Cafodd cymdeithas Prydain ei hysgwyd gan Streic Cyffredinol a barodd naw diwrnod ym mis Mai 1926 wrth i 1.5 miliwn o weithwyr ledled y wlad wneud safiad. I lawer yn yr undebau llafur, roedd yn weithred syml o gadernid gyda’r glowyr a oedd wedi gweld eu cyflogau a’u telerau ac amodau gwaith yn gwaethygu’n gyson dros y blynyddoedd yn dilyn diwedd yr Ail Ryfel Byd. Yn wir, roedd cyflog y glowyr wedi gostwng bron i draean erbyn 1926 o gymharu â 1919. Arweiniodd cynigion i leihau cyflogau a chynyddu oriau gwaith ymhellach at ymateb enwog Ffederasiwn Glowyr Prydain Fawr: ‘Not a penny off the wages and not a minute on the day’. Cafwyd ymateb unfrydol gadarnhaol ymysg yr undebau a’u haelodau i benderfyniad y TUC ym mis Mai 1926 i annog y gweithwyr trafnidiaeth, yr argraffwyr a’r gweithwyr haearn a dur i sefyll ochr yn ochr â’u cyfoedion yn y pyllau glo.
I eraill, roedd penderfyniad y TUC yn cynrychioli Streic Cyffredinol, ac yn her i lywodraeth gyfansoddiadol. Gyda syfrdandod y gwrthryfel Bolsieficaidd yn Rwsia yn fyw yn y cof, galwodd y Prif Weinidog, Stanley Baldwin, y streic yn ‘her i San Steffan’ ac yn ‘llwybr at anarchiaeth ac adfail’ [The British Gazette, 6 Mai 1926]. Cyn i’r streic gael ei gyhoeddi, roedd y Llywodraeth wedi paratoi i sicrhau parhad gwasanaethau allweddol ledled y wlad, i’w rhedeg ym mhob ardal gan Gomisiynydd Sifil a benodwyd yn ganolog. Yn Ne Cymru, penodwyd Iarll Clarendon ar 2 Mai 1926 yn Adeilad Dominions yng Nghaerdydd i weithio gyda’r awdurdodau lleol i gynnal cyfraith a threfn, trafnidiaeth a chyflenwadau bwyd. Cafodd hefyd fanteisio ar gangen leol y Pwyllgor Gwasanaeth Gwirfoddol i recriwtio dynion a menywod lleol i gadw’r dociau a’r gwasanaethau trafnidiaeth lleol i weithredu ac, yn ôl yr angen, i roi hwb i’r heddlu. I gyd, recriwtiodd y Pwyllgorau Gwasanaeth Gwirfoddol dros 12,000 o wirfoddolwyr yn Ne Cymru. Defnyddiwyd nifer fach o ddynion i gynnig gwasanaeth sylfaenol ar y rheilffyrdd ac yn y dociau. Roedd effaith y gwirfoddolwyr yn fwyaf amlwg yn yr ardaloedd trefol, yn arbennig yng Nghaerdydd, lle cawsant eu defnyddio i redeg gwasanaethau tram a bws. Er bod y TUC wedi annog aelodau i osgoi gwrthdaro, roedd y Llywodraeth yn benderfynol o sicrhau bod gwasanaethau hanfodol ar gael, a gosododd filwyr yn y rhan fwyaf o ddinasoedd a threfi a llongau’r llynges mewn porthladdoedd allweddol.
Mae gan Archifau Morgannwg ddeunydd sy’n adrodd stori’r Streic Cyffredinol yn Ne Cymru o safbwynt yr undebau, gwirfoddolwyr lleol a’r rheini a redodd y Pwyllgorau Gwasanaeth Gwrifoddol. Mae pethau fel cofnodlyfrau ysgolion hefyd yn adrodd yr effaith ar gymunedau lleol.
Dros y mis diwethaf rydym wedi ymchwilio i hanes dyn y rheilffordd a swyddog undeb o Aberdâr, swyddog y Pwyllgor Gwasanaeth Gwirfoddol, a’r gwirfoddolwyr eu hun. Heddiw edrychwn ar effaith y Streic ar gymunedau de Cymru.
Mae llyfrau log ysgolion de Cymru yn rhoi golwg wahanol ac amgen ar Streic Gyffredinol 1926 a’i heffaith. Caiff stori’r streic ei gweld yn aml drwy gyfrwng adroddiadau graffig o’r gwrthdaro rhwng y rheiny oedd yn streicio a’r rheiny oedd yn adleisio cri’r Llywodraeth ar i wirfoddolwyr gynnal a chadw gwasanaethau angenrheidiol. Mae adroddiadau o’r fath yn canolbwyntio’n naturiol ar ddigwyddiadau dramatig naw diwrnod y streic. Serch hynny, i lawr yng nghymunedau glofaol de Cymru dim ond un bennod oedd y Streic Fawr mewn anghydfod gyda’r perchnogion glo a arweiniodd at flynyddoedd o galedi a thlodi. Mae llyfrau log ysgolion cymoedd de Cymru yn dangos y caledi ddioddefwyd gan y trigolion lleol yn ystod y cyfnod a sut y daeth cymunedau ynghyd i wrthsefyll y prinder oedd yn wynebu’r rhan fwyaf o deuluoedd. Mae enghraifft wych o hyn yn y cofnodion gadwyd gan Bennaeth Ysgol y Bechgyn yn y Maerdy yn y cyfnod hwn sydd i’w gweld yn Archifau Morgannwg.
Efallai mai nodwedd fwyaf trawiadol cofnodion y Maerdy yw cyn lleied o sylw sydd ynddyn nhw i naw diwrnod y Streic Gyffredinol. Yn y cyfnod yn arwain at y streic, gyhoeddwyd ar 3 Mai 1926, doedd dim yn wahanol i’r arfer yn yr ysgol:
May 3 1926. The schools were closed to celebrate Labour Day which fell on Sat. the first of May. The children were entertained to tea at the Workmen’s Hall and free Pictures. The projected excursion to Penrhys mountain was abandoned because of the rain [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.246].
Ddeuddydd yn ddiweddarach, ar 5 Mai, cafwyd yr unig gyfeiriad yn ystod naw diwrnod y Streic Gyffredinol, at ddatblygiadau y tu hwnt i’r ysgol:
May 5 1926. This is the first week of a General Strike affecting the whole country. Trains have ceased running here and newspapers have been banned [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.246].
Parlysu systemau trafnidiaeth lleol a chenedlaethol – roedd streic oedd yn meddu ar nod o’r fath yn ddigwyddiad newydd a dramatig i drefi mawr de Cymru. Doedd streicio a chloi mas ar y llaw arall ddim yn newydd i gymunedau glofaol y de, o ystyried bod yr undebau wedi bod mewn anghydfod â pherchenogion y pyllau ynghylch amodau a thelerau gwaith ers diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Serch hynny, mae’n rhaid bod chwalu’r Streic Gyffredinol, a alwyd er mwyn cefnogi gwrthwynebiad y glowyr i alwad y perchnogion i ostwng cyflog a chynyddu oriau, yn ergyd drom i gymunedau fel y Maerdy.
Os oedd chwalu’r streic yn ddiwedd ar y mater i lawer o bobl, i’r rheiny yn y cymunedau glofaol roedd yn arwydd o gyfnod newydd, anos, wrth i’r glowyr barhau â’u hanghydfod yn erbyn y perchnogion ond heb gefnogaeth. Caewyd pyllau ledled de Cymru wrth i’r perchnogion fynnu cytundeb ar delerau ac amodau is ac fel rhag amod ar gyfer dychwelyd i’r gwaith. Wedi eu hamddifadu yn aml rhag gallu hawlio budd-dal diweithdra, bu’n rhaid i deuluoedd ddibynnu ar gymorth y tlodion ynghyd â bwyd ac arian ddarparwyd gan gronfeydd amddifadedd lleol. Y broblem gyntaf oedd darparu bwyd i blant teuluoedd lleol. Fel mewn rhannau eraill o dde Cymru, roedd ysgol y Maerdy a’i staff yng nghanol yr ymdrech a roddwyd ar waith 5 diwrnod wedi chwalu’r Streic Gyffredinoli helpu teuluoedd lleol.
May 17 1926. A school Canteen had been opened under the Necessitous Children’s Act for the feeding of the children during the present stoppage of the pits. Two vestries are used – Ebenezer for the Boys and Infants, Siloa for the Girls. Two meals a day, dinner and tea are provided [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.247].
24 May 1926. The numbers fed on Mon last were 106 boys, 104 girls, and 78 infants. This gradually increases up to Friday when 287 boys, 258 girls and 229 infants were fed. Sat and Sn were days of lower attendance [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.247].
25 May 1926. Because of the large numbers fed in relays it is found impossible to get the children back in time for the afternoon session and on several occasions less than half the boys of the middle school have been on time [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.247].
Rhyddhawyd arian gan yr awdurdod lleol yn y Rhondda i ysgolion ar hyd ac ar led yr ardal i sefydlu llefydd bwyd i ddarparu o leiaf ddau bryd bwyd y dydd, saith diwrnod yr wythnos, i blant oedd wedi eu nodi fel rhai mewn angen gan benaethiaid ysgolion. Gyda’r streic yn ei hanterth, amcangyfrifwyd y cafodd 18,000 o blant eu bwydo bob dydd yn y Rhondda.
Does dim syndod hwyrach i’r prydau bwyd am ddim gynyddu presenoldeb yn yr ysgolion, yn rhannol oherwydd safon y bwyd ond hefyd oherwydd bod y llefydd bwyd yn lleihau’r angen i blant osgoi’r ysgol er mwyn helpu eu rhieni i chwilio am fwyd a thanwydd.
7 June 1926. The AO called today. His list is short once more for the attendance has improved lately – due to good weather and the opening of the Food Canteens [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.248].
June 8. Mr A Taylor and Mr T Jones, two School Inspectors, visited the Canteens this morning, tested the Bread Pudding, and Blanc Mange and Red Jelly and expressed their satisfaction of the good fare provided. The week’s menus are varied and include meat, sausage, potatoes, bread, cake, jam, rice, jellies, bananas, buns, scones, salad (veg) [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.248].
Dim ond un elfen oedd yr ysgolion yn yr ymdrech wnaed yn y cymunedau i ddarparu ar gyfer anghenion teuluoedd. Sefydlwyd rhwydwaith o lefydd bwyta a cheginau cawl yn nhrefi a phentrefi de Cymru i ddarparu prydau bwyd bob dydd i’r dynion oedd wedi eu cloi allan o’r pyllau. Yn wahanol i’r ysgolion, roedd y ceginau yma yn dibynnu’n helaeth ar gyfraniadau lleol. Roedd cronfeydd fel Cronfa Amddifadedd y Maerdy yn allweddol wrth ddwyn partneriaid lleol ynghyd, yn aml dan fantell un o’r Cynghorau Masnach lleol gan weithio’n aml gyda Chyfrinfeydd y Glowyr wrth godi arian. Yn y rhan fwyaf o ardaloedd, fodd bynnag, dim ond aelodau undeb, ac felly dynion yn unig, oedd yn cael eu bwydo gyda disgwyl bod y merched gartref, os oedd angen, yn llwyddo i ddod i ben gyda chymorth y tlodion.
July 1 1926. An attendance half holiday was granted today when the carnival and sports were held in aid for the Maerdy Distress Fund [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.248].
Erbyn diwedd Gorffennaf, heb ddim argoel o ateb i’r anghydfod ar y gorwel, penderfynwyd cadw’r llefydd bwyd ar agor dros fisoedd yr haf. Mae’n anodd dychmygu’r pwysau y byddai’r penderfyniad hwn wedi ei roi ar yr ysgol, gyda disgwyl i’r athrawon arolygu’r ffreuturau saith diwrnod yr wythnos drwy gydol y gwyliau. I raddau, llwyddwyd i gyflawni hyn drwy system rota ac addewid o amser i ffwrdd o’r gwaith ar ddiwedd yr anghydfod. I lawer, fodd bynnag, roedd y cysylltiadau gyda’r cymunedau glofaol mor gryf fel nad oedd peidio ag estyn help llaw yn opsiwn.
July 22. Closed at 4pm for the Midsummer Vacation. This is a week earlier than usual, five weeks have been granted to cover the Whitsun week which was not given this year because of the ‘Feeding’ and the usual four weeks of the summer holidays. The Feeding will be carried on through the holidays, the teachers taking charge in turn [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 p249].
Wrth i’r flwyddyn ysgol fynd rhagddi ym mis Medi roedd arwyddion o atebion mwy newydd a radical, gyda’r penderfyniad i yrru plant i fyw at deuluoedd oed yn barod i ofalu amdanynt tan ddiwedd y streic. Fel mae’r cofnod isod yn ei ddangos, mae’n rhaid bod hon yn sefyllfa heriol o ystyried y pellteroedd oedd yn codi mewn rhai achosion.
Sept 3 1926. A few boys have been sent to London for the period of the Strike. They are being adopted by different families [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.249].
Wrth i’r gaeaf ddynesu, daeth cadw’r plant yn sych a chynnes yn broblem fwyfwy amlwg. Yn benodol, roedd darparu esgidiau cadarn i blant yn destun gofid i deuluoedd ledled y cymunedau glofaol.
Sept 9 1926. A boot repairing establishment has been set up in the Workmen’s Hall. The leather is supplied free by the Society of Friends and a dozen men under the supervision of a skilled bootmaker are engaged in repairing the children’s boots. [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.250].
Oct 1 1926. Two ladies representing the Liverpool Society of Friends visited the school this afternoon and brought a dozen pairs of trouser for distribution. Moneys have also been received from the Council Chairman’s Fund and London NUT Association (Lambeth?) including Battersea Grammar School towards boots for the children. Over 50 children in the three departments have been supplied with new boots [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 tt.250-1].
Nov 3 1926. The AO called this morning. The wet weather tells upon the attendance now for many boots are quite unfit and some sixty to seventy boys are wearing boots which are beyond repair. Another small sum of three pounds has been received from the Chairman’s Fund [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 tt.251-2].
Nov 17 1926. The weather has been very wet during the past three weeks but the attendance has not suffered greatly. The Canteens undoubtedly help a good attendance. The boots of many – 70 or 80 at least – are in a bad condition in spite of the free repairs and new supplies that are occasionally received. The Head Mistress of the Girls’, after a recent visit to her home, brought a number of good boots and children’s garment which were a boon to several [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.252].
Doedd yr ysgolion a’r capeli lleol oedd yn darparu’r llefydd bwyd ddim yn rhydd rhag prinder bwyd a thanwydd ac fe gofnodwyd yn aml y problemau yr oedd diffyg glo yn ei greu.
Nov 18 1926. The Vestry had no fire today the coal being used up [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.252].
Dec 3 1926. Fortunately the neighbouring pits are being re-opened and better supply of coal and coke is received but our own pits have not been entered [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.253].
Dec 6 1926. Steam has been raised in the Collieries today for the first time for many months for the Safety Men have not been working here. Preparations are being made for a resumption of work [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.253].
Mae’r cofnod yn nodi i’r pyllau ailagor yn dilyn penderfyniad Ffederasiwn y Glowyr, ar lefel genedlaethol, i argymell dychwelyd i’r gwaith ar 19 Tachwedd 1926. Roedd yn gyfaddefiad iddyn nhw gael eu trechu, ac er i Ffederasiwn Glowyr De Cymru, fel mewn ardaloedd eraill, roi cais ar negyddu dychweliad trefnus i’r gwaith ac ail-gyflogi dynion undeb, roedd hi yn amlwg taw’r perchnogion oedd â’r llaw uchaf. O ganlyniad, ynghyd a’r gostyngiad mewn cyflog a hyd y diwrnod gwaith, collodd miloedd o ddynion undeb eu swyddi wrth i gyflogwyr fachu ar y cyfle i leihau niferoedd a chadw dynion oedd wedi parhau i weithio drwy gydol y streic.
Amcangyfrifir, yn y 12 mis yn dilyn diwedd y streic, y lleihaodd gweithlu pyllau’r de dros 20,000.
Fel y gellir disgwyl, mae’r cofnodion ysgol yn awgrymu bod y dychweliad i’r gwaith yn y Maerdy yn faith a phigog. Dan bwysau’r llywodraeth ganolog a threthdalwyr lleol, welsai’r awdurdod lleol ddim dewis ond am gau y llefydd bwyd o ddiwedd y flwyddyn gan fod y streic bellach ar ben. Fel y dengys cofnodion yr ysgol, fe greodd hyn galedi enfawr ymhlith teuluoedd lleol mewn ardaloedd fel y Maerdy lle roedd yr undeb yn parhau i geisio trafod gyda pherchnogion y pwll.
Dec 23 1926. The school was closed this afternoon at 4 for the Christmas holidays but the canteens are being kept open until Thurs the 31st inst. [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.253].
Jan 10 1927. Reopened after the Christmas Holiday. A number of women – about 15 – called here today to protest against the smallness of the amount of money paid out for the feeding of their children [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.254].
Jan 18 1927. The AO called today. The majority of the absentees complain of bad boots. The local pits have been open for some time but few have returned to work as the local Miners’ Lodge rules that no man was to take another mans’ place or another mans’ job. This ban was removed on the 14th inst. The children are being provided for either from the Unemployment Fund or by Parish Relief [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.254].
Fel mewn ardaloedd eraill, gorfodwyd y glowyr i ddychwelyd i’w gwaith, os oedd y cynnig o waith yn dal yno, a hynny ar delerau ac amodau gwaeth.
I ryw raddau, mae cofnodion y llyfr log ar gyfer 1927 yn awgrymu y dychwelwyd at rywbeth oedd yn ymdebygu i normalrwydd i’r disgyblion, gan gynnwys nifer o ymweliadau a drefnwyd ar gyfer y bechgyn.
July 5. A considerable number of boys from the sixth and seventh standards have undertaken an educational journey today to Castell Coch and Cardiff for the Castell and National Museum [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.260].
July 25 1926. Pupils of the upper standards had a charabanc outing to the Wye Valley going to Maesycwmmer, Pontypool, Usk and Monmouth where the old bridge gate, Church, monuments of Henry V and the C S Rolls, the airman, were visited. Then to Tintern for the Abbey and home through the Wye Valley. A charge, quite moderate was made for visiting the Abbey but this, so it is said, could have been avoided if application were made to the First Commissioner of Works [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.261].
Rhaid nodi fodd bynnag, nad oedd y problemau ddaeth i’r amlwg gyda chrebachu parhaus y diwydiant glo fyth ymhell o’r wyneb.
Sep 9 1927. The attendance has been fairly good during the past fortnight. All the pits have been closed here for many weeks and boys occasionally go to the tips during school hours to carry coal home. There are others who absent themselves on wet days for their boots are very poor [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.262].
Yn ystod y cyfnod hwn roedd diddordeb arbennig yn yr effaith ar iechyd plant.
Apr 29 1927. Maerdy is more liable to epidemics than many places in the Rhondda Valley. The School Medical Officer is not certain as to the reason for this unfortunate condition [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 t.257].
Oct 3 1927. The Attendance Officer called today in a Special Mission. He wanted to inquire into the physical condition of the children. Every teacher was questioned as to whether he ascertained that each child received food regularly or not. The answer in each case was to the effect that inquiries – direct and indirect – were occasionally made and that so far no child came foodless unless it were due to a rare case of lateness. This testimony is supported by my own inquiries and that of the mothers who sometimes call here. They complain of the inadequacy of the dole which they spend almost entirely on food and their inability to provide boots. ‘No boots’ is the prevailing reply on the absentee notes [Ysgol Fechgyn y Maerdy, llyfr log, ER23/5 tt.263-4].
Roedd yr ymateb yn debyg i’r ymatebion ddaeth i law o ysgolion eraill de Cymru. Yn ystod y 1920au roedd caledi a thlodi yn nodweddion cyson ym mywydau cymunedau glofaol de Cymru. O ganlyniad i ymdrechion yr ysgolion, yr awdurdod lleol a’r gymuned ehangach, mae’n eironig meddwl i lawer o blant dderbyn deiet gwell ac mwy amrywiol yn ystod cloi allan 1926 nag mewn cyfnodau eraill. Roedd hyn yn dyst gwirioneddol i gryfder a dygnwch y cymunedau lleol. Ond roedd y dygnwch hwn, fodd bynnag, i gael ei brofi drachefn a thrachefn gyda’r newidiadau yn y diwydiant glo yn y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd.
Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 