffyrnau golosg.

Yn debyg iawn i lo, fe ddewch o hyd i wythïen gyfoethog yn y cofnodion yn yr Archifau o dro i dro. Roedd Glofa’r Meiros yn rhannol dan berchnogaeth Francis Andrews am ran helaeth o’r amser. Roedd Francis yn fab i Solomon Andrews, a oedd â diddordebau busnes helaeth yng Nghaerdydd a’r deheubarth, ac mae’r cofnodion am Solomon Andrews a’i Fab yn cael eu cadw yn yr Archifdy. Maent yn cynnwys nifer o ffotograffau godidog o Lofa’r Meiros ynghyd â phapurau busnes ac adroddiadau blynyddol sy’n manylu ar berfformiad y lofa. Tynnwyd y ffotograffau mae’n debyg tua 1918, ar adeg pan oedd y pwll yn cynhyrchu bron i chwarter miliwn tunnell o lo bob blwyddyn ac yn gwneud elw sylweddol.

Yn anochel, cafodd Meiros ei siâr o drychinebau glofaol hefyd. Mae’r cofnodion yn cynnwys adroddiad am chwe dyn a gafodd eu hanfon i lawr ar ddiwedd y shifft ddydd i ddelio â’r hyn y tybid oedd yn boced o nwy. Yn anffodus bu ffrwydrad a lladdwyd un o’r dynion a llosgwyd y lleill yn ddifrifol. Cymaint oedd gwirioneddau plaen bywyd yn y pyllau bryd hynny, barnwyd nad oedd y ffrwydrad wedi niweidio’r pwll yn sylweddol ac aeth y shifft nos i lawr y noson honno yn ôl yr arfer.

Gyda dirwasgiad economaidd yn dilyn y rhyfel, roedd y 1920au yn gyfnod anodd i’r diwydiant glo. At ddiwedd y ddegawd gwnaeth y pwll golled y rhan fwyaf o flynyddoedd ac fe’i caewyd maes o law ym 1931. Un o’r cofnodion olaf yng nghofnodion Andrews yw copi o’r llyfryn a gynhyrchwyd ar gyfer gwerthu offer y lofa a oedd yn cynnwys dau o locomotifau rheilffordd lydan chwe olwyn godidog.

Mae’r llun o Lofa’r Meiros gan Edwin Miles i’w gael o dan y cyfeirnod D261/M774. Mae’r taflenni gwybodaeth NCB y cyfeirir atynt i’w gweld yn DNCB/5/2.  Mae’r ffotograffau a dynnwyd o bapurau Andrews yn DAB/34/25.

Os oes gennych ddiddordeb yn hanes y diwydiant glo a chymunedau lleol yn ne Cymru gallwch ddefnyddio canllaw ymchwil, “Cofnodion Glofeydd i Haneswyr Teulu “, ar wefan Archifau Morgannwg. Efallai y byddech hefyd am ymweld ag arddangosfa Gwaed Morgannwg. Mae dyddiadau a lleoliadau ar gyfer yr arddangosfa, a grëwyd gan ddefnyddio cofnodion yr NCB, i’w gweld ar wefan Archifau Morgannwg dan y pennawd “Digwyddiadau”.

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Maenordy Silstwn – Tŷ gwledig teuluol i leoliad priodas hardd

Mae’r blog olaf hwn o’r pump ar gasgliad Stephenson ac Alexander yn ymwneud â Maenordy Silstwn. Saif Maenordy Silstwn ym mhentref bychan Silstwn (Gileston), ger Sain Tathan, ar lannau de Cymru. Wedi’i hadeiladu’n wreiddiol yn y cyfnod canoloesol, mae’r rhan fwyaf o’r bensaernïaeth sydd i’w gweld heddiw yn deillio o’r ddeunawfed ganrif. Erbyn hyn, mae’r maenordy yn lleoliad priodasau a digwyddiadau poblogaidd, er bod y tŷ wedi bod yn gartref teuluol ers cannoedd o flynyddoedd. Mae casgliad Stephenson ac Alexander yn cynnwys ychydig o straeon diddorol am y plasty, yn enwedig yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ffigwr 1 – Llun o Faenordy Dilstwn, yn dyddio o’r 19eg ganrif hwyr neu’r 20fed ganrif cynnar

Ffigwr 2 – Llun o Faenordy Dilstwn, yn dyddio o’r 19eg ganrif hwyr neu’r 20fed ganrif cynnar

Y cyntaf ohonynt yn manylu ar fuddiant teulu Quirke yn yr eiddo, ym mis Awst 1899, y gellir gweld pob un ohonynt trwy gasgliad o lythyrau yn y ffeil achos. Mae’n ymddangos bod Stephenson ac Alexander wrthi’n chwilio am denantiaid ar gyfer yr eiddo hwn yn 1899.  Yn wir cofnodir nad oedd un cleient, John Randall, ‘yn meddwl y byddai maenordy Silstwn yn gweddu iddo’. Ymddengys i lythyr at y Cyrnol Quirke gael mwy o lwyddiant. Buont yn erfyn ar y Cyrnol i ddod i weld yr eiddo yn dilyn mynegiant o ddiddordeb gan dynnu sylw at lwybr Rheilffordd Bro Morgannwg ger llaw fel un hardd i feicio ar ei hyd. Eto i gyd, pan fydd rhywun yn darllen y llythyrau sy’n weddill, gwelwn mai Mrs Quirke, gwraig y Cyrnol mewn gwirionedd, a anfonodd y mynegiant cychwynnol o ddiddordeb.  Heb fod ei gŵr yn ymwybodol, gofynnodd Mrs Quirke am fanylion yr eiddo a dymunai ei weld, gan nad oedd ei gŵr hyd yn oed yn bresennol yng Nghaerdydd ar y pryd. Roedd yr arwerthwyr yn hapus i gydymffurfio, gan ddisgrifio naw ystafell wely’r plasty, gardd furiog, bythynnod a saith erw o dir, a’r cyfan am £180 y flwyddyn. Er bod Mrs Quirke yn ymddangos wedi ei swyno gan y maenordy, nid yw’n glir a lwyddodd i berswadio ei gŵr i breswylio yno.

Ffigwr 3 – Hysbyseb ar gyfer gwerthu Maenordy Silstwn, c.1912

Ffigwr 4 – Cynllun llawr gwaelod o Faenordy Silstwn, yn debyg wedi ei ddefnyddio i osod pibellau dwr newydd ar gyfer Thomas Lewis

Awn ymlaen ddeuddeg mlynedd, ac mae Ffigwr 3 yn dangos llun o Faenordy Silstwn yn 1912, ynghyd â hysbyseb am yr eiddo a oedd yn disgrifio sut yr oedd yn edrych dros ‘y môr, gyda golygfeydd hardd o arfordir Exmoor a Swydd Dyfnaint’, a’i fod yn agos at atyniadau golff cyfagos. Roedd y gerddi hefyd ‘ymysg y mwyaf swynol yn y wlad’; mae’r llun yn Ffigwr 5 yn dangos ‘Gerddi Anne’, sy’n dal i fodoli heddiw. Bryd hynny, ymddengys fod dyn o’r enw Thomas Lewis yn byw yn y plasty, er erbyn 1922, roedd yn dymuno gadael. Mae’r arwerthwyr yn nodi yn yr hysbyseb sut y bu i Mr Lewis fuddsoddi’n helaeth yn yr eiddo; mae’n debyg ei fod wedi trwsio holl doeau’r adeilad. Cwblhawyd stocrestr o’r adeilad ym 1925, ac erbyn hyn ‘Mr Minchin’ oedd tenant Maenordy Silstwn. Ymhlith eiddo personol Mr Minchin yn y tŷ, roedd rhai gwrthrychau o ddiddordeb yn cynnwys: mat carw, set badminton, nofelau Charles Dickens, a hyd yn oed rhewgell hufen iâ.  Nid yw’n glir, fodd bynnag, pa mor hir yr arhosodd Mr Minchin yn Silstwn.

Ffigwr 5- ‘Gerddi Anne’, Maenordy Silstwn, 20fed ganrif cynnar

Er nad yw Maenordy syfrdanol Silstwn bellach yn gartref teuluol nac yn gartref preswyl, mae bellach yn cynnig lleoliad perffaith ar gyfer priodas neu leoliad digwyddiad. Mae’r ffeiliau achos yn disgrifio sut, ar draws deng mlynedd ar hugain, i’r maenordy fod yn gartref i amrywiaeth o denantiaid, i gyd gyda’u straeon eu hunain a’u hychwanegiadau personol i’r eiddo. Trwy lwc, mae’r maenordy wedi’i gadw’n dda i ni ei fwynhau yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae ffeiliau achos maenordy Silstwn i’w gweld yng nghasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg trwy ddefnyddio’r cyfeirnodau: DSA/12/776, DSA/12/4300 a DSA/12/4429.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Angel Street, Caerdydd – Gwesty Moethus a Haearnwerthwr Enwog ar Stryd Anghofiedig

Erbyn hyn mae Angel Street yn enw stryd anghofiedig yng Nghaerdydd.  Mewn gwirionedd, yn briodol iawn, Stryd y Castell bellach yw enw’r stryd, o gofio ei bod yn rhedeg ar hyd y castell godidog yng nghanol y ddinas. Arferai Gwesty’r Angel, sydd bellach wedi’i leoli ben draw Stryd y Castell, fod gyferbyn â’r castell. Yn wir, mae Ffigwr 1 yn dangos llun o’r gwesty, a dynnwyd ryw bryd yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn lleoliad gwych ar gyfer twristiaid a chwsmeriaid teithiol, ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif, roedd Gwesty’r Angel i’w weld yn lle mawr a chyfforddus i aros ynddo.

Ffigwr 1 – Llun o’r hen Gwesty’r Angel, 19ed ganrif hwyr

Ffigwr 2 – Stocrestr ar gyfer Gwesty’r Angel, 1897

Mae ffeil achos Stephenson ac Alexander ar gyfer yr hen westy yn cynnwys llyfrau stocrestr mawr ar gyfer y Gwesty sy’n dyddio o 1897 a 1918. Gallwn ddidynnu o lyfr stocrestr 1897, dangoswyd yn Ffigyrau 2 a 3, fod gan y gwesty o leiaf saith deg o ystafelloedd gwely. Dyma rai eitemau nodedig sy’n dal y llygad wrth fynd drwy’r rhestr: lluniau o Dywysog a Thywysoges Cymru ar y pryd, lluniau o Gastell Caerdydd, llun o Ymerawdwr yr Almaen (Willhelm II efallai) mewn ffrâm ‘gilt’, ‘darn canol o grochenwaith Tsieina’, ‘carped brwsel’ a ‘gwrthban crwybrol’. Ymhellach at hyn, mae’r ffeil achos hefyd yn cynnwys rhestr fanwl o’r seler win, a oedd yn cynnwys ‘brandi ceirios’, sodas a ‘vino de Pacto’; wel, beth yw gwesty heb far wedi ei stocio’n dda i’r gwesteion ei fwynhau?

Ffigwr 3 – Ystafell wely 54, Stocrestr ar gyfer Gwesty’r Angel, 1897

Yn ddiddorol, yn y ffeil hefyd mae swp o ohebiaeth ynglŷn ag achos cyfreithiol yn ywneud â’r gwesty. Tenant y gwesty rhwng 1897 a thua 1918-1919 oedd menyw o’r enw Emily (neu efallai Elizabeth) Miles. Cododd gwrthdaro rhwng Emily a Mr Charles Jackson, bargyfreithiwr, o gwmpas diwedd ei thenantiaeth, ac a allai fynd â’r dodrefn yr oedd hi wedi eu prynu ar gyfer y gwesty gyda hi. Roedd Stephenson ac Alexender fel pe bai’n gweithredu fel cyfryngwyr rhwng y ddau, gan nodi fod ‘Mr Jackson yn benwan’, ac ‘na fyddai’n goddef dim mwy’ a’i fod yn ‘benderfynol o gymryd camau i orfodi ei hawliau’. Er i gytundeb gael ei setlo yn y pen draw ar gyfer ymadawiad Emily, mae’r llythyrau’n gwneud darllen difyr o ran perthynas gythryblus o’r gorffennol.

Ffigwr 4 – Cynllun yn dangos 19 Angel Street a Gwesty’r Angel, tua 1883

Ffigwr 5 – Manylion arwerthiant, 19 Angel Street

Yn union wrth ymyl gwesty’r Angel roedd 19 Angel Street; cafodd yr eiddo ei ddisgrifio ym 1882 fel ‘safle rhydd-ddaliadol helaeth a gwerthfawr’, ac roedd yn eiddo i Mrs Fanny Lewis. Roedd blaen y tŷ ar Angel Street, ac roedd ganddo siop fawr, pum ystafell wely a chegin a; fel y dengys Ffigwr 4, roedd yr adeilad mewn ‘safle pwysig a chanolog iawn’ yng Nghaerdydd.  Yn ddiddorol iawn, cofnodir bod Fanny Lewis yn haearnwerthwr, a bod ei heiddo yn ‘un o’r tai busnes hynaf yn y dref’. Efallai ei bod yn cael ei hystyried yn anarferol i fenyw fod yn haearnwerthwr ar yr adeg honno, er bod Fanny Lewis yn ymddangos mewn cwpl o ddogfennau yn yr archifau; mae un yn ymwneud â ffermio, ac un arall lle safodd hyd yn oed fel erlynydd mewn achos!

Er mai Stryd y Castell yw Angel Street bellach, a bod yr hen Angel Hotel and Ironmongers wedi mynd erbyn hyn, mae’r ffeil achos yma o gasgliad Stephenson ac Alexander er hynny yn rhoi cipolwg diddorol ar fywyd Fictoraidd ac Edwardaidd yng Nghaerdydd, busnesau yn nwylo menywod, a hyd yn oed ychydig o wrthdaro dynol. Gellir gweld y ffeiliau achos hyn trwy gasgliad Stephenson ac Alexander gan chwilio am y cyfeirnodau hyn: DSA/2/74, DSA/12/3161, DSA/12/439 and DCNS/PH/9/51.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Howard Lodge, Caerdydd – Maenordy a gerddi i lety myfyrwyr newydd

Safai Howard Lodge unwaith ger Gerddi Howard, sydd gerllaw Heol Casnewydd a chanol dinas Caerdydd. Mae’r ardal bellach yn gartref i lety modern i fyfyrwyr sydd ond wedi’i adeiladu yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn ogystal â strydoedd preswyl, gyda gweddillion y gerddi yn dal i fod yno. Yn rhan o Ystâd Trydydd Ardalydd Bute (John Crichton-Stuart), mae’n debyg fod enw Howard Lodge, fel Gerddi Howard, yn deillio o enw gwraig yr Ardalydd, Gwendolen Fitzalan-Howard.  Daeth y gerddi i fod ar agor i’r cyhoedd yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, er bod y porthdy, fel y gwelir o’r cynllun yn Ffigwr 1, yn parhau i fod yn aneglur yn y cofnodion.

Ffigwr 1 – Cynllun llawr gwaelod a thiroedd Howard Lodge

Mae casgliad Stephenson ac Alexander yn cynnwys ffeil achos manwl ynghylch ocsiwn ac arwerthiant Howard Lodge, a gynhaliwyd ar 10 Awst 1882 (Ffigwr 2). O lun o’r eiddo wedi’i amgáu yn y ffeil, fel y dangosir yn Ffigwr 3, gallwn weld bod y porthdy o faint sylweddol. Yn wir, cofnodwyd i’r ‘tŷ gael ei godi gan y Perchennog yn ddiweddar, ar gyfer ei feddiannaeth ei hun’, ac er na allwn ond dyfalu a fu’r Ardalydd fyw yno erioed, y perchennog oedd Mr Thomas Waring. Dymunai Thomas Waring, peiriannydd poblogaidd a fu’n gweithio yn ardal Caerdydd, newid ei breswylfa. Yn sicr roedd gan y porthdy adnoddau da fel cartref ac roedd mewn lleoliad buddiol i ddyn a oedd yn gweithio: ‘mae wedi’i leoli yn rhan breswyl orau’r dref, o fewn tri munud o gerdded i Orsafoedd Rheilffordd Dyffryn Taf a Rheilffordd Rhymni’. Roedd y tŷ ei hun o ‘gymeriad trawiadol’ ac o ‘ansawdd uwch’, yn addas ar gyfer ‘cyfleustra a chysur’, ac fe’i adeiladwyd gyda ‘dyluniad gothig’. Fel yr ydym wedi gweld o’r blaen o fewn y postiadau blog yma, roedd y duedd ‘gothig’ mewn pensaernïaeth yn gyffredin iawn yn ystod cyfnod diweddar Oes Fictoria.

Ffigwr 2 – Manylion arwerthiant Howard Lodge

Ffigwr 3 – Llun o Howard Lodge, diwedd yr 19eg ganrif

Mae’r cynlluniau sydd wedi’u cynnwys yn y ffeil achos yn cynnwys manylion cyfoethog ar du mewn a thu allan yr adeilad, gyda chynlluniau llawr wedi’u cynnwys ar gyfer pedair llawr y tŷ (Ffigyrau 1 a 4). Doedd y tŷ yn ddim llai na moethus yn ei gyfnod, ac yn cynnwys pantri Tsieina, toiled/WC, ystafelloedd derbyn, ystafell wisgo i wraig y tŷ, ac ystafell filiards. Y tu allan, roedd coetws a stablau, tŷ gwydr yn gyflawn gydag ‘offer dŵr poeth’, a gardd eang, y nodir ei bod wedi’i ‘gosod allan a’i chynnal gan Ardalydd Bute’ ei hun.

Ffigwr 4 – Cynllun lloriau Howard Lodge

Fel perchennog tir ac eiddo blaenllaw ym Morgannwg, roedd Ardalydd Bute yn berchen ar gyfoeth o breswylfeydd.  Eto i gyd, ymddengys fod Howard Lodge wedi cael sylw gofalus, o ystyried ei fewnbwn i’r gerddi, a dyma oedd cartref helaeth Mr Thomas Waring. Er bod yr ardal bellach yn gartref i lety myfyrwyr, mae’r llun sydd wedi’i gynnwys yn y ffeil achos yn sicr yn gwneud cyfiawnder â’r ‘Lodge’ anghofiedig. Gellir gweld ffeil achos Howard Lodge trwy gasgliad Stephenson ac Alexander o dan y cyfeirnod: DSA/2/79.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Capel Stryd Womanby, Caerdydd – Addoli Crefyddol Anghydffurfiol ac Arwerthiant Trafferthus

Mae Stryd Womanby, sydd yng nghanol dinas Caerdydd, yn adnabyddus y dyddiau hyn am ei lleoliadau bywyd nos bywiog a’i thafarndai.  Ond yn ystod y 1800au, fodd bynnag, roedd Stryd Womanby yn gartref i eglwys sylweddol o’r enw Capel y Drindod (Trinity Chapel) ar un adeg. Gellir gweld Capel y Drindod yn glir yn y llun hwn o Womanby Street, o 1891 (Ffigwr 1). Yn adeilad trawiadol, mae’n hawlio’r sylw yn y ffotograff, er y bydd y craff eu golwg yn eich plith yn sylwi ar silwét cyfarwydd muriau Castell Caerdydd yn y cefndir. Ysywaeth, nid yw’r capel bellach yno; mae llawer o adeiladau hanesyddol a chrefyddol yn y gwledydd hyn wedi eu colli i ni ar hyd y blynyddoedd, ac mae’n ymddangos i faes parcio gael ei godi ar safle’r capel.

Ffigwr 1 – Womanby Street, 1891

Ffigwr 2 – Cynllun o Stryd Womanby, mae’r capel wedi ei aroleuo

Codwyd yr adeilad gyntaf tua 1696, codwyd Capel Stryd Womanby fel man addoli Anghydffurfiol. Roedd anghydffurfiaeth yn y cyfnod hwn yn fodd o ddynodi’r rhai a ddehonglai Brotestaniaeth yn wahanol i’r wladwriaeth ac, yn dilyn adferiad brenhiniaeth y Stiwartiaid ym 1660, gwelodd Cymru gynnydd mewn grwpiau Anghydffurfiol. Bu’n rhaid ail-adeiladu’r capel ym 1847 oherwydd tân ac, erbyn diwedd yr 1880au, roedd cynigion ar waith i roi’r capel ar ocsiwn. Yn wir, mae ffeiliau achos yng nghasgliad Stephenson ac Alexander yn awgrymu bod yr adeilad am gael ei werthu er mwyn adeiladu capel newydd ar Heol y Bont-faen. Fodd bynnag, mae’r dogfennau hefyd yn awgrymu nad oedd y gwerthiant yn broses hawdd.

Ffigwr 3 – Manylion arwerthiant y capel

Ffigwr 4 – Llythyr ynglŷn â’r rhwystredigaeth na chyflawnwyd y gwerthiant

Cofnodir bod yr arwerthiannau ar gyfer gwerthu Capel y Drindod wedi’u cynnal ym mis Medi a Hydref 1890 (Ffigwr 3).  Mae’n ymddangos, fodd bynnag, fod gan Stephenson ac Alexander amrywiaeth o broblemau wrth geisio gwerthu’r Capel, sydd i gyd wedi’u dogfennu mewn ffeil achos o lythyrau, a gyfnewidiwyd rhwng y cwmni, y penseiri, a’r cyfreithwyr (Ffigwr 4). Yn fwyaf nodedig, mae’r ffeil yn cynnwys llythyrau a ysgrifennwyd gan Edwin Seward, pensaer enwog a oedd yn gyfrifol am ddylunio llawer o adeiladau Caerdydd, yr ymgynghorid ag ef mae’n debyg ynghylch adeiladu’r capel newydd. Er bod Capel y Drindod i’w weld wedi ei werthu mewn ocsiwn, mae Edwin yn ysgrifennu at Stephenson ac Alexander gan ddweud nad oedd ‘wedi bod mewn sefyllfa i adrodd bod yr uchod mewn gwirionedd wedi ei werthu i’ch llythyrtwr am y pris a nodir’, a bod y ‘gwerthiant go iawn… heb ei selio eto’. Yn wir, roedd Mr Alexander wedi gadael am Lundain yn ddiweddar, ac wedi lleisio ei rwystredigaethau drwy ei lythyrau na chafodd y pris gwreiddiol ei dderbyn.

Ffigwr 5 – Llythyr yn ymddiheuro am y drafferth gyda’r allweddi

Ffigwr 6 – Stocrestr fras ar gyfer y capel

Ffigwr 7 – Llythyr yn disgrifio dymuniadau’r tenantiaid newydd i gael gwared ar gelfi ac agweddau o’r capel

Ymddengys i werthiant gael ei gwblhau yn y pen draw tua mis Mawrth 1891, ond ni ddaeth y trafferthion i ben bryd hynny. Ar ôl ceisio mynd i mewn i’r adeilad, roedd problemau gyda’r allweddi gan y tenant newydd (Gill Blackbourne), y gall hyd yn oed perchnogion tai modern gydymdeimlo â nhw. Anfonwyd llythyr ymddiheuriad cyflym (Ffigwr 5), gyda’r cwmni’n datgan:  ‘Mae’n ddrwg gen i eich bod yn cael unrhyw anhawster ynglŷn â’r allwedd’.  Ar ben hynny, roedd rhywfaint o wrthdaro ynglŷn â bwriadau’r tenant newydd ar gyfer y capel. Yn yr hysbysebion gwerthu, pwysleisiodd y cwmni y byddai’r capel wrth gwrs yn berffaith at ‘ddibenion addoli crefyddol’. Fodd bynnag, roedd y tenantiaid newydd yn dymuno tynnu a gwerthu unrhyw weddillion o’r capel, gan gynnwys: y seti a’r organau, y pulpudau, y stolion, a hyd yn oed ffwrn nwy, a oedd oll wedi’u dogfennu mewn llythyrau a stocrestr fras (Ffigyrau 6 & 7).

Adeiladwyd Capel Newydd y Drindod (New Trinity Chapel), gan ddefnyddio’r enillion o’r gwerthiant, ar Heol y Bont-faen ym 1894, ac mae’n ymddangos i’r hen gapel gael ei ddymchwel yn y pen draw. Unwaith yn gapel syfrdanol, gothig a chanddo gyfoeth o hanes crefyddol, mae modd cyrchu amryw gofnodion o fedyddiadau, priodasau a digwyddiadau yn yr hen gapel a’r capel newydd yn Archifau Morgannwg gan ddefnyddio’r cyfeirnod ‘DECONG6’. Ar gyfer dogfennau Stephenson ac Alexander ar y capel, gweler: DSA/12/382 a DSA/2/160.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

20 Plas y Parc, Caerdydd – Plasty Fictoraidd i Fwyty Bwyd Cain, Modern

Y postiad blog yma fydd y gyntaf o gyfres o bump sy’n ymwneud â chasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg. Mae’r casgliad yn helaeth, ac yn gartref i amrywiaeth eang o ddeunydd sy’n gysylltiedig â gweithgareddau’r cwmni ocsiwn a syrfëwr siartredig, yn benodol yn ymwneud â’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Nid yw mentro i’r casgliad yn datgelu cofnodion eiddo yn unig. Fel y bydd y pum postiad blog yma’n dangos, mae’r casgliad hefyd yn manylu ar bobl, a oedd yn byw, gweithio a phrofi bywyd tua chan mlynedd yn ôl.

I’w gwerthu yn yr ocsiwn ar Ddydd Iau 4 Gorffennaf 1889 a Dydd Iau 2 Gorffennaf 1891 yr oedd plasty gothig hardd, 20 Plas y Parc, Caerdydd (Ffigwr 1). Os ydych chi’n gyfarwydd â Chaerdydd, mae 20 Plas y Parc yn dal i sefyll heddiw, wedi’i leoli’n agos at Neuadd y Ddinas a’r Amgueddfa Genedlaethol, ac mae bellach yn far a bwyty bwyd cain.  Wedi’i ddisgrifio yn ffeiliau’r cwmni fel ‘tŷ lesddaliad sylweddol a helaeth, wedi’i adeiladu’n dda’, lleolwyd yr eiddo mewn ‘rhan hynod ddymunol o Gaerdydd’ ac fe’i nodir am ei ‘geinder’ a’i ‘wydnwch’.

Ffigwr 1 – 20 Parc y Plas, nawr

Ffigwr 2 – Manylion ocsiwn, 1891

Mae’r manylion ar gyfer yr ocsiwn (Ffigwr 2) yn esbonio sut roedd ysgutor yr ewyllys i berchennog blaenorol y tŷ wedi penderfynu ei werthu.  Yn wir, mae’n dweud bod yr eiddo wedi bod ‘yn ddiweddar ym meddiant yr Hynafgwr McConnochie, ymadawedig’. Roedd Hynafgwr, neu Alderman yn Saesneg, yn aelod o lywodraeth leol, a phreswylydd ymadawedig 20 Plas y Parc mewn gwirionedd oedd yn John McConnochie. Yn ffigwr hynod ddiddorol yn hanes Caerdydd, bu McConnochie yn Prif Beiriannydd Dociau Bute a gwasanaethodd ar un adeg fel Maer Caerdydd o 1879 i 1880. Eto i gyd, mae’r dogfennau sydd yn y ffeil yn datgelu i ni rai canfyddiadau diddorol a phersonol am gartref John. Adeiladwyd yr eiddo ‘fel ei breswylfa ei hun’ ym 1872, ac roedd yn cynnwys islawr, llawr gwaelod, llawr cyntaf ac ail lawr, gyda’r tu allan yn cynnwys stabl a choetws. Roedd y tŷ hefyd yn cynnwys llyfrgell, cwr y gweision ac ystafell filiards (hamdden). Mae’r stocrestr yn y ffeil yn rhoi cip pellach ar gartref moethus John: roedd ganddo lestri arian, cadair llyfrgell ‘yn troi’, dodrefn mahogani, paentiad o ‘olygfeydd Albanaidd’ a hyd yn oed ‘arfwisg ddur’.

Ffigwr 3 – Dyluniadau pensaer

Ffigwr 4 – Dyluniadau pensaer

Y berl yn y ffeil achos yma, fodd bynnag, heb amheuaeth yw’r dyluniadau pensaernïol gwreiddiol ar gyfer yr eiddo. Gall rhywun ddychmygu John mewn ymgynghoriad a’i bensaer ‘nodedig’, neb llai mewn gwirionedd na William Burges, a oedd yn enwog am ddylunio llawer o adeiladau yng Nghaerdydd, megis Castell Caerdydd a Chastell Coch. Fel y gwelwn yn Ffigurau Tri a Phedwar, prin fod y tŷ wedi newid, ac mae’n dal i fod â phresenoldeb trawiadol ar Blas y Parc. Mae tuedd poblogaidd pensaernïaeth gothig yn amlwg, gyda bwâu a chynllun lliw tywyll yr eiddo.

Y tro nesaf y byddwch yn crwydro drwy ganol dinas Caerdydd, cymerwch amser i edmygu 20 Plas y Parc, a oedd unwaith yn gartref a ddyluniwyd yn ofalus, ac a godwyd yn unswydd i fod yn gartref i John McConnachie. Gellir gweld y ffeiliau achos hyn yng nghasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg, trwy ofyn am:  DSA/12/358 a DSA/2/166.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Gaeaf ym Merthyr Mawr : Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

I’r rhai sy’n gobeithio am eira dros gyfnod y gwyliau mae’r ffotograffau sydd wedi eu dewis o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon o olygfeydd gaeafol ym Merthyr Mawr ac Ogwr.

Fe fydd y llun cyntaf yn olygfa gyfarwydd i lawer gyda chaeau wedi’u gorchuddio ag eira, Castell Ogwr yn y cefndir a’r cerrig camu ar draws yr afon yn y blaendir.

Efallai nad yw’r ail mor adnabyddus.  Mae’n dangos un o’r ddau borthdy i nodi’r fynedfa i ystâd Merthyr Mawr a gaffaelwyd gyntaf gan Syr John Nicholl ym 1804. Mae’r llety ar y “ffordd newydd” a adeiladwyd gan y teulu Nicholl i gymryd lle’r llwybr gwreiddiol oedd yn mynd heibio, yn agos at safle Tŷ Merthyr Mawr. Roedd y bwthyn yn dwyn yr enw Merthyr Mawr Lodge neu’r West Lodge, ac roedd y bwthyn yn ymddangos mewn mapiau gyntaf ym 1813.  Gyda’i do gwellt a’i leoliad golygfaol, mae’n eiddo sy’n cael ei edmygu’n fawr ac yn adeilad rhestredig Gradd 2.

Roedd Edwin Miles yn gweithio’n bennaf, o’i stiwdio a adeiladwyd yng nghefn ei gartref ar Heol Ewenni.  Roedd Merthyr Mawr, felly, “ar stepen ei ddrws”. Mae’r casgliad a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys dros ugain o ffotograffau o’r pentref a’r cyffiniau.

Ychydig iawn o gliwiau sy’n ein galluogi i ddyddio golygfeydd y gaeaf, heblaw bod casgliad Edwin Miles yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1900 a 1929. Mae ei waith yn disgyn yn fras i gyfnodau penodol, y blynyddoedd yn arwain at ddechrau’r rhyfel ym 1914 a’r 1920au. Yn ystod y ddau gyfnod byddai’r porthdai ar y ffordd ddynesu at Dŷ Merthyr Mawr wedi bod yn gartref i staff a oedd yn gweithio i’r teulu Nicholl.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograffau o Ferthyr Mawr yn y gaeaf ar gael i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M130-134.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Proclamasiwn y Brenin newydd yn y Bont-faen ar 26 Ionawr 1901

Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r llun o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon yn adlais o ddigwyddiadau diweddar gan ei fod yn dangos cyhoeddi’r Brenin newydd.

Cafodd y llun ei dynnu ar y 26 Ionawr 1901, bedwar diwrnod yn unig ar ôl marwolaeth y Frenhines Fictoria a oedd wedi teyrnasu am dros 63 o flynyddoedd. Y ffigwr yn y canol yw Maer y Bont-faen, yr Henadur Edward John, a oedd newydd gyhoeddi’r brenin newydd, Edward VII, mab hynaf y Frenhines ac a oedd yn 69 oed yn 1901.

Yn unol ag arferiad a ddilynir hyd heddiw, cyhoeddwyd esgyniad y Brenin newydd mewn trefi a dinasoedd ar draws y wlad. Roedd hi’n bluen yng nghap y Bont-faen bod trefniadau wedi cael eu rhoi yn eu lle ar gyfer darllen y proclamasiwn ymhell cyn eu cymdogion lleol ym Mhen-y-bont ar Ogwr.

Fel yr adroddodd y papurau newydd lleol, roedd yn dipyn o ddigwyddiad gyda holl boblogaeth y fwrdeistref a’r ardaloedd cyfagos yn leinio’r strydoedd.  Ym mhen blaen yr orymdaith y cerddai’r Maer ac aelodau’r Gorfforaeth, ac yna Ynadon lleol, y Ficer a’r Meistr, athrawon a disgyblion yr Ysgol Ramadeg. Darparwyd gosgordd er anrhydedd gan ddau yn cario byrllysgau, aelodau o’r Gwirfoddolwyr lleol a Band Tref y Bont-faen.

Gyda baneri’n cyhwfan, darllenwyd y proclamasiwn ar safle’r Hen Groes ac ar dri safle arall ar ffin y fwrdeistref. Ar bob achlysur datganwyd dyfodiad yr osgordd gan ffanffer o utgyrn ac wedi cwblhau’r datganiad fe ganwyd Duw Gadwo’r Brenin.

Tynnwyd y llun ar ddiwedd y seremoni wrth i’r Maer gilio i siambrau’r cyngor i ddiddanu ei westeion. Ar y cyfan, byddai wedi bod yn ddiwrnod cofiadwy i Edward John, masnachwr hadau lleol a pherchennog yr Eagle Stores, a wasanaethodd sawl tro fel Maer y Bont-faen. Efallai nad yw’n syndod ar ddiwedd diwrnod hir, adroddodd y papurau newydd fod y Maer wedi gofyn i’w westeion ymuno ag ef i yfed i iechyd y Brenin Edward y Seithfed … a wnaed yn ffyddlon tu hwnt.

Mae’r llun yn un o’r rhai cynharaf yng nghasgliad Edwin Miles a gedwir yn Archifau Morgannwg.  Ym 1901 roedd Miles yn dal i weithio fel signalmon rheilffordd ac yn byw ar Heol Y Bont-faen ym Mhen-y-bont ar Ogwr.  Mae’n ddigon posibl bod y llun wedi’i dynnu wrth iddo fireinio ei sgiliau cyn mentro fel ffotograffydd proffesiynol yn gweithio o stiwdio yn Wrexham Villa ar Heol Ewenni. Mae mownt y ffotograff yn cyfeirio at Stiwdio Ewenni, gan awgrymu iddo gael ei ychwanegu yn ddiweddarach.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograff o’r Proclamasiwn hon i’w gweld dan y cyfeirnod BCOW/C/114/3.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. 

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Y llun a ddewiswyd yr wythnos hon yw un o’r eitemau mwy anarferol yng nghasgliad Edwin Miles – llun o Frigâd Dân Cyngor Dosbarth Trefol Pen-y-bont ar Ogwr.  

Seren y sioe yw injan Tân Leyland gyda’i ysgol 35 troedfedd, a gyflwynwyd i’r frigâd ym mis Awst 1924.  Roedd Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr dim ond yn cynnwys gwirfoddolwyr a chyn 1914 byddant wedi dibynnu ar offer a dynnwyd gan geffylau. Roedd caffael injan newydd Leyland, felly, yn welliant sylweddol ar gyfer brigâd a oedd yn darparu cymorth i Ben-y-bont a’r trefi a’r pentrefi cyfagos.

Wrth ddyddio’r llun mae’n ddigon posib iddo gael ei dynnu ar 11 Gorffennaf 1925, pan ddaeth pedwar deg pedwar o frigadau a thros wyth cant o ddynion o bob rhan o dde Cymru ynghyd yn Aberdâr i arddangos technegau ymladd tân. Mae’r tŷ yn y cefndir yn edrych yn debyg iawn i Dŷ Glanogwr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a gafodd ei gaffael gan yr awdurdod lleol yn y cyfnod yma, ac a fyddai wedi darparu man addas i’r frigâd cwrdd. Maen nhw’n sicr yn edrych yn dda iawn ac mae cofnodion y frigâd yn cadarnhau bod gwisgoedd newydd wedi eu rhoi i’r dynion ar gyfer digwyddiad Aberdâr.  

Y dyn yn y cap, ar ochr dde’r grŵp, yw Henry Percival Williams, Prif Swyddog y Frigâd.   Yn ddilledydd lleol o Nolton Street, Pen-y-bont ar Ogwr, roedd H.P Williams yn ffigwr allweddol yn y gwaith o redeg y frigâd am flynyddoedd lawer. Rhoddodd wasanaeth gwych hefyd i’r CDT Pen-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys gwasanaethu fel cadeirydd y cyngor ar dri achlysur.

Dros y blynyddoedd rhoddodd y Frigâd wasanaeth amhrisiadwy i’r gymuned leol.  Ym mis Mai 1926 bu tân yn eiddo Cwmni Melysion Avona yn Meadow Street, a achoswyd o bosibl gan foeler siwgr, yn bygwth dinistrio cartrefi ac eiddo lleol pan ddarganfuwyd bod tancer petrol a cheir yn cael eu storio yn yr un adeilad. Fel y dywedodd y papurau lleol “a wave of relief went up from the thousands of onlookers” wrth i weithredu prydlon gan y frigâd fynd i’r afael â’r tân a thynnu’r cerbydau o’r adeilad.

Ar nodyn ysgafnach, ym mis Rhagfyr yr un flwyddyn, torrodd dynion tân i mewn i dŷ ar Stryd y Parc ym Mhen-y-bont pan welwyd mwg yn dod allan o ffenest i fyny’r grisiau. Y tro hwn daeth y dyn tân wyneb yn wyneb â’r perchennog yn eistedd yn y bath gyda stêm yn mynd allan o’r ffenestr agored. Gan ei bod ychydig yn fyddar doedd hi ddim wedi clywed y curo ar y drws ffrynt.  Ni wnaed unrhyw niwed ac roedd yn stori wych i’w hadrodd yn siopau a thafarndai Pen-y-bont ar Ogwr dros Nadolig 1926. 

Mae’r pwnc yn anarferol i Edwin Miles, a oedd yn arbenigo mewn ffotograffau o lefydd ac adeiladau lleol adnabyddus.  Fodd bynnag, roedd Miles yn ymwneud â rhedeg y grwpiau sgowtiaid lleol, a darparodd brigâd Pen-y-bont ar Ogwr hyfforddiant mewn diogelwch tân i’r sgowtiaid ifanc. Mae’n ddigon posib mai ymwneud Miles â’r frigâd a arweiniodd ato’n tynnu’r llun. Beth bynnag yw’r rheswm, mae’n darparu cofnod gwych o’r Frigâd bryd hynny.

Mae’r ffotograff o Frigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr i’w gweld  yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod UD/BR/F/1. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg