Streic y Glowyr, 1984-85 – Grwpiau Cefnogi Menywod De Cymru

Ym mis Mawrth nodwyd deugain mlynedd ers dechrau streic y Glowyr.  Wedi’u sbarduno gan gynlluniau a ddatgelwyd gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar gyfer rownd arall o gau pyllau glo, aeth dros 20,000 o lowyr yng Nghymru ar streic ar 12 Mawrth 1984 yn yr hyn a fyddai’n un o’r anghydfodau diwydiannol mwyaf chwerw a chynhennus yn y cyfnod modern.

Dros y misoedd nesaf byddwn yn amlygu nifer o’r casgliadau a gedwir yn Archifau Morgannwg sy’n adrodd hanes y streic o wahanol safbwyntiau.

Fel man cychwyn rydym wedi dewis cofnodion Grwpiau Cefnogi Menywod De Cymru (GCMDC). Roedd menywod yn flaenllaw yn y frwydr o’r cychwyn cyntaf gan ffurfio grwpiau cefnogi lleol i godi arian a chasglu bwyd ar gyfer y cymunedau glofaol. Yn ogystal, ymunodd llawer o fenywod â’r llinellau piced a meithrin cynghreiriau gyda llu o grwpiau cenedlaethol a rhyngwladol a oedd yn darparu cefnogaeth i’r glowyr.

Ffurfiwyd GCMDC yn haf 1984 i gynnig fforwm i fenywod o’r grwpiau cefnogi lleol ddod at ei gilydd i rannu profiadau a chytuno ar gamau gweithredu. Er enghraifft, yn y cyfarfod cyntaf, a fynychwyd gan dros 200 o fenywod, amlinellwyd yr ystod o gefnogaeth sydd eisoes wrth law, gan gynnwys codi arian a threfnu ralïau.  Cafwyd trafodaethau hefyd ar gamau gweithredu ehangach a mwy uniongyrchol gyda chynlluniau i bicedu gweithfeydd dur Port Talbot a chwrdd â menywod Comin Greenham i ddysgu am “wrthwynebiad goddefol” wrth wynebu’r heddlu.

Yn gyfan gwbl, mae casgliad GCMDC yn cynnwys papurau cyfarfodydd a chynadleddau, ffotograffau, llyfrau sgrap a chlipiau papurau newydd. Os hoffech ddysgu mwy am streic y Glowyr 1984-85 a rôl Grwpiau Cymorth Menywod De Cymru, gellir gweld y casgliad yn archifau Morgannwg o dan gyfeirnod DWSG.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – “Palas yn y Gwylltir”

Mae cofnodion Stephenson ac Alexander, arwerthwyr a syrfewyr siartredig yng Nghaerdydd, yn cynnwys manylion llawer o’r tai mawreddog a’r ystadau ym Morgannwg.  I hysbysebu gwerthiant, cynhyrchwyd llyfrynnau cywrain yn aml, y gellir gweld llawer ohonynt ym mhapurau’r cwmni a gedwir yn Archifau Morgannwg.

O’r llyfrynnau yn y casgliad mae un yn sefyll allan fel, efallai, y mwyaf ysblennydd, gyda’r eiddo dan sylw yn cael ei ddisgrifio ym 1901 fel … Un o’r plastai mwyaf rhamantus a deniadol a ddaeth i’r farchnad erioed… lle … mae celfyddyd, moethusrwydd a chysuron gwareiddiad cain yn dod i gysylltiad â’r hyn sy’n wyllt a hardd ym myd natur.

Cymaint oedd y diddordeb fel bod yr arwerthwyr, E & H Lumley o Chancery Lane, Llundain, wedi gallu codi tâl am gopïau o’r llyfryn gwerthu. Ni chafodd y rhai a dalodd eu deg swllt eu siomi.  Yn agos i ugain tudalen o hyd ac wedi’i ddarlunio â thestun amlwg a ffotograffau moethus, roedd y llyfryn yn cynnig cipolwg ar gartref un o “divas” enwocaf a hudol y cyfnod.

Gosodwyd y naws ar y dudalen gyntaf gyda phennill hir yn disgrifio’r ystâd a’i lleoliad fel … Palas yn y gwylltir. O ran y perchennog, awgrymwyd bod ei sgiliau wrth fowldio’r ystâd ac addurnwaith y tŷ yn rhagori ar gamp Myrddin hyd yn oed.

The power of a voice achieved,

More than magician e’er conceived

And raised a castle high and strong

By aid of music and of song.

Os nad ydych wedi dyfalu eisoes, Craig y Nos yng nghwm Tawe yw’r ystâd a’r perchennog oedd “Brenhines y Gân”, Adelina Patti, cantores opera enwocaf ei dydd.

Rydym wedi cynnwys nifer o ffotograffau o’r llyfryn.  Maen nhw’n cynnwys y theatr, gyda’i cholofnau Corinthaidd glas ac aur, a allai eistedd dros 150 o bobl a lle cafodd brenhinoedd o bob rhan o Ewrop eu diddanu gan Patti.  Ni arbedwyd unrhyw gost yn y gwaith adeiladu, gyda’r llawr theatr wedi’i gynllunio i’w godi i uchder y llwyfan, gan drawsnewid y gofod yn ystafell ddawns.

Canolbwynt y Salon Cerdd cyfagos oedd “Orcestrina”, a ddygwyd ar gost enfawr o’r Almaen. Yn ddeunaw troedfedd o uchder ac wedi’i bweru gan drydan, roedd yr Orcestrina yn gallu cynhyrchu cerddoriaeth a oedd yn efelychu sain cerddorfa lawn.

Efallai bod rhai hefyd wedi adnabod yr Ardd Aeaf fawr yn y lluniau, bron i 100 troedfedd o hyd ac wedi’i gosod allan gyda llwybrau cerdded yn troelli drwy amrywiaeth o blanhigion egsotig. Yn ddiweddarach rhoddwyd y strwythur haearn a gwydr, gyda’i golofnau a’i ffynnon addurnedig, yn rhodd i bobl Abertawe a’i symud i lan y môr ym Mharc Fictoria lle mae’n cael ei adnabod fel Pafiliwn Patti.

O ran y rhesymau dros y gwerthiant arfaethedig, efallai eu bod wedi bod yn gysylltiedig â phriodas Madam Patti â’r Barwn Cederstrom ym 1899.  O bosib, roedd y Barwn a’r Farwnes yn bwriadu teithio mwy yn hytrach na defnyddio Craig y Nos fel eu prif breswylfa.  Os oedd cynlluniau o’r fath yn bodoli, cawsant eu rhoi o’r neilltu neu eu diwygio. Cafodd Craig y Nos ei dynnu’n ôl o’r gwerthiant ym 1901 a pharhaodd Adelina Patti i fyw yno tan ei marwolaeth ym 1919. I Patti, “Does Unman yn Debyg i Gartref” (Home Sweet Home) sef Craig y Nos, y gân efallai a oedd fwyaf cysylltiedig â hi gydol ei gyrfa.

Gellir gweld y prosbectws gwerthu ar gyfer Craig y Nos yn Archifau Morgannwg.  Mae manylion casgliad Stephenson & Alexander, yn cynnwys y cyfeirif ar gyfer y prosbectws, ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Clwb Criced Sant Iago, 1908 a 1910

Mae nodi erthyglau a roddwyd neu a fenthycwyd i Archifau Morgannwg yn syml ar y cyfan, yn enwedig pan fydd y rhoddwr yn gallu rhoi’r manylion perthnasol. Fodd bynnag, weithiau mae’n rhaid i ni ddefnyddio rhwydweithiau a chysylltiadau i ymuno â’r dotiau wrth lunio disgrifiad cynhwysfawr o eitemau newydd a ychwanegwyd at y casgliad.

Cododd enghraifft ddiweddar o rwydweithio o’r fath pan ychwanegwyd dau ffotograff o Glwb Criced St James at y casgliad. Roedd y ddau’n ffotograffau tîm ffurfiol a dynnwyd ym 1908 a 1910. Hyd yn hyn cystal, ond nid oedd y rhoddwr yn gallu rhoi rhagor o fanylion. Fodd bynnag, gyda gwybodaeth a dynnwyd o Lyfrgell Treftadaeth Cathays a gyda chymorth Amgueddfa Criced Cymru rydym wedi gallu tynnu manylion cefndir at ei gilydd ar y ffotograffau.

Yn fyr, rhoddwyd y safle a feddiannwyd gan yr eglwys gan yr Arglwydd Tredegar ym 1877 gyda’r nod o ddisodli’r eglwys genhadol a sefydlwyd yn ysgol Tredegarville. Gwnaed yr eglwys gyntaf ar y safle, a elwir yn Sant Iago Fawr, o haearn rhychog ac fe’i hagorwyd ym 1878. Disodlwyd y llety dros dro hwn ym 1894 gan yr adeilad cerrig y gellir ei weld o hyd heddiw, ar gornel Heol Casnewydd a Heol Glossop, a adeiladwyd yn yr arddull gothig Seisnig gynnar.

Mae’n debygol bod y tîm criced yn dyddio’n ôl i agoriad yr eglwys gyntaf.  Yn sicr o 1881 ymlaen, ceir adroddiadau o gemau a chwaraewyd gan dîm yr eglwys, a elwir yn wreiddiol yn Glwb Criced Côr St James, ond yn ddiweddarach Clwb Criced Sant Iago. Erbyn 1890 roedd Clwb Criced St James yn dîm sefydledig, yn cystadlu gyda thimau iau ledled Caerdydd bob blwyddyn ar gyfer Cwpan Her Undeb Criced Dosbarth Caerdydd. Roedd y clwb hefyd yn un o sylfaenwyr Cynghrair Criced Caerdydd a’r Cylch a sefydlwyd ym 1895, a phencampwyr y gynghrair ym 1898.

Mae’r timau yn ffotograffau 1908 a 1910 yn grŵp eithaf profiadol. Mae’r chwaraewyr hŷn yn cynnwys George Wozencroft, Bill Wilks, Fred Mees, Gomer Roberts a Fred Wood. Roedd George Wozencroft, saer wrth ei waith, yn adnabyddus mewn cylchoedd criced ar ôl chwarae i nifer o dimau lleol. Yn ei ddyddiau iau roedd George wedi bod yn un o’r bowlwyr gorau yn yr ardal, ac roedd hefyd yn fatiwr talentog a oedd wedi chwarae i dîm Colts Morgannwg yn erbyn tîm y sir. Arweiniwyd yr ymosodiad bowlio drwy gydol y cyfnod hwn gan Bill Wilks, a fu’n gweithio yng Nglofa Trelái, a Gomer Roberts, clerc ar Reilffordd Bro Taf. Fe’u cefnogwyd yn dda gan “y ddau Ffred” Mees a Woods, gyda George Wozencroft bob amser yn barod i helpu.

Ar ôl cyfnod yng Nghaeau Llandaf, erbyn 1908 roedd Clwb St James yn chwarae ei gemau cartref yn yr Eglwys Newydd. Er bod rhai clybiau wedi bwrw eu rhwyd yn eang i ddenu chwaraewyr talentog, mae’r dystiolaeth yn awgrymu bod Clwb St James yn dal i gael ei ddewis o blith clerciaid, plymwyr, seiri a llafurwyr iard longau a oedd yn byw ar y ddrysfa o strydoedd sy’n rhedeg oddi ar Heol y Crwys a Heol y Castell (Heol y Plwca erbyn hyn) ac ychydig i’r gogledd o’r eglwys.

Dyma ddyfyniad o’r wybodaeth a gasglwyd ynghyd o Lyfrgell Treftadaeth Cathays ac Amgueddfa Criced Cymru. Gellir cael y testun llawn o https://www.cricketmuseum.wales/st-james-cricket-club-1908-and-1910/.  Gellir gweld y ddau lun o Glwb Criced Sant Iago yn Archifau Morgannwg. Ceir manylion dyddiau cynnar yr Eglwys yn T Ackerman, St James’ Church – A History, yn Llyfrgell Dreftadaeth Cathays. Lleolir Amgueddfa Criced Cymru yng Ngerddi Sophia, Caerdydd. Gweler www.cricketmuseum.wales i gael manylion. Caeodd Sant Iago Fawr yn 2006 ac mae wedi’i droi’n lety byw.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Gwaith Tunplat Waterloo, Machen

Mae’r cofnodion sy’n cael sylw yr wythnos hon yn dod o gasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg ac yn dod o fyd y “trochwyr, y dyblwyr, y piclwyr a’r tu-nolwyr”. Roedd pob un yn rolau a gyflawnwyd gan weithwyr wrth gynhyrchu tunplat, ac roedd swyddi cannoedd o ddynion a menywod yn amlwg mewn perygl ym mis Rhagfyr 1900 pan roddwyd gwaith tunplat Waterloo ym Machen ar werth.

Roedd cynhyrchu tunplat – dalenni o haearn a dur wedi eu rholio, wedi eu hamddiffyn gan haenen o dun – wedi chwyldroi’r diwydiant bwyd gyda’r gallu i gadw bwyd am gyfnodau hir mewn caniau a blychau. Gyda’r deunyddiau crai sylfaenol yn gyfleus a’r sgiliau oedd eu hangen i gynhyrchu tunplat, roedd Cymru yn gyfrifol am 80% o’r cynhyrchiant byd-eang ar un adeg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd cyflogaeth mewn gwaith tunplat, gyda’i ffwrneisi a’i fygdarthau tagu, yn waith poeth a pheryglus. Ond, gyda’r cynnig o swyddi i ddynion a menywod, roedd y cannoedd o ffatrïoedd bach a wasgarwyd ar draws de Cymru yn ffynhonnell gyflogaeth bwysig i lawer o gymunedau.

Wrth i ddyddiad gwerthu arfaethedig Gwaith Waterloo ddynesu, ar Ddydd Mawrth 11 Rhagfyr 1900, roedd yr arwerthwyr mewn hwyliau da. Wedi’r cyfan, roedd Gwaith Waterloo yn fusnes hyfyw gyda phedair melin a mynediad ar y rheilffyrdd i borthladdoedd Caerdydd a Chasnewydd. Yn ogystal, roedd llawer o’r offer yn y felin a’r adeiladau eraill yn gymharol fodern. Tanlinellodd y stocrestr a luniwyd gan Stephenson ac Alexander i ba raddau yr oedd y gwaith yn llawn dop o offer diwydiannol, o foeleri stêm mawr Swydd Gaerhirfryn a pheiriannau pwyso rheilffordd Bartlett ugain tunnell, i’r amrywiaeth o offer llaw ac offer ategol a oedd yn cynnwys “saim gwddf poeth” Batson a “hen cranc cyflym dur”.

Mae nodiadau’r arwerthwyr fodd bynnag yn awgrymu bod Stephenson ac Alexander yn llai gobeithiol am y rhagolygon ar gyfer y gwerthiant o ystyried bod …y fasnach dunplat ar hyn o bryd mewn cyflwr hynod anaddawol. Erbyn 1900 roedd cystadleuaeth ddwys o Ewrop a’r Unol Daleithiau wedi llacio yr afael fu gan dde Cymru ar y farchnad dunplat ar un adeg. Wrth i ffatrïoedd brofi cyfnodau estynedig o ddirwasgiad masnachol, roedd llawer o weithfeydd tunplat yn gweithio am gyfnodau byr ar y tro neu wedi cael eu rhoi ar y farchnad i’w gwerthu. Amcangyfrifwyd, mewn ychydig dros ddegawd, fod gwerth y farchnad am waith tunplat wedi gostwng bron i 50%.

O ganlyniad, y pris wrth gefn a osodwyd ar Waith Waterloo yn yr arwerthiant oedd £5,000. Hyd yn oed ar y pris hwn, ni dderbyniwyd unrhyw gynigion. Ddeng mis yn ddiweddarach bu ymgais arall i werthu’r gwaith ar ocsiwn hefyd yn aflwyddiannus. I lawer o weithfeydd ar draws y de, dyma oedd pen y daith, gyda’r cwmnïau yn cael eu ddiddymu a’r asedau’n cael eu gwerthu fesul tamaid. Pe bai gwaith Waterloo yn dilyn yr un llwybr, barn Stephenson ac Alexander oedd na fyddai’r offer, er gwaethaf ei ansawdd a’i gyflwr, yn codi dim mwy na £3,000 mewn ocsiwn.

Amcangyfrifwyd fel busnes hyfyw y gallai’r gwaith ddisgwyl gweld elw blynyddol o £300. Heb os yn destun rhyddhad i’r gymuned leol, penderfynodd y perchnogion gario ymlaen, gyda chofnodion yn cadarnhau i waith Waterloo gau yn y pen draw ym 1943.

Mae manylion casgliad Stephenson ac Alexander, yn cynnwys y prosbectws gwerthu ar gyfer gwaith Watrerloo a stocrestr lawn o’r adeiladau a’r offer ar y safle, ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – D L Evans, Siop Ddillad Cyfanwerthu a Manwerthu, y Barri

Mae cofnodion yr arwerthwyr a’r syrfewyr siartredig o Gaerdydd, Stephenson & Alexander, yn rhoi cipolwg ar fywyd yn Ne Cymru ychydig dros gan mlynedd yn ôl. Roedd llawer o’r busnesau a basiodd drwy lyfrau’r cwmni yn fusnesau mawr, gan gynnwys glofeydd, gweithgynhyrchwyr metel a bragdai. Fodd bynnag, roedd llawer o gwmnïau a siopau llai hefyd yn gwasanaethu cymunedau lleol am ddegawdau ac roeddent yn rhan fawr o’r seilwaith lleol.

Un cwmni o’r fath oedd D L Evans & Co o Heol Holltwn, y Barri. Wedi’i chynnig ar werth gan Stephenson & Alexander ym mis Mai 1920, roedd siop D L Evans yn gwerthu bron popeth yr oedd ei angen ar deuluoedd lleol o ran dillad a deunyddiau. Dyma’r lle i fynd am ddillad smart, gwisg ysgol a dillad gwaith, ac am bron pob agwedd ar ddefnyddiau i’r cartref. Mae’r ffotograff sydd wedi’i gynnwys gyda’r manylion gwerthu yn dangos ffenestri’r siop yn llawn o bob math o nwyddau ac yn edrych fel ogof Aladdin.

Roedd ymweliadau â D L Evans wedi’u cynllunio i fod yn “brofiad siopa” gyda hysbysebion yn y papurau newydd lleol yn brolio mai D L Evans oedd y lle i fynd os oeddech chi am ddychwelyd o’ch siopa …yn ffres ac yn hapus… . Wrth fynd i mewn i’r safle, croesawyd cwsmeriaid gan lu o gynorthwywyr wedi’u gwisgo’n smart. Wrth sefyll y tu ôl i’r cownteri derw a mahogani pymtheg troedfedd o hyd, roedd y staff yn barod i dynnu nwyddau, i’w harchwilio a’u gwerthu, o’r rhengoedd o droriau â dolenni pres ym mhob cownter.  Ar hyd y waliau roedd rhesi o gabinetau arddangos gwydr ac, ar ddiwedd yr ystafell, desg â chaead rhôl lle ymdriniwyd â’r cyfrifon.  Cafodd y rhai oedd yn chwilio am nwyddau mwy arbenigol neu o bosibl archebu ffrogiau a wnaed i fesur eu tywys i gyfres o ystafelloedd arddangos addurnol yn yr islawr ac ar y llawr cyntaf.

Nid oes manylion am nifer y staff a gyflogwyd, ond mae’n rhaid bod y nifer yn sylweddol. Roedd gan yr eiddo ar Heol Holltwn ystafelloedd gwely ar yr ail lawr bron yn sicr ar gyfer staff. Fodd bynnag, mae’n debyg y rhoddwyd gorau i’w defnyddio erbyn 1920 oherwydd bod Evans wedi prynu tri thŷ ar Heol Merthyr yn y Barri i’w defnyddio fel hostel staff.

Roedd Evans yn ddyn busnes di-flewyn ar dafod. Roedd hysbysebion y cwmni yn blwmp ac yn blaen, gan gynnwys … dim sothach dosbarth isel… ac … os taw gwerth rydych chi ei eisiau – yma cewch afael arno. Mae’r manylion gwerthu a gedwir gan Stephenson & Alexander hefyd yn cynnwys papur pennawd y cwmni a ddefnyddiwyd gan D L Evans & Co sy’n dweud llawer wrthych am y perchennog a’r meddylfryd poblogaidd ar y pryd. Roedd Evans yn adnabyddus am ddelio ag arian parod yn unig. Mae’n ymddangos yr oedd hyn yn bwynt o egwyddor, gan fod y papur pennawd yn honni …derbyn credyd yw gwerthu eich rhyddid… ac …mae arian parod yn bwerus, mae’n gorchfygu pob anhawster wrth fasnachu. I danlinellu’r pwynt hwn cynigiwyd gwobr o £100 i unrhyw un a allai ddangos bod y cwmni’n gweithredu mewn unrhyw ffordd heblaw trwy arian parod.

Mae’n debyg mai Evans oedd y preswylydd cyntaf o’r adeilad ar Heol Holltwn, a adeiladwyd ym 1891 fel Adeiladau Nolton. Fodd bynnag, ar ôl bron i ddeng mlynedd ar hugain roedd hi’n amser ymddeol. Roedd y busnes yn siŵr o fod yn gynnig deniadol i’r genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid lleol, o ystyried bod y llyfrau yn cadarnhau ei fod yn gwneud elw sylweddol.  Roedd y pris a osodwyd ar gyfer y busnes, fodd bynnag, yn dipyn o her gyda’r siop yn cael ei rhoi ar y farchnad am ddeuddeg mil o bunnoedd – ychydig llai na hanner miliwn o bunnoedd yn arian heddiw – a hynny mewn arian parod, siŵr o fod. Yn ogystal, roedd y stoc a ffitiadau i’w gwerthu ar wahân.  Nid oedd efallai’n syndod felly i’r siop fethu â chyrraedd y pris yr ofynnwyd amdano mewn ocsiwn ym mis Mai 1920 ac na chafodd ei gwerthu.

Felly beth ddigwyddodd nesaf? Rydym yn gwybod i D L Evans ymddeol i Gaerdydd o fewn flwyddyn, a gwerthwyd y stoc o’r siop gan ei frawd, W L Evans o’r Stryd Fawr, Merthyr Tudful, oedd hefyd yn ddilledydd. Gyda’r siop wedi ei werthu neu ar rent, nid oedd y busnes bu’n gwasanaethu gymaint o bobol yn nodwedd o stryd fawr y Barri mwyach.

A pam gwerthodd D L Evans y busnes?  Efallai o ganlyniad i iechyd gwael, gan fu farw ym 1931 yn weddol ifanc yn 60 oed. Hefyd, efallai dyma gydnabyddiaeth o’r gystadleuaeth oedd yn ymddangos ar Heol Holltwn yn enwedig gan Dan Evans & Co. Agorodd Dan Evans & Co. ym 1905 yn 81 Heol Holltwn fel haearnwerthwr; tyfodd y busnes yn gyflym gan ehangu ei amrediad o nwyddau i’r cartref i ddod yn siop adrannol cyntaf y Barri cyn i’r busnes cau yn 2006.

Bydd y rhai sy’n gyfarwydd â Heol Holltwn yn ymwybodol bod y safle a feddwyd gan D L Evans yn 1920 yn parhau mewn defnydd heddiw fel archfarchnad. Ond os mae unrhyw un yn gallu ychwanegu at ein gwybodaeth ni am D L Evans & Co rhowch wybod.

Mae manylion casgliad Stephenson & Alexander, yn cynnwys y prosbectws gwerthu ar gyfer D L Evans & Co, 102-106 Heol Holltwn, y Barri ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Hollanton House, Marine Parade, Penarth

Bydd y rhai sy’n edrych allan yn frwd am yr arwyddion tai ‘ar werth’ yn gwybod bod eiddo eithaf arbennig yn dod i’r farchnad o bryd i’w gilydd. Efallai y bydd y pris ymhell y tu hwnt i’n poced, ond rydym yn dal yn awyddus i weld y manylion ac o bosibl i ddychmygu sut beth fyddai bod yn berchen ar dŷ o’r fath. Byddai hyn wedi bod yn wir i lawer pan, ym mis Gorffennaf 1898, y cynigiwyd Hollanton House ar Marine Parade ym Mhenarth i’w werthu. Roedd y tŷ i fynd ar werth drwy arwerthiant, gyda’r gwerthiant yn cael ei roi i arwerthwyr a syrfewyr siartredig o Gaerdydd, Stephenson ac Alexander. Mae cofnodion y cwmni, a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn rhoi cipolwg ar yr adeilad mawreddog hwn a’r teulu a oedd yn byw yn Hollanton House.

Mae Marine Parade, sy’n edrych dros Erddi Windsor a phromenâd Penarth draw am Fôr Hafren, yn ymfalchïo hyd heddiw bod ganddo rai o’r eiddo mwyaf mawreddog â galw amdanynt yn ne Cymru. Adeiladwyd y tai ar y Parêd yn bennaf yng nghanol y 1880au, ac fe’u hadeiladwyd i greu argraff mewn ardal y cyfeirir ati’n aml fel Millionaires Row.  Roedd Hollanton House, tŷ tri llawr gwedd flaen ddwbl wedi’i osod yn ei diroedd ei hun a ger llaw Gerddi Windsor, yn ychwanegiad gwych i’r Parêd.

Drwy’r manylion gwerthu, a luniwyd gan Stephenson ac Alexander, cawn daith dywys o amgylch y tŷ a’r tiroedd. Byddai’r rhai a fyddai wedi mynd i mewn i’r llawr gwaelod wedi dod ar draws cyfres o ystafelloedd â chymesuredd hael gan gynnwys ystafelloedd croeso, brecwast a chiniawa ac yna ystafell filiards a chegin. Ar y llawr cyntaf roedd tair ystafell wely wedi’u hategu gan ystafelloedd gwisgo ac eistedd ynghyd ag astudfa a swyddfeydd. Yn olaf, ymlaen i’r llawr uchaf lle’r oedd pedair ystafell wely arall, meithrinfa ac ail ystafell ymolchi.  O ran y gerddi, roeddent yn cynnwys cwrt tennis glaswellt o flaen y tŷ gyda gerddi addurnol a thŷ haf i’r cefn.

Mae’n anodd mesur y crandrwydd a’r moethusrwydd sydd i’w cael mewn cartrefi o’r fath. Fodd bynnag, rhoddir arwydd o hynny gan y ffaith bod y dodrefn, yn bennaf mewn pren cneuen Ffrengig a mahogani, wedi dod o Maple and Co. o Lundain, gorchuddwyr dodrefn i’r Frenhines Victoria. Yn ogystal, roedd y perchnogion yn cyflogi tair morwyn tŷ a oedd yn byw ar y safle, ynghyd â phedwar arall a gyrhaeddai bob dydd i gadw trefn ar y gegin a’r ardd.

Mae’r manylion gwerthu yn rhoi portread hynod ddiddorol o’r teulu a oedd yn galw Hollanton House yn gartref. Ar y grisiau os craffwch, efallai y gwelwch ffigur Eugene Bregeon mewn pos braidd yn ddi-hid. Yn frodor o St Nazaire yn Ffrainc, roedd Bregeon wedi gwneud ei ffortiwn fel asiant yn allforio glo o dde Cymru i Ffrainc, gyda’i longau wedyn yn hwylio ymlaen i Bilbao a dychwelyd gyda mwyn haearn. Erbyn 1898 roedd yn ddyn cyfoethog a dylanwadol oedd yn dal nifer o gyfarwyddiaethau mewn cwmnïau fel Glofa’r Naval a Doc Sych y Barri. Fodd bynnag, roedd wedi penderfynu gwerthu, gyda chynlluniau ar gyfer cartref newydd ym Mharis. Yn agos at adeg ei ymadawiad nid oedd yn syndod bod llu o ffigurau blaenllaw yn y byd busnes yn bresennol mewn cinio a gynhaliwyd yng ngwesty gorau Penarth, yr Esplanade, i ddathlu ei amser yng Nghymru a dymuno’n dda iddo ar gyfer y dyfodol.

Ym mlaen y llun gallwch weld pedair o ferched Eugene yn cymryd hoe fer o chwarae tenis ar y cwrt glaswellt o flaen y tŷ. Yn eu harddegau hwyr a’u hugeiniau cynnar, roedd menywod Bregeon i’w gweld yn aml mewn digwyddiadau cymdeithasol ac elusenol ym Mhenarth a Chaerdydd. Roedd y teulu’n gysylltiedig ag Eglwys yr Holl Saint, a bu Eliza Bregeon a’i merched yn flaenllaw iawn mewn digwyddiadau codi arian a gynhaliwyd ar nosweithiau haf yng Ngerddi Windsor a barai o de prynhawn drwodd i ddawnsio’n hwyr i’r nos. Yn y llun mae’n debyg bod Eliza yn eistedd ar y feranda ar y llaw dde. Roedd gwraig gyntaf Eugene, Grace, wedi marw yn 37 oed ac roedd wedi priodi Eliza yn 1888.  O ystyried bod Hollanton House wedi’i godi yng nghanol y 1880au, mae’n ddigon posibl iddo gael ei adeiladu ar gyfer teulu Bregeon pan symudon nhw o Gaerdydd i Benarth.

Nid yw unig fab Eugene, a enwir ar ôl ei dad, i’w weld yn y llun. Bedair blynedd ynghynt, roedd wedi priodi Minnie Weichert mewn priodas gymdeithasol enwog, gyda’r papurau newydd yn adrodd bod y gacen briodas wedi’i darparu gan Huntley a Palmers, ‘Purveyors to the Queen’. Yn gyfreithiwr, Eugene Junior oedd yr unig aelod o’r teulu i aros yn ne Cymru pan hwyliodd teulu Bregeon am Ffrainc maes o law.

O ran y gwerthiant, mae cofnodion Stephenson ac Alexander yn cadarnhau iddo gael ei werthu mewn dwy ran. Cafodd y dodrefn, o ystyried eu safon, eu bachu’n gyflym, gyda llawer yn cael eu gwerthu i John Cory, hefyd o Benarth a phennaeth cwmni llongau Caerdydd, John Cory a’i Feibion. Gwnaeth cynnwys y tŷ argraff debyg ar yr arwerthwyr, i’r graddau y prynodd D T Alexander sawl eitem. Fodd bynnag, methodd y tŷ â chyrraedd ei bris wrth gefn o £3800 ac roedd o leiaf un parti â diddordeb wedi tynnu’n ôl pan ddwedwyd wrtho nad oedd stablau yno.  Serch hynny, roedd yn adeilad trawiadol mewn ardal lle roedd llawer yn dymuno byw.

Yn ystod y misoedd canlynol daeth yn amlwg bod darpar brynwr yn yr arfaeth. Roedd teulu’r Duncan, yn wreiddiol o’r Alban, yn berchnogion nifer o bapurau newydd yn ne Cymru, gan gynnwys y Cardiff Times, South Wales Echo a’r South Wales Daily News. John Duncan (Syr John yn ddiweddarach), yr hynaf o dri brawd, a gyflwynodd gynnig cychwynnol am Hollanton House, yn sylweddol is na’r pris gofyn. Gydag Eugene Bregeon bellach ym Mharis a’r tŷ’n wag, gyrrodd Duncan fargen galed a phrynodd y tŷ yn y pen draw, yn gynnar yn 1899, am £3500.

Ar y pwynt hwn daw’r ffynonellau cyfoethog eu wybodaeth a ddarparwyd gan bapurau Stephenson ac Alexander i ben. Fodd bynnag, gwyddom fod Eugene Bregeon wedi dychwelyd i Brydain a sefydlu cartref yn Weston Super Mare lle bu farw yn 1918.  O ran Eugene Junior a Minnie, yn anffodus methodd eu priodas gydag ysgariad Eugene ym 1922 yn dweud iddo “ffoi a chamymddwyn”. O ran Hollanton House, diflannodd yr enw yn fuan o’r cofnodion ac mae’n debygol iddo gael ei ailenwi gan deulu Duncan fel Dros y Môr. os felly bu’n gartref i John Duncan hyd ei farwolaeth ym 1914. Y tu hwnt i hyn, os gallwch ychwanegu at yr hyn a wyddom am  Hollanton House, yna cysylltwch â ni a byddwn yn diweddaru’r stori.

Mae manylion casgliad Stephenson ac Alexander, yn cynnwys y prosbectws gwerthu ar gyfer Hollanton House, ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson ac Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Glofa Naval Steam

Mae gwaith arwerthwyr a syrfewyr siartredig yn aml yn gysylltiedig â thai a thir – amaethyddol yn bennaf. Fodd bynnag, fel mae’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg ar gyfer Stephenson ac Alexander yn dangos bod y cwmni o Gaerdydd wedi ymdrin â gwerthu a gosod bron pob math o eiddo, gan gynnwys ystod o fusnesau masnachol a diwydiannol.  Pan hysbysebodd yr arwerthwyr werthiant Glofa Glo Naval Steam ym mis Medi 1897, nid oedd hynny’n anarferol, o gofio bod y cwmni wedi gwerthu gwaith peirianneg yn Nhreherbert, ffowndri yng Nghaerffili a gwaith tanwydd yng Nghaerdydd yn ddiweddar.

Tynnodd Glofa Naval dri phwll at ei gilydd sef Pandy, Nantgwyn ac Elái. Byddai’r pyllau’n cael eu gwerthu yn eu cyfanrwydd, gan gynnwys … peiriannau sefydlog a rhydd, culffyrdd rheilffordd, ceffylau ac offer y pwll glo. I’r rhai sydd â diddordeb yn hanes mwyngloddio yn Ne Cymru, mae’r rhestrau a luniwyd gan yr arwerthwyr yn drysorfa o wybodaeth, yn rhoi manylion yr offer a ddefnyddiwyd ac, yn y rhan fwyaf o achosion, yn darparu manylion y gwneuthurwyr. Tanlinellir maint y fenter ar draws y tri phwll gan gynnwys gwerthiant 600 o wagenni rheilffordd i gludo’r glo i ddociau’r Barri a Chaerdydd, bron i 650 o lampau glowyr a 156 o geffylau ar gyfer gwaith tanddaearol.

Yn ogystal, mae’r manylion gwerthu yn cynnwys ystod o wybodaeth gefndirol am berfformiad a rhagolygon y pyllau. Mae hyn yn cynnwys costau cludo’r glo ar y rheilffordd i ddociau’r Barri neu Gaerdydd a maint a graddfa’r cronfeydd wrth gefn o lo yn y gwythiennau a gloddiwyd gan y tri phwll. Rhoddwyd ffigyrau cynhyrchu diweddar hefyd, gyda’r pyllau wedi cynhyrchu 46,000 o dunelli o lo yn y 26 diwrnod gwaith ym mis Gorffennaf 1897.

Fel y gellid disgwyl, roedd yr arwerthwyr yn gadarnhaol iawn am y rhagolygon ar gyfer y lofa:

Amcangyfrifir mai maint y Glo Stêm heb ei weithio yn y mesurau a brofwyd o dan yr eiddo yw 28,000,000 o dunelli. Mae’r glo hwn o’r ansawdd gorau, mae o fewn pellter byr i borthladd, a gellir ei weithio ar gyfradd o dros 600,000 o dunelli y flwyddyn gyda gwariant cymharol fach y tu hwnt i’r arian prynu. Anaml y bydd cyfle o’r fath i gaffael Glofa Stêm o’r radd flaenaf yn ardal y Rhondda, yn cyflwyno ei hun.

Roedd yn ymddangos bod rhesymau dros y gobaith y byddai’r lofa’n cael ei gwerthu’n fuan. Fis yn unig cyn y gwerthiant roedd y perchnogion wedi talu i ddynion Glofa Naval a’u teuluoedd deithio ar y trên i Abertawe ar gyfer gwibdaith flynyddol yr haf, gyda’r rhan fwyaf yn mynd am hyfrydwch glan môr y Mwmbwls. Roedd sôn hyd yn oed am y glowyr yn dod at ei gilydd i brynu’r lofa. Eto i gyd, cadarnhaodd nifer yr achosion yn y papurau newydd o ddirwyon a orfodwyd am ddwyn glo fod y rhain hefyd yn amseroedd caled. Roedd y galw am lo ym Mhrydain a thramor yn amrywio ac roedd llawer o byllau yn y cyfnod hwn ar amser byr.

Roedd yna ryddhad mewn cymunedau lleol, felly, pan gyhoeddwyd, ganol mis Hydref, bod y lofa wedi ei gwerthu i Messrs D A Thomas a Gueret. Er gwaethaf ymdrechion gorau Stephenson ac Alexander, roedd y lofa wedi methu â chyrraedd y pris cadw o £85,000 mewn ocsiwn. Yn ddiau, roedd Thomas a Gueret wedi caffael y lofa am ostyngiad sylweddol.

Roedd Louis Gueret yn bennaeth cwmni allforio glo o Gaerdydd ac aeth ymlaen i fod yn Gadeirydd Cwmni Glofa Naval. D A Thomas bron yn sicr oedd David Alfred Thomas, a adwaenid yn ddiweddarach fel Is-iarll Rhondda, yn fab i deulu oedd yn berchen ar Lofeydd Cambrian. Yn 1908, unwyd Naval â Cambrian a dau lofa arall i ffurfio’r Cambrian Combine dan arweiniad Thomas. O’r herwydd, daeth yn rhan o grŵp diwydiannol pwerus iawn. Fodd bynnag, wrth ffurfio unedau mwy roedd Thomas eisoes yn rhagweld y dirywiad yn y galw am lo a fyddai’n niweidio’r diwydiant yn ddifrifol yn yr oes rhwng y rhyfeloedd.

Os oes gennych ddiddordeb yn hanes cymunedau lleol y diwydiant glo yn ne Cymru, gallwch ddefnyddio canllaw ymchwil, Cofnodion Glofeydd i Haneswyr Teulu, ar wefan Archifau Morgannwg. Yn ogystal, mae gan gofnodion y Bwrdd Glo Cenedlaethol a gedwir yn yr Archifau wybodaeth sylfaenol am bob glofa fwy neu lai. Mae manylion casgliad Stephenson ac Alexander, yn cynnwys y prosbectws gwerthu ar gyfer Glofa Naval Steam, ar gael ar-lein, o dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg yn https://canfod.glamarchives.gov.uk/.

Bydd yr erthygl nesaf, sy’n defnyddio casgliad Stephenson ac Alexander, yn edrych ar gartref crand un o gyfarwyddwyr Glofa Naval Steam ym Mhenarth, a werthwyd ychydig dros 12 mis ar ôl i’r lofa newid dwylo.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Eglwys yr Holl Saint, Stryd Tyndall, Caerdydd

Ydych chi erioed wedi ystyried bod yn berchen ar eglwys? Byddech chi wrth eich bodd petaech chi’n rhywun ar ddechrau’r 20fed ganrif yn chwilio drwy eiddo i’w gwerthu gan arwerthwyr Caerdydd Stephenson and Alexander. Mae cofnodion y cwmni o’r cyfnod hwnnw yn rhestru nifer o eglwysi ar y farchnad i’w gwerthu. Efallai bod Eglwys yr Holl Saint gyda’r mwyaf adnabyddus yng Nghaerdydd, ar gornel Stryd Tyndall a Stryd Ellen. Aeth ar werth am y tro cyntaf yn 1899.

Adeiladwyd Eglwys yr Holl Saint am £3000 gyda chymorth gan Ardalyddes Bute. Wedi’i hadeiladu gan yr adeiladwr lleol James Griffiths, disgrifiwyd yr eglwys, gyda’i thŵr 100 troedfedd sgwâr, wrth ei hagor, ar 10 Ebrill 1856, fel … adeiledd golygus… ac … enghraifft hardd o bensaernïaeth Normanaidd. Ei henw i ddechrau oedd yr Eglwys Gymreig ac roedd yn un o’r eglwysi “modern” cyntaf i ddarparu ar gyfer poblogaeth a oedd yn tyfu’n gyflym. Wedi’i lleoli ar stepen drws gatiau Doc Dwyrain Bute ac yn agos at Orsaf Caerdydd Canolog, roedd Eglwys yr Holl Saint wedi’i lleoli’n berffaith i wasanaethu’r rhai a oedd yn gweithio yn niwydiannau’r dociau.

Deugain mlynedd yn ddiweddarach, fodd bynnag, roedd y seddau ar gyfer 450 o bobl yn wag i raddau helaeth a phrin yr oedd yr eglwys yn cael ei defnyddio.  Mae cofnodion priodas Eglwys yr Holl Saint, a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn datgelu bod pum priodas wedi’u cynnal yn ystod ei dwy flynedd olaf. Bu’r yr un olaf dan arweiniad y Parch. Andrew Hyslop, ar 25 Gorffennaf 1899 pan briododd William Harris, porthor rheilffordd o Treharris Street, Agnes Lyons. Roedd y cwpl yn nodweddiadol o’r rhai a gafodd eu denu i Dde Cymru ar yr adeg hon gyda William yn symud i Gaerdydd o Ddyfnaint ac Agnes o Sir Henffordd.

Erbyn 1899 roedd y strydoedd prysur o amgylch yr eglwys yn gartref i raddau helaeth i’r rhai a oedd wedi cyrraedd o Iwerddon. Bach iawn oedd rôl Eglwys yr Holl Saint, a oedd yn eglwys Anglicanaidd, ym mywyd y teuluoedd a oedd yn byw yn y strydoedd teras oddi ar Stryd Tyndall. I’r eglwys Gatholig y byddai’r rhan fwyaf yn mynd i addoli a gweddïo. Roedd cyflwr adeilad yr eglwys hefyd yn wael.

O Adamsdown yn bennaf y deuai’r ychydig rai o fynychwyr yr eglwys erbyn hynny. Yn yr ardal hon, ac Augusta Street yn benodol, y bu’r cwpl newydd briodi William ac Agnes Harris yn byw yn eu tŷ cyntaf. Roedd yn rhaid i’r rhai a oedd yn mynychu gwasanaethau ar ddydd Sul yn Eglwys yr Holl Saint o Adamsdown fynd dros gyfres o bontydd troed ar draws y brif reilffordd a mynd heibio’r tai teras niferus oddi ar Stryd Tyndall.

Felly, penderfynwyd cau safle Stryd Tyndall ac adleoli Eglwys yr Holl Saint i Adamsdown.  Amcangyfrifwyd mai £2500 fyddai cost yr eglwys newydd. Er mwyn lleihau’r gost cafodd bron popeth ei symud o Eglwys yr Holl Saint gan gynnwys yr allor, y pulpud, y ddarllenfa, yr organ, y ffenestri gwydr lliw, y bedyddfaen a’r seddi. Yr unig dalcen caled oedd y clochdy ar ochr yr eglwys a oedd yn wynebu Stryd Tyndall. Er ei fod yn werthfawr roedd yn rhy ddrud i’w symud. Mae’n ddigon posib mai’r arwerthwyr, Stephenson ac Alexander, a ddyfeisiodd y datrysiad. Penderfynwyd y byddai’n rhaid i brynwr yr eglwys naill ai hefyd prynu’r gloch ar wahân neu ei gludo i awdurdodau’r eglwys.

Bu hyn yn llwyddiant gyda’r eglwys newydd ar Heol Windsor yn agor ym mis Ionawr 1903. Mae’n sefyll hyd heddiw er nad yw’n cael ei defnyddio fel eglwys mwyach. O ran yr eglwys wreiddiol, er bod galw cynyddol am le ar gyfer ffatrïoedd a warysau yn ardal Stryd Tyndall, i ddechrau, nid oedd llawer o ddiddordeb yn y safle. Yn y pen draw, cafodd ei phrynu gan Great Western Railway a’i throsi’n orsaf bŵer i ddarparu trydan i oleuo’r safle. Dros y blynyddoedd roedd nifer o rolau ganddi cyn cael ei dymchwel o’r diwedd ym 1980. I’r rhai sy’n gyfarwydd â’r ardal, mae’r safle ar gornel Ellen Street a Stryd Tyndall bellach yn gartref i’r Adeilad Capital.

Os hoffech chi wybod mwy am Eglwys yr Holl Saint, mae rhestr o’r cofnodion yng nghasgliad Stephenson ac Alexander ar gael ar-lein, dan y cyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg https://canfod.glamarchives.gov.uk/cy/.  Cedwir Cofnodion Plwyf Eglwysig Eglwys yr Holl Saint, gan gynnwys y cofnodion priodas, yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod P156CW.

Mae gwybodaeth gefndirol am yr eglwys wedi dod o’r casgliad o bapurau newydd Cymreig gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru https://newspapers.library.wales. Mae hyn yn cynnwys braslun o Eglwys yr Holl Saint o’r South Wales Daily News ar 18 Ionawr 1899.

I’r rhai sydd â diddordeb yn yr ail eglwys ar Heol Windsor, mae erthygl gan David Webb, gwirfoddolwr yn Archifau Morgannwg, yn rhoi sylwebaeth ar fraslun o’r tu mewn iddi gan Mary Traynor. Mae’r braslun ar gael yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod D1093/2/16 ac mae erthygl David ar gael yma https://archifaumorgannwg.wordpress.com/2017/08/16/tu-mewn-eglwys-yr-holl-seintiau-adamsdown-caerdydd/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig – Theatr y Royal Clarence, Pontypridd

Nid oedd y gwerthiant yng Ngwesty’r New Inn, Pontypridd ddydd Mercher 14 Mawrth 1900, a drefnwyd gan yr arwerthwyr Stephenson & Alexander, yn un arferol o gwbl. Ar gael roedd castell gyda gorseddle, hen stryd Rufeinig a phentref yn gorwedd ynghudd mewn coedwig dywyll. Y peth annisgwyl oedd eu bod i gyd wedi’u gwneud o bren a chynfas fel golygfeydd llwyfan a’u bod wedi’u cynnwys yng ngwerthiant Theatr y Royal Clarence.

Roedd Theatr y Royal Clarence yn un o sawl eiddo a aeth drwy ddwylo’r arwerthwyr o Gaerdydd yn ystod y cyfnod hwn ac mae manylion y gwerthiant, sydd bellach yn Archifau Morgannwg, yn rhoi cipolwg hynod ddiddorol ar sut olwg fyddai wedi bod ar y theatr yn ei hanterth.

Wedi’i lleoli ar y Stryd Fawr, Pontypridd, ger Gwesty’r Clarence, Theatr y Royal Clarence oedd y theatr barhaol bwrpasol gyntaf ym Mhontypridd ac fe’i disgrifiwyd ym manylion y gwerthiant fel …eiddo rhagorol yng nghanol ardal fasnachol bwysig.

Wedi’i hadeiladu gan Turner & Sons, y cwmni sy’n gyfrifol am lawer o’r adeiladau dinesig yng Nghaerdydd, agorodd y theatr ei drysau am y tro cyntaf ym mis Ebrill 1891 ac roedd yn amlwg, o’r cychwyn cyntaf, nad oedd y perchnogion, Trenchard & Jones, wedi arbed unrhyw gost i’w gwneud y …theatr orau a mwyaf cyflawn yn Ne Cymru.  Gyda seddau i 1300 o bobl ar dair lefel roedd yn awditoriwm trawiadol a ddisgrifiwyd gan y papurau newydd fel lle… wedi’i awyru’n dda, wedi’i oleuo’n braf ac yn hynod gyfforddus. Fel arwydd o’u huchelgais ymffrostiodd y perchnogion yn y theatr gan ddweud mai hi oedd … theatr harddaf Cymru… â’r … cwmnïau gorau wedi’u harchebu… a … phob cynhyrchiad wedi’i gyflwyno mewn modd llawer gwell nag unrhyw theatr arall yng Nghymru.

Ond ni aeth popeth yn ôl y bwriad. O fewn wythnosau i’r noson agoriadol arweiniodd anghydfod rhwng Will Smithson, rheolwr y theatr, ac aelod o’r gerddorfa at ymladdfa a arweiniodd at yr angen i Smithson ymddangos yn y llys. Nid y ddirwy o £2 a roddwyd i’r rheolwr oedd y pennawd yr oedd y theatr wedi gobeithio amdano. Serch hynny, roedd Theatr y Royal Clarence yn lleoliad poblogaidd a ddenodd dorfeydd noson ar ôl noson gyda’i chymysgedd o ddrama, comedi, bwrlésg, sioeau cerdd ac opera.

Efallai mai un o’r ymddangosiadau mwyaf nodedig yn Theatr y Royal Clarence oedd yr un gan Annie Oakley, y saethwraig Americanaidd ddiguro enwog, yn 1895. Roedd Oakley yn serennu yn ‘Miss Rora’, drama gomedi, ac adroddwyd bod y theatr dan warchae gan bobl a oedd yn gobeithio gweld y perfformiad gyda llawer ohonynt yn cael eu troi i ffwrdd. Nid oedd diddordeb gan y bobl yn ‘Miss Rora’ ond yn yr addewid o olygfa lle byddai Oakley yn ail-greu arddangosiad saethu a berfformiwyd yn ddiweddar i’r Frenhines Victoria a’r Teulu Brenhinol gan Sioe Gorllewin Gwyllt Buffalo Bill. Yn ddigon siŵr, ar yr amser penodedig, cyrhaeddodd Oakley’r llwyfan ar gefn ceffyl a chyffroi’r dorf trwy saethu … yn ddi-feth… amrywiaeth o dargedau oedd yn cael eu taflu i’r awyr gan gynorthwy-ydd.

Mae’n debyg i’r ffotograff o’r theatr (uchod), a gedwir yn Archifau Morgannwg, gael ei dynnu yn 1898, ddwy flynedd yn unig cyn y gwerthiant.  Mae’n dangos y ddwy siop wedi’u hymgorffori yn yr adeilad adeg y gwerthiant, Eastman’s sef siop gig a Tuckers sef siop ffrwythau a llysiau. Yn ogystal, mae’r poster wrth ddrws y theatr yn hysbysebu perfformiad o ‘The Streets of London’ yn y theatr ym mis Chwefror 1898.  Wedi’i chanmol fel drama a gynhyrchwyd … ar raddfa o fawredd anarferol… gan Messrs Montefoire, …yr arlwywyr theatrig, a chyda golygfeydd wedi’u paentio’n arbennig o Sgwâr Trafalgar, Banc Lloegr a Thŵr Llundain.

Byddai’r rhai a oedd yn barod i dalu hanner coron am sedd yn y Cylch Cyntaf wedi mynd i mewn drwy’r prif ddrws ar y Stryd Fawr wedi’i addurno â drychau euraidd a deugain o ffotograffau o actorion enwog a chynyrchiadau’r gorffennol. Efallai y byddent wedyn wedi mynd, i ddechrau, i’r bar cyn cael eu hebrwng i’r cylch cyntaf, wedi’i addurno ag amrywiaeth o blanhigion mewn standiau priddwaith, a’u harwain i’w seddau melfed coch moethus. Fodd bynnag, byddai’r rhan fwyaf o bobl wedi mynd i mewn drwy’r drws ochr gan gael eu tywys i’r seddau a’r meinciau rhatach yn yr ardal seddau ôl a’r galeri a oedd yn costio 1 swllt a 6 cheiniog yn y drefn honno.

Ar adeg y gwerthiant yn 1900 dim ond yn ysbeidiol yr oedd y theatr yn cael ei defnyddio, er ei bod wedi darparu lleoliad, ar sawl achlysur, ar gyfer cyfarfodydd torfol dynion rheilffordd a glowyr a oedd yn streicio.  Ond ni chafwyd y pris cadw ar gyfer Theatr y Royal Clarence a chafodd y theatr ei thynnu’n ôl. Y flwyddyn ganlynol etholwyd Trenchard & Jones i ailagor y theatr, ac erbyn 1911 roedd wedi cael ei hailenwi fel The New Theatre. Erbyn hynny roedd hefyd yn cynnal perfformiadau gan ddefnyddio ‘Theatrescope’ i ateb y galw cynyddol am sinema. Dros y blynyddoedd canlynol ceisiodd y theatr newid gyda’r oes. Mae’n bosibl ei bod yn cael ei chofio orau fel Sinema’r Sir ac, yn ei blynyddoedd olaf cyn ei dymchwel, fel Clwb Bingo.

I’r rhai a hoffai wybod mwy am Theatr y Royal Clarence, mae rhestr o’r cofnodion a gadwyd yng nghasgliad Stephenson & Alexander ar gael ar-lein, dan gyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg http://calmview.cardiff.gov.uk/. Mae’r ffotograff o’r theatr hefyd yn cael ei gadw yn yr Archifau. Daw’r wybodaeth gefndirol am y theatr o Bapurau Newydd Cymru Ar-lein https://newspapers.library.wales.

Yn yr erthygl nesaf awn ymlaen i eiddo arall dan ofal Stephenson & Alexander – sef eglwys yn Stryd Tyndall, Caerdydd. Pan agorwyd hi gyntaf yn 1856, hi oedd un o’r eglwysi newydd cyntaf a adeiladwyd i ddarparu ar gyfer pobl a ddenwyd i Gaerdydd gan gyfleoedd gwaith yn y dociau. Mae manylion y gwerthiant a luniwyd gan Stephenson & Alexander yn 1899 yn nodi sut olwg oedd ar yr eglwys hon ychydig dros ddeugain mlynedd yn ddiweddarach, a pham y cefnogodd y gynulleidfa ei gwerthu a’i symud i safle newydd yng Nghaerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Stephenson & Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr Siartredig: Gwesty’r Barri

Ar 28 Chwefror 1901 roedd Gwesty’r Barri “dan forthwyl yr arwerthwr” mewn arwerthiant a gynhaliwyd yng Nghaerdydd.

Fel gwesty a thipyn o statws, roedd y gwerthiant dan law Stephenson and Alexander, Auctioneers and Surveyors, o Gaerdydd. Mae cofnodion y cwmni, a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn rhoi cipolwg ar y moethusrwydd a’r gwasanaeth a oedd i’w cael yr ochr arall i ddrysau mawreddog y gwesty dros gant ac ugain mlynedd yn ôl ym 1901.

Pan agorodd ym 1890 roedd y gwesty newydd yn bwriadu manteisio ar y ffyniant a ragwelid mewn masnach a fyddai’n dilyn cwblhau dociau’r Barri. Amcangyfrifai’r prosbectws ar gyfer Gwesty’r Barri, gyda hyd at 50 o longau yn y porthladd ar unrhyw un adeg, fod digon o le ar gyfer gwesty newydd ar gyfer haen uwch y farchnad. Roedd y gynulleidfa darged yn ddynion busnes a thwristiaid gyda phoblogrwydd cynyddol gwyliau haf glan môr. Wedi’i leoli yn y Barri ar gornel Broad Street a Windsor Road, ger yr orsaf reilffordd ac o fewn pellter cerdded i’r dociau, roedd y gwesty yn ymddangos fel pe bai mewn lleoliad perffaith.

Beth allai’r ymwelydd ei ddisgwyl yn 1900 wrth gael ei hebrwng i’r drws ffrynt gan omnibws y gwesty ei hun? Wrth gerdded o dan y llythrennau euraidd mawr dros y drws, yn datgan Gwesty’r Barri, yr argraff gyntaf oedd golud a soffistigeiddrwydd. Roedd y cyntedd a’r fynedfa wedi eu goleuo â globau nwy a’u haddurno â blodau wedi’u gosod ar bedestalau addurnedig, ynghyd â byrddau o bren cneuen Ffrengig gydag arddangosfa o fasau a phlatiau Japaneaidd. I gwblhau’r olygfa, roedd cyfres o baentiadau olew ar hyd y waliau yn y neuadd a oedd yn parhau i fyny’r grisiau i’r lloriau uchaf.

Ar ôl cofrestru a chadw eich pethau gwerthfawr yng nghoffr dur aruthrol y gwesty, a wnaed gan Perry and Co o Bilston (cwmni  enwog am ei blât arfau a ddefnyddid wrth adeiladu llongau rhyfel), byddai gwesteion yn cael eu hebrwng i fyny’r grisiau i un o 57 ystafell y gwesty. Roedd y mwyaf moethus i’w canfod ar y llawr cyntaf, gyda byrddau gwisgo onnen neu gneuen Ffrengig a stondinau ymolchi ar ben marmor St Anne wedi’i fewnforio o Wlad Belg. Yn gwrthgyferbynnu â’r gwely pres byddai gwrthban “Marcella” arddull Ffrengig wedi ei frodio’n wyn, tra bod y llawr wedi’i orchuddio â charped Brwsel.

Ond pam aros yn yr ystafell pan, ar yr un llawr, gallai gwesteion fynd i ystafell glwb, ystafell goffi a dwy ystafell groeso breifat? Roedd yr ystafelloedd croeso yn cynnig amrywiaeth o gadeiriau esmwyth wedi’u gorchuddio naill ai mewn lledr Moroco neu felfed gwyrdd “ffigurol,” byrddau sgwennu a hyd yn oed piano – unwaith eto y gorau – gan gwmni Stiles and Co o Lundain. Gan fentro i’r llawr gwaelod gallai’r gwestai fynd i ystafell filiards gyda dau fwrdd wedi’u gwneud gan Burroughes a Watts, a gweithiwr o’r gwesty yno yn barod i “sialcio” eich sgôr.

Wedi diwrnod hir roedd yr opsiwn o luniaeth ym mar Dosbarth Cyntaf y gwesty, gyda’i soffas o bren cneuen Ffrengig a’i lun o Dŷ’r Cyffredin, cyn mynd i’r bwyty a la carte gyda gosodiadau bwrdd wedi’u haddurno â chyllyll a ffyrc plat arian Elkington y gwesty. Roedd y fwydlen helaeth yn cynnwys amrywiaeth o gynnyrch a dynnwyd bob dydd o’r gerddi mawr yng nghefn y gwesty. Heb os, byddai’r pryd yn gyfle i gynllunio ar gyfer y diwrnod canlynol, ac un opsiwn oedd llogi cerbyd neu drap â cheffyl o stabl y gwesty ar gyfer taith a phicnic yn y wlad.

Fodd bynnag, yn ôl safonau modern, nid oedd arhosiad yng Ngwesty’r Barri yr hyn y gellid ei ddisgwyl gan brif westy heddiw. Tanau glo oedd yn gwresogi’r ystafelloedd a rhoddwyd potel ddŵr poeth i bob gwestai. Roedd y gwaith plymio a’r ystafelloedd ymolchi yn elfennol gyda dim ond dwy ystafell ymolchi a dau doiled ar gyfer y llawr cyntaf i gyd. Hefyd, byddai ymwelwyr â’r bariau cyhoeddus wedi dod o hyd i lestri poeri wedi’u dotio ar draws y llawr ac yn cael eu defnyddio’n hael gan y rhai fyddai’n cnoi tybaco fel arfer. Serch hynny, byddai’r cysur a’r gwasanaeth a ddarperid yng Ngwesty’r Barri wedi creu argraff ar westai yno ym 1900.

Prosiect TA Walker oedd y gwesty.  Roedd Thomas Walker wedi gwneud ei enw da a’i ffortiwn fel “contractwr” yn rheoli rhai o brosiectau peirianneg mwyaf yr oes.   Efallai ei fod yn fwyaf adnabyddus am ei waith yn adeiladu Twnnel Hafren, Dociau’r Barri, Dociau Abertawe, cronfa ddŵr Llanisien a llinellau’r Metropolitan a’r District ar y tiwb yn Llundain. Gweithiodd hefyd ar brosiectau ledled y byd, gan gynnwys Rwsia, y Swdan, Canada a Buenos Aires.  Adeg ei farwolaeth ym mis Tachwedd 1899, bu’n ymwneud yn helaeth â chyfarwyddo gwaith ar Gamlas Longau Manceinion. Yn anffodus ni fuodd Walker, a gafodd ei ddisgrifio yn y papurau newydd fel “… arwr Twnnel Hafren a chontractwr gweithiau peirianyddol anferthol”, byw i weld agoriad Gwesty’r Barri.

Mae’r adeilad yn dal i sefyll heddiw, er nad yw’n westy bellach.  I’r rhai a hoffai wybod mwy, mae rhestr o’r cofnodion a gedwir ar gyfer Stephenson & Alexander ar gael ar-lein, dan gyfeirnod DSA, yng nghatalog Archifau Morgannwg http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Yn yr erthygl nesaf awn ymlaen i eiddo arall dan ymbarél Stephenson & Alexander – sef theatr ym Mhontypridd. Pan agorwyd y theatr gyntaf ym mis Ebrill 1891 fe’i disgrifiwyd fel y brif theatr a’r theatr barhaol gyntaf yn y dref, gyda seddi i dros fil o bobl. Gyda pherfformwyr yn cynnwys Annie Oakley, y “sharpshooter” Americanaidd, ochr yn ochr â bwydlen reolaidd o ddrama, sioeau cerdd a bwrlesg, buan iawn y daeth yn un o’r lleoliadau mwyaf poblogaidd yn ne Cymru. Mae manylion y gwerthiant a luniwyd gan Stephenson & Alexander ym 1900 yn cynnig cipolwg ar sut roedd y theatr hon yn edrych ar droad y ganrif ac yn cynnwys manylion rhai o’r perfformwyr a welwyd yno ar ei llwyfan.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg