Gaeaf ym Merthyr Mawr : Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

I’r rhai sy’n gobeithio am eira dros gyfnod y gwyliau mae’r ffotograffau sydd wedi eu dewis o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon o olygfeydd gaeafol ym Merthyr Mawr ac Ogwr.

Fe fydd y llun cyntaf yn olygfa gyfarwydd i lawer gyda chaeau wedi’u gorchuddio ag eira, Castell Ogwr yn y cefndir a’r cerrig camu ar draws yr afon yn y blaendir.

Efallai nad yw’r ail mor adnabyddus.  Mae’n dangos un o’r ddau borthdy i nodi’r fynedfa i ystâd Merthyr Mawr a gaffaelwyd gyntaf gan Syr John Nicholl ym 1804. Mae’r llety ar y “ffordd newydd” a adeiladwyd gan y teulu Nicholl i gymryd lle’r llwybr gwreiddiol oedd yn mynd heibio, yn agos at safle Tŷ Merthyr Mawr. Roedd y bwthyn yn dwyn yr enw Merthyr Mawr Lodge neu’r West Lodge, ac roedd y bwthyn yn ymddangos mewn mapiau gyntaf ym 1813.  Gyda’i do gwellt a’i leoliad golygfaol, mae’n eiddo sy’n cael ei edmygu’n fawr ac yn adeilad rhestredig Gradd 2.

Roedd Edwin Miles yn gweithio’n bennaf, o’i stiwdio a adeiladwyd yng nghefn ei gartref ar Heol Ewenni.  Roedd Merthyr Mawr, felly, “ar stepen ei ddrws”. Mae’r casgliad a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys dros ugain o ffotograffau o’r pentref a’r cyffiniau.

Ychydig iawn o gliwiau sy’n ein galluogi i ddyddio golygfeydd y gaeaf, heblaw bod casgliad Edwin Miles yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1900 a 1929. Mae ei waith yn disgyn yn fras i gyfnodau penodol, y blynyddoedd yn arwain at ddechrau’r rhyfel ym 1914 a’r 1920au. Yn ystod y ddau gyfnod byddai’r porthdai ar y ffordd ddynesu at Dŷ Merthyr Mawr wedi bod yn gartref i staff a oedd yn gweithio i’r teulu Nicholl.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograffau o Ferthyr Mawr yn y gaeaf ar gael i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M130-134.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Proclamasiwn y Brenin newydd yn y Bont-faen ar 26 Ionawr 1901

Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r llun o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon yn adlais o ddigwyddiadau diweddar gan ei fod yn dangos cyhoeddi’r Brenin newydd.

Cafodd y llun ei dynnu ar y 26 Ionawr 1901, bedwar diwrnod yn unig ar ôl marwolaeth y Frenhines Fictoria a oedd wedi teyrnasu am dros 63 o flynyddoedd. Y ffigwr yn y canol yw Maer y Bont-faen, yr Henadur Edward John, a oedd newydd gyhoeddi’r brenin newydd, Edward VII, mab hynaf y Frenhines ac a oedd yn 69 oed yn 1901.

Yn unol ag arferiad a ddilynir hyd heddiw, cyhoeddwyd esgyniad y Brenin newydd mewn trefi a dinasoedd ar draws y wlad. Roedd hi’n bluen yng nghap y Bont-faen bod trefniadau wedi cael eu rhoi yn eu lle ar gyfer darllen y proclamasiwn ymhell cyn eu cymdogion lleol ym Mhen-y-bont ar Ogwr.

Fel yr adroddodd y papurau newydd lleol, roedd yn dipyn o ddigwyddiad gyda holl boblogaeth y fwrdeistref a’r ardaloedd cyfagos yn leinio’r strydoedd.  Ym mhen blaen yr orymdaith y cerddai’r Maer ac aelodau’r Gorfforaeth, ac yna Ynadon lleol, y Ficer a’r Meistr, athrawon a disgyblion yr Ysgol Ramadeg. Darparwyd gosgordd er anrhydedd gan ddau yn cario byrllysgau, aelodau o’r Gwirfoddolwyr lleol a Band Tref y Bont-faen.

Gyda baneri’n cyhwfan, darllenwyd y proclamasiwn ar safle’r Hen Groes ac ar dri safle arall ar ffin y fwrdeistref. Ar bob achlysur datganwyd dyfodiad yr osgordd gan ffanffer o utgyrn ac wedi cwblhau’r datganiad fe ganwyd Duw Gadwo’r Brenin.

Tynnwyd y llun ar ddiwedd y seremoni wrth i’r Maer gilio i siambrau’r cyngor i ddiddanu ei westeion. Ar y cyfan, byddai wedi bod yn ddiwrnod cofiadwy i Edward John, masnachwr hadau lleol a pherchennog yr Eagle Stores, a wasanaethodd sawl tro fel Maer y Bont-faen. Efallai nad yw’n syndod ar ddiwedd diwrnod hir, adroddodd y papurau newydd fod y Maer wedi gofyn i’w westeion ymuno ag ef i yfed i iechyd y Brenin Edward y Seithfed … a wnaed yn ffyddlon tu hwnt.

Mae’r llun yn un o’r rhai cynharaf yng nghasgliad Edwin Miles a gedwir yn Archifau Morgannwg.  Ym 1901 roedd Miles yn dal i weithio fel signalmon rheilffordd ac yn byw ar Heol Y Bont-faen ym Mhen-y-bont ar Ogwr.  Mae’n ddigon posibl bod y llun wedi’i dynnu wrth iddo fireinio ei sgiliau cyn mentro fel ffotograffydd proffesiynol yn gweithio o stiwdio yn Wrexham Villa ar Heol Ewenni. Mae mownt y ffotograff yn cyfeirio at Stiwdio Ewenni, gan awgrymu iddo gael ei ychwanegu yn ddiweddarach.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograff o’r Proclamasiwn hon i’w gweld dan y cyfeirnod BCOW/C/114/3.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. 

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Y llun a ddewiswyd yr wythnos hon yw un o’r eitemau mwy anarferol yng nghasgliad Edwin Miles – llun o Frigâd Dân Cyngor Dosbarth Trefol Pen-y-bont ar Ogwr.  

Seren y sioe yw injan Tân Leyland gyda’i ysgol 35 troedfedd, a gyflwynwyd i’r frigâd ym mis Awst 1924.  Roedd Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr dim ond yn cynnwys gwirfoddolwyr a chyn 1914 byddant wedi dibynnu ar offer a dynnwyd gan geffylau. Roedd caffael injan newydd Leyland, felly, yn welliant sylweddol ar gyfer brigâd a oedd yn darparu cymorth i Ben-y-bont a’r trefi a’r pentrefi cyfagos.

Wrth ddyddio’r llun mae’n ddigon posib iddo gael ei dynnu ar 11 Gorffennaf 1925, pan ddaeth pedwar deg pedwar o frigadau a thros wyth cant o ddynion o bob rhan o dde Cymru ynghyd yn Aberdâr i arddangos technegau ymladd tân. Mae’r tŷ yn y cefndir yn edrych yn debyg iawn i Dŷ Glanogwr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a gafodd ei gaffael gan yr awdurdod lleol yn y cyfnod yma, ac a fyddai wedi darparu man addas i’r frigâd cwrdd. Maen nhw’n sicr yn edrych yn dda iawn ac mae cofnodion y frigâd yn cadarnhau bod gwisgoedd newydd wedi eu rhoi i’r dynion ar gyfer digwyddiad Aberdâr.  

Y dyn yn y cap, ar ochr dde’r grŵp, yw Henry Percival Williams, Prif Swyddog y Frigâd.   Yn ddilledydd lleol o Nolton Street, Pen-y-bont ar Ogwr, roedd H.P Williams yn ffigwr allweddol yn y gwaith o redeg y frigâd am flynyddoedd lawer. Rhoddodd wasanaeth gwych hefyd i’r CDT Pen-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys gwasanaethu fel cadeirydd y cyngor ar dri achlysur.

Dros y blynyddoedd rhoddodd y Frigâd wasanaeth amhrisiadwy i’r gymuned leol.  Ym mis Mai 1926 bu tân yn eiddo Cwmni Melysion Avona yn Meadow Street, a achoswyd o bosibl gan foeler siwgr, yn bygwth dinistrio cartrefi ac eiddo lleol pan ddarganfuwyd bod tancer petrol a cheir yn cael eu storio yn yr un adeilad. Fel y dywedodd y papurau lleol “a wave of relief went up from the thousands of onlookers” wrth i weithredu prydlon gan y frigâd fynd i’r afael â’r tân a thynnu’r cerbydau o’r adeilad.

Ar nodyn ysgafnach, ym mis Rhagfyr yr un flwyddyn, torrodd dynion tân i mewn i dŷ ar Stryd y Parc ym Mhen-y-bont pan welwyd mwg yn dod allan o ffenest i fyny’r grisiau. Y tro hwn daeth y dyn tân wyneb yn wyneb â’r perchennog yn eistedd yn y bath gyda stêm yn mynd allan o’r ffenestr agored. Gan ei bod ychydig yn fyddar doedd hi ddim wedi clywed y curo ar y drws ffrynt.  Ni wnaed unrhyw niwed ac roedd yn stori wych i’w hadrodd yn siopau a thafarndai Pen-y-bont ar Ogwr dros Nadolig 1926. 

Mae’r pwnc yn anarferol i Edwin Miles, a oedd yn arbenigo mewn ffotograffau o lefydd ac adeiladau lleol adnabyddus.  Fodd bynnag, roedd Miles yn ymwneud â rhedeg y grwpiau sgowtiaid lleol, a darparodd brigâd Pen-y-bont ar Ogwr hyfforddiant mewn diogelwch tân i’r sgowtiaid ifanc. Mae’n ddigon posib mai ymwneud Miles â’r frigâd a arweiniodd ato’n tynnu’r llun. Beth bynnag yw’r rheswm, mae’n darparu cofnod gwych o’r Frigâd bryd hynny.

Mae’r ffotograff o Frigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr i’w gweld  yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod UD/BR/F/1. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau a ddewiswyd yr wythnos hon o gasgliad Edwin Miles o Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr, tirnod adnabyddus a gydnabuwyd, yn ei gyfnod, fel un o’r adeiladau gorau yng nghymoedd De Cymru.

Roedd y Sefydliad yn gynnyrch ymgyrch ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg i gyfleusterau fod ar gael i’r gymuned ddod at ei gilydd ar gyfer adloniant a dysgu. Agorwyd yr Ystafell Ddarllen gyntaf ym Mro Ogwr ym mis Gorffennaf 1885 ac, erbyn dechrau’r 1900au, roedd galw am adeilad llawer mwy … i nid yn unig ddifyrru’r aelodau ond meithrin eu meddyliau yn artistig, yn ddeallusol ac yn foesol (Glamorgan Gazette, 20 Ionawr 1911).

Wedi’i hadeiladu ar gost o £9,000, roedd Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr yn edrych i ddiwallu’r angen hwn, gyda phrif neuadd yn gallu cynnal mil o bobl a neuadd lai a allai ddarparu ar gyfer dau gant. Yn ogystal, roedd gan y Sefydliad ystafell filiards gyda phedwar bwrdd, ystafelloedd pwyllgor, llyfrgell ac ystafell ddarllen. Talwyd y gost trwy danysgrifiad cyhoeddus ac roedd yn cynnwys £200 a ddarparwyd ar ran y Brenin. Fodd bynnag, dynion y glofeydd lleol dalodd y rhan fwyaf o’r bil.  Cyfrannodd pob gweithiwr geiniog ym mhunt ei enillion i’r Sefydliad o dan drefniant a elwir yn “system buntedd” a’i goruchwylio gan D J Thomas, y cyfeirir ato’n helaeth yn lleol fel “Dai Pound”.

Roedd y seremoni agoriadol, ar ddydd Mercher 18 Ionawr 1911, yn ddiwrnod arbennig i’r gymuned leol gyda’r strydoedd yn cael eu haddurno gyda baneri. Ymgasglodd dros fil o bobl ar Commercial Street wrth i’r Henadur Llewellyn agor y prif ddrws gydag allwedd aur seremonïol a heidiodd y cyhoedd i edmygu’r adeilad newydd. Dathlwyd yr agoriad gyda chinio ac yna ffilm a ddangoswyd yn y Brif Neuadd gan ddefnyddio “Biosgôp” y Sefydliad ei hun.

Dros y saith deg mlynedd nesaf rhoddodd y Sefydliad ffocws i fywyd cymunedol gydag amrywiaeth o gyngherddau, darlithoedd, ffilmiau, dawnsfeydd a chyfarfodydd cyhoeddus. Roedd cyfleusterau’r gemau yn arbennig o boblogaidd gyda thimau snwcer, biliards, drafftiau a gwyddbwyll. Roedd yna lawer o eiliadau cofiadwy, gan gynnwys y dyn lleol, Fred Cooke, yn sgorio uchafswm o 147 ar y bwrdd snwcer, ac ym 1965 fe gafodd Lyn Davies ei anrhydeddu mewn cyflwyniad i nodi ei fedal aur yng Ngemau Olympaidd Tokyo.

Mae’n debyg bod y ddau lun a dynnwyd gan Edwin Miles wedi nodi’r agoriad ym 1911. Nid ydynt felly’n cynnwys y y cloc a ychwanegwyd islaw’r gromen addurnedig ym 1949 y bydd llawer sy’n gyfarwydd â’r Sefydliad yn ei gofio. Yn anffodus, cafodd yr adeilad ei ddymchwel ym 1983 ar ôl cael ei ddifrodi’n ddifrifol gan ddŵr llifogydd ym Mawrth 1981. Fodd bynnag, gallwch ddysgu mwy am y Sefydliad ar wefan Cymdeithas Hanes a Threftadaeth Leol Cwm Ogwr. Yn benodol, mae Kenneth James wedi llunio hanes manwl o’r adeilad gan ddefnyddio cofnodion y Sefydliad sydd wedi goroesi.

Tynnodd Edwin Miles luniau o lawer o drefi a phentrefi ar draws Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Mae’r ffotograffau o Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M802 a D261/M803. Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Ferch o Gefn Ydfa: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau a ddewiswyd yr wythnos hon o gasgliad Edwin Miles yn cynnwys Eglwys Blwyf Llangynwyd, ychydig i’r de o Faesteg, y credir ei fod yn dyddio o’r 6^ed ganrif. Tynnodd Edwin Miles ffotograffau o sawl eglwys ledled Morgannwg.  Ond mae’n debyg fod ganddo reswm arbennig dros dynnu’r pedwar llun o Langynwyd oherwydd, yn anarferol, fe ychwanegodd brint o baentiad o “Y Ferch o Gefn Ydfa”.

Bydd y rhai sy’n gwybod eu hanes lleol yn gyfarwydd â stori’r “Ferch”. Roedd Ann Thomas mewn cariad â’r töwr a bardd Wil Hopcyn. Yn anffodus roedd ei theulu eisoes wedi cytuno y byddai’n priodi Anthony Maddox, mab i deulu lleol, ac ni chafodd Ann yr hawl i gyfarfod na chysylltu â Wil.  Yn groes i’w rhieni, ysgrifennodd yn gyfrinachol i Wil ac mae’r print yn darlunio Ann yn cuddio llythyr mewn boncyff coeden. Ond mynnodd ei theulu hi’r briodas a gadawodd Wil Llangynwyd yn y pen draw.  Ddwy flynedd yn ddiweddarach aeth Ann, dim ond 23 oed, yn sâl, meddai rhai oherwydd yr oedd ei chalon wedi torri. Er i Wil ddychwelyd i fod wrth ei hochr, bu farw yn ei freichiau.

Ychydig a wyddys am Wil Hopcyn ond credir mai ef oedd awdur y gân Bugeilio’r Gwenith Gwyn a’i bod wedi ei hysgrifennu ar gyfer Ann.  Claddwyd Ann yn y gangell yn Eglwys Llangynwyd ym mis Mehefin 1727.  Rai blynyddoedd yn ddiweddarach, cafodd Wil ei gladdu ar dir yr eglwys.

Mae hanes “Y Ferch o Gefn Ydfa” wedi parhau’n boblogaidd ac fe gafodd ei ail-adrodd yn aml gan grwpiau theatr teithiol. Ym 1913 gwnaed ffilm o’r stori gan William Haggar ac fe ddenodd dorfeydd enfawr pan gafodd ei dangos mewn lleoliadau ar draws De Cymru.  Ym mis Hydref 1914, roedd y balconi yn y Gnoll Picturedome yn llawn dop y tu hwnt i gapasiti, a dymchwelodd yn ystod y sioe. Adroddwyd, yn wyrthiol, na chafodd neb eu hanafu’n ddifrifol a bod y ffilm wedi ei hailddechrau a’i chwblhau.

Mae’n debyg bod y ffotograffau wedi cael eu tynnu gan Edwin Miles ar gyfer digwyddiad a gynhaliwyd yn Llangynwyd ddydd Mercher 20 Mehefin 1928 pan ddadorchuddiwyd croes goffa i Wil yn y pentref a gosod carreg fedd newydd ym mynwent yr eglwys. Cymaint oedd y diddordeb yn Wil Hopcyn a’r “Ferch o Gefn Ydfa”, gorlifwyd y pentref gan filoedd o ymwelwyr o bob rhan o Gymru, a oedd yn awyddus i fod yn dyst i’r digwyddiad. Os edrychwch yn ofalus mae Miles wedi marcio dau o’r ffotograffau i nodi mai’r eglwys yw man gorffwys y Ferch, ac mae’n ddigon posibl eu bod wedi gwerthu’r ffotograffau i’r rhai a oedd wedi mynychu ym mis Mehefin 1928.

Tynnodd Edwin Miles luniau o lawer o drefi a phentrefi ar draws Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Mae’r ffotograffau o Eglwys Blwyf Llangynwyd, adnabyddir fel Sant Cynwyd, i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M301-M306. Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Yr Ham, Llanilltud Fawr: Diwedd Oes

Mae’r ffotograffau a ddewiswyd yr wythnos hon o gasgliad Edwin Miles yn rhoi cipolwg ar un o “blastai coll” Bro Morgannwg, yr Ham yn Llanilltud Fawr.

Adeiladwyd cartref y teulu Nicholl, y plasty, yn y 1860au ac roedd yn waith y pensaer a’r hanesydd celf, Matthew Digby Wyatt, a gyfrannodd hefyd at gynllun Gorsaf Paddington, Swyddfa India a’r Crystal Palace.

Er ei fod ar raddfa llawer llai, roedd yr Ham, a adeiladwyd yn yr hyn y cyfeirir ato weithiau fel yr arddull Gothig, yn adeilad trawiadol, gyda’i dŵr cornel addurnedig a thu mewn a oedd yn cynnwys saith ystafell dderbyn a 17 ystafell wely.  Roedd wedi’i leoli mewn 23 erw o dir a oedd yn cynnwys pedair erw o erddi.

Tynnodd Edwin Miles luniau o nifer o’r tai mawr yn y Fro, gyda nifer o’r ffotograffau’n cael eu defnyddio fel cardiau post.  Mae’n debyg fod ei luniau o’r Ham, fodd bynnag, wedi eu tynnu at bwrpas gwahanol.  Tynnodd gyfanswm o 54 llun, hanner ohonynt o du allan y tŷ a’r gerddi a’r hanner arall o brif ystafelloedd y plasty.

Mae’r cliw i’w pwrpas i’w weld yn y dyddiad, Ebrill 1912.  Yng ngwanwyn 1912, roedd teulu Nicholl wedi dewis gwerthu neu osod y tŷ. Fel cam cyntaf, cafodd Stephenson and Alexander, Arwerthwyr a Syrfewyr ar Stryd Fawr, Caerdydd, eu comisiynu i werthu llawer o’r dodrefn a’r ffitiadau dros ddeuddydd ym mis Mehefin 1912.

Mae copi o’r llyfryn a gafodd ei lunio ar gyfer yr arwerthiant wedi’i gadw yn Archifau Morgannwg hefyd. Mae’n cadarnhau pa mor fawreddog oedd y tu mewn, er enghraifft, bwrdd crwn yn y llyfrgell a gwely yn ystafell wely 15 wedi’i fewnosod gydag ifori a phren ac yn wreiddiol o “The Summer Place in Peking”. Mae’n bosibl bod y ffotograffau wedi cael eu tynnu ar gyfer gwerthu’r tŷ neu, yn fwy tebygol, i roi cofnod i’r teulu o’r Ham ar ei anterth.  Beth bynnag oedd eu pwrpas, roedden nhw’n nodi diwedd oes.

Cafodd yr Ham ei osod am y saith mlynedd nesaf ac yna ei werthu gan deulu Nicholl i Lewis Turnbull o’r teulu llongau, Turnbull Brothers, Steamship Brokers and Owners.  Yn anffodus, fe’i dinistriwyd gan dân yn 1947.

Tynnodd Edwin Miles luniau o lawer o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Mae’r ffotograffau o’r Ham a ddefnyddir yn yr erthygl hon i’w gweld dan y cyfeirnod DXGC55/1-54. Mae’r llyfryn arwerthiant a gyhoeddwyd gan Stephenson & Alexander dan gyfeirnod DRA/21/464. Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Pafiliwn, Y Bont-faen: Ffotograffau wedi’u tynnu gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Os ydych chi erioed wedi pendroni ynghylch gwreiddiau’r adeilad ar brif stryd Y Bont-faen gyda chromen addurnedig a chanopi arddull theatr, yna efallai bod yr erthygl hon o ddiddordeb. Wedi ei dynnu bron i gan mlynedd yn ôl, mae’r llun isod yn dangos Sinema’r Pafiliwn yn Y Bont-faen. Mae’n dangos yr adeilad yn ei anterth, ac mae’n rhyfeddol cyn hired y mae ffasâd yr adeilad wedi goroesi yn gyfan; mae’n dal yn hawdd ei adnabod heddiw – er bod ei ddyddiau fel sinema wedi hen gilio.

Cafodd y llun ei dynnu gan y ffotograffydd lleol, Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr rhwng 1925 a 1929.  Wedi’i godi a’i reoli gan berchennog garej lleol, Arthur Mills, roedd gan y Pafiliwn sinema ar y llawr gwaelod a neuadd ddawns ar y llawr cyntaf. Roedd y digwyddiad cyntaf yn yr adeilad newydd bron yn sicr yn bazaar eglwys a gynhaliwyd yn y neuadd ddawns ar 6 Mai 1925. Ni fu’n hir, fodd bynnag, cyn i’r llawr masarn newydd ei osod gael ei roi ar brawf yn iawn gyda dawns ar nos Iau 21 Mai 1925, a fynychwyd gan dros 250 o bobl, i godi arian ar gyfer adfer Eglwys y Plwyf yn y Bont-faen. Disgrifiwyd y “neuadd ddawns odidog” fel un o’r gorau yn ne Cymru. Gyda dawnsio i “seiniau cerddorfa Rumson” tan ddau y bore, cafodd y digwyddiad ei ddisgrifio fel “llwyddiant digamsyniol”.

Roedd hi rai misoedd yn ddiweddarach, fodd bynnag, cyn bod y sinema ar y llawr gwaelod, gyda’i daflunydd Kalee Rhif 7 newydd ei osod, yn barod i dderbyn cwsmeriaid. Wedi ei amseru i gyd-fynd â phrysurdeb Sioe’r Bont-faen, agorodd Sinema’r Pafiliwn Ddydd Mercher 16 Medi gyda dangosiad o ffilm fud “The Folly of Vanity”.  Gyda’r seren Betty Blythe yn y brif ran, roedd i’r ffilm ddilyniant camera “ffantasi ddramatig syfrdanol” gyda’r arwres yn plymio i’r môr i ymweld â llys tanddwr Neifion.

Yn y blynyddoedd canlynol bu’r neuadd ddawns yn y Pafiliwn yn lleoliad poblogaidd, yn aml yn cynnal y Dawns flynyddol Helfa Morgannwg. Fe’i defnyddiwyd hefyd ar gyfer ystod eang o ddigwyddiadau, gan gynnwys derbyniad i Lloyd George ym mis Hydref 1930, pan roddwyd Rhyddfraint Bwrdeisdref y Bont-faen i’r cyn Brif Weinidog. Llwyfannodd y sinema hefyd gynyrchiadau cyntaf oll Cymdeithas Ddrama Amatur y Bont-faen a gwefreiddio cynulleidfaoedd gyda ffilmiau poblogaidd, gan gynnwys Ben Hur gyda Ramon Novarro, Douglas Fairbanks yn herfeiddiol yn y brif ran yn “The Thief of Baghdad”, a’r digrifwr Harold Lloyd yn “For Heaven’s Sake”.  Dangoswyd nifer o ffilmiau gwybodaeth gyhoeddus hefyd yn Y Pafiliwn, yn cynnwys “The Path to Poultry Prosperity”. Ni chafodd ffigyrau presenoldeb ar gyfer y digwyddiad hwn eu cofnodi.

Wedi’i ddifrodi gan dân ym mis Ebrill 1942, adferwyd y Pafiliwn ym 1948 a pharhaodd i weithredu fel sinema tan ganol y 1950au.  Er ei fod bellach yn cael ei ddefnyddio fel swyddfeydd, mae’r gromen a’r ffasâd wedi eu cadw ac yn parhau i fod yn olygfa gyfarwydd ar Eastgate yn y Bont-faen.

Tynnodd Miles luniau, a ddefnyddiwyd yn bennaf fel cardiau post, o lawer o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o’r casgliad dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.  Mae’r ffotograff o’r Pafiliwn a ddefnyddir yn yr erthygl hon i’w gweld dan y cyfeirnod D1622.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Yn ôl i’r Ysgol!

I lawer o blant mae mis Medi’n cyhoeddi dechrau blwyddyn ysgol newydd ac felly trown ein sylw at Reolau Ysgol Genedlaethol Llanilltud (Llanilltud Fawr), a sefydlwyd ym 1839, y cedwir copi ohoni yn Archifau Morgannwg (cyf. DC/V/9).

Mae’n ddiddorol darllen rheolau 1831 mewn cyferbyniad â’r rheolau sy’n siapio bywyd ysgol heddiw!

Roedd y diwrnod ysgol wedi’i rannu’n sesiynau boreol a phrynhawnol am 9.10am a 1.40pm.  Cenid cloch yr ysgol ddeng munud cyn i’r ysgol ddechrau ac roedd disgwyl i bawb gyrraedd yn brydlon. Roedd hwyrddyfodiaid yn cael eu cosbi ar raddfa symudol yn dibynnu ar ba mor hwyr yr oeddent.

Cosbwyd triwantiaid drwy eu gorfodi i aros ar ôl yn yr ysgol am ddwy awr am y drosedd gyntaf, eu gwahardd o’r ysgol am fis yr eildro a’u gwahardd o’r ysgol yn gyfan gwbl y trydydd tro.

Cynhaliwyd gwasanaeth bob bore lle byddai’r athrawon yn darllen gweddïau.  Roedd y rhain yn cael eu hadrodd ar ddiwedd y dydd hefyd ac mae’r rheolau hyd yn oed yn dweud bod rhaid i’r plant ddweud ‘Amen’ ar y diwedd.

Roedd disgwyl i blant fynd i’r Eglwys ar y Sul. Nid oedd bod yn anghydffurfiwr yn esgus dros beidio mynd i’r eglwys ac roedd rhaid i blant yr oedd eu teuluoedd yn addoli mewn capeli neu addoldai eraill ddod â thystysgrif gan y gweinidog gyda nhw i brofi eu bod wedi mynychu addoldy arall. Byddai methu â gwneud hyn yn arwain at ‘gosb hallt’.

Roedd yr ysgol yn credu bod angen addysgu’r plant am lendid personol gan bwysleisio bod “gofyn i rieni anfon eu plant i’r ysgol gyda dwylo ac wynebau glân’.

Roedd Ysgol Llanilltud yn agored i bob plentyn dros bedair oed, gan godi ceiniog yr wythnos fesul plentyn.  Byddai methu talu yn rheolaidd ar fore Llun yn golygu na chai’r plentyn ddod i’r ysgol.

Y rheol lymaf mae’n ymddangos oedd ‘ni chaniateir i unrhyw blentyn, ac eithrio’r athrawon, siarad yn ystod oriau ysgol’ a oedd yn dipyn o her i’r plant ac yn gur pen i’r athrawon ei gorfodi.

Er gwaetha’r rheolau llym, mae’r rheol olaf yn pwysleisio y caiff cosb gorfforol ei defnyddio ‘pan fydd pob math arall ar gosbedigaeth wedi methu’.  Ar ôl darllen y Rheolau, efallai y bydd plant heddiw’n teimlo’n hynod ffodus eu bod nhw’n dechrau’r ysgol yn 2022 yn hytrach nag ym 1831.

Mae Archifau Morgannwg yn croesawu grwpiau ysgol i’r Archifau i gael cyfle i archwilio’r dyfodol a darganfod yr hyn sydd gan ddogfennau hanesyddol i ddweud wrthym o lygaid y ffynnon.  Mae gennym hefyd nifer o weithdai digidol am ddim i ysgolion. I gael gwybod mwy ewch i’r tudalen Addysg ar ein gwefan https://glamarchives.gov.uk/ymweld-a-ni/addysg.

Ffair a Gala’r Bont-faen, 1909: Ffotograffau wedi’u tynnu gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

A hithau’n ganol haf bydd meddyliau’n troi mewn llawer o drefi a phentrefi at y ffair haf flynyddol. Rydym felly heddiw yn cynnwys set o luniau a dynnwyd gan y ffotograffydd lleol, Edwin Miles, o Ffair a Gala’r Bont-faen a gynhaliwyd gant un deg a thri o flynyddoedd yn ôl ar 16 Mehefin 1909.

Canolbwynt y ffair oedd yr orymdaith agoriadol drwy’r brif stryd ac mae’r ffotograff cyntaf yn dal hyn yn berffaith.

Os edrychwch yn ofalus fe welwch mai’r Arglwydd Faer oedd yn arwain yr orymdaith a merch ifanc, Elizabeth Swinton, wedi ei gwisgo fel Herodr Cymru. Dilynir hwy gan Fand Pres Tal-y-garn a’r frigâd dân leol, gan gynnwys yr injan dân. Yn union y tu ôl i’r injan dân efallai y gallwch weld grŵp o nyrsys, oherwydd nod y carnifal oedd i godi arian i’r Gymdeithas Nyrsio leol. Roedd y tywydd ychydig yn anwadal y diwrnod hwnnw ac mae’r dorf, oll yn eu dillad parch, yn edrych braidd yn denau. Serch hynny, edrychwch ar yr adeiladau ar y chwith a gallwch weld pobl sydd wedi camu allan o’u ffenestri ar y lloriau uwch i wylio wrth sefyll ar do porth neu do ffenestri bae.

Edrychwch nawr ar yr ail lun. Mae’n anodd dal gwamalrwydd a hwyl gorymdaith garnifal ond mae Edwin Miles wedi gwneud ei orau.

Ar ôl i’r grwpiau ffurfiol fynd heibio, mae’r dorf a’r orymdaith, sydd bellach yn llawn cymeriadau a diddanwyr mewn gwisg ffansi, bron yn un. Mae rhai yn cerdded, llawer yn chwarae offerynnau cerdd, tra bod eraill mewn certiau wedi’u tynnu gan geffylau. Roedd yr orymdaith yn cynnwys nifer o ffigyrau lleol adnabyddus, gan gynnwys Mrs Ebsworth fel menyw o Rwsia a’r Meistri Gwyn a Wilkins wedi’u gwisgo fel Eidalwyr ac yn chwarae organ faril – gwisgoedd sydd .. wedi twyllo hyd yn oed eu ffrindiau agosaf. Rhwng popeth, roedd bron i bedwar cant o bobl yn yr orymdaith ac efallai mai’r mwyaf poblogaidd oedd y “costeriaid” – comedïwyr wedi’u gwisgo fel gwerthwyr ffrwythau a llysiau cocni.

Yn y ffotograff mae’r orymdaith wedi dod nôl i drefn. Mae’r llun yn dweud ychydig wrthym am yr hyn ddigwyddodd nesaf, gyda grŵp yn y blaen yn cario arwydd “Houp-La!” ac yna nifer o ferched ifanc yn reidio mewn cert gyda Bedwen Fai.

Y man aros nesaf a’r olaf ar gyfer yr orymdaith oedd y cae criced, a fenthyciwyd i bwyllgor y ffair am y diwrnod gan y tîm criced lleol, y Glamorgan Gypsies.

Gydag adloniant ar y cae gan ddawnswyr y Fedwen Fai, Band Pres Tal-y-garn a chôr meibion, gallai’r rhai a fynychodd fwynhau’r stondinau bach ychwanegol niferus gan gynnwys stondin cnau coco a “Modryb Sally”, ochr yn ochr â’r hŵpla. Ar gyfer y rhai mwy egnïol roedd na gymkhana a “champau gwledig” gyda chanu’n goron ar y noson. Er iddi lawio yn hwyrach yn y dydd, mynychodd dros fil o bobl y te a baratowyd yn y prynhawn a chodwyd tua £100. Felly ar y cyfan, cafodd pawb yno ddiwrnod da.

Tynnwyd y lluniau gan ffotograffydd lleol, Edwin Miles, a oedd yn berchen ar Stiwdio ar Heol Ewenni, Pen-y-bont ar Ogwr. Tynnodd Miles luniau hefyd, a ddefnyddiwyd yn bennaf fel cardiau post, o lawer o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.  Mae Ffotograffau Carnifal y Bont-faen, a ddefnyddir yn yr erthygl hon, i’w gweld dan y cyfeirnod D1622.

Gyda llaw os ydych chi’n pendroni ynghylch y cyfeiriad at “Modryb Sally” cawsom wybod ei bod yn gêm draddodiadol lle caiff pêl (doli) ei gosod ar ben polyn er mwyn ceisio ei tharo i’r llawr drwy daflu ffon neu gangen ati.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

‘Gwyliau Gartref’, yn null y 1940au

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae mwy a mwy o sôn wedi bod am wyliau gartref, neu ‘staycation’.

Ond mae’r syniad o gael gwyliau gartref yn un hirsefydledig. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd y syniad o dreulio’ch gwyliau gartref yn cael ei annog gan lywodraeth Prydain a chafwyd ymgyrch ‘Holiday at Home’ swyddogol. Y nod oedd annog pobl i aros gartref a pheidio â theithio’n bell, a hynny er mwyn gadael i system drafnidiaeth y wlad i ganolbwyntio ar drafnidiaeth filwrol, yn enwedig wrth baratoi at D-Day ym 1944.

Roedd Bwrdeistref y Barri’n rhan o ymgyrch y llywodraeth, ac fe drefnwyd adloniant i bobl leol mewn ymgais i’w hargyhoeddi i gael “Gwyliau Gartref”.  Ymhlith cofnodion Bwrdeistref y Barri mae dwy ffeil (cyf BB/C/8/102,140) yn dangos y math o adloniant oedd ar gael. Maen nhw hefyd yn dangos fod y Cyngor wedi derbyn llwyth o geisiadau gan berfformwyr ac asiantau o bob rhan o’r Deyrnas Unedig, yn chwilio am waith yn y Barri.

Yn eu plith roedd arddangosiadau gyda merlod (ac ambell afr), pypedau o Fiena, Jingles the Jolly Jester a sioe bale (Donna Roma a Bales o Loegr a Ffrainc).  Mae’r cŵn Alsás o Penyghent, a gymeradwywyd gan yr RSPCA, yn ymddangos yn hynod o ddifyr. Enw’r hyfforddwr oedd Miss Parry ac roedd y cŵn yn perfformio nifer o gampau, yn cynnwys neidio drwy gylchoedd a rhyddhau person a oedd wedi’i glymu a’i gagio.

Cysylltodd nifer o bobl â’r fwrdeistref yn cynnig trefnu gornestau reslo, ac mae’r ffeiliau’n cynnwys templedi poster gyda bwlch gwag ar gyfer enw’r dref nesaf ar y daith reslo.

Roedd llawer o’r perfformwyr hyn yn ymddangos mewn trefi eraill ar hyd a lled y DU, fel rhan o’r ymgyrch ‘Gwyliau Gartref’ ac wedi anfon geirdaon oddi yno i geisio argyhoeddi’r Barri o safon aruchel eu gwaith. Mae’r deunydd yn dangos bod sioeau amrywiaeth (variety acts) wedi bod yn boblogaidd erioed ym Mhrydain. Mae tebygrwydd mawr rhwng rhai ohonyn nhw a rhai o’r pethau welwn ni heddiw ar raglenni fel ‘Britain’s Got Talent’.

Doedd gan Fwrdeistref y Barri ddim cronfa fawr o arian fodd bynnag, a doedd hi ddim yn gallu fforddio ffioedd y perfformwyr proffesiynol hyn. At bobl leol y trodd Cyngor y Barri am y rhan fwyaf o’i adloniant.  Ar ddawnsfeydd yr oedd y pwyslais, gyda bandiau lleol yn perfformio’r gerddoriaeth – bandiau fel Band Trafnidiaeth Corfforaeth Caerdydd (a gafodd ffi o £15) a Band Byddin yr Iachawdwriaeth.  Roedd cerddorion lleol hefyd yn cynnal cyngherddau. Yn eu plith roedd disgyblion Miss Mae Richardson Miss Hilda Gill a Pharti Madame Isabel Davies. Cynhaliwyd hefyd ddawnsfeydd Panatrope ar y caeau tennis (chwaraeydd recordiau gramoffon mawr oedd y panatrop). Trefnwyd hefyd ddigwyddiadau chwaraeon, fel gemau criced ar Faes Criced Ynys y Barri, gornest fowlio, cystadlaethau paffio a chafwyd cystadleuaeth farblys fawreddog hyd yn oed yn y Parc Canolog.   Cafodd sioeau prynhawn yn y sinemâu, fel y Tivoli a’r Plaza, eu hysbysebu fel rhan o’r ymgyrch, gyda ffilmiau mawr fel ‘Babes on Broadway’ (gyda Judy Garland) ac ‘International Squadron (gydag actor a ddaeth yn enwog iawn fel Arlywydd UDA flynyddoedd wedyn, sef Ronald Reagan) yn rhan o’r arlwy.

Mewn ymgais i arbed arian, cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau yn yr awyr agored yn Sgwâr y Brenin, Parc Fictoria, y Parc Canolog, y Cnap, Parc Romilly, Gerddi’r Parade, Bae Whitmore, Gerddi Gladstone a Gerddi Alexandra. Cynhaliwyd digwyddiadau hefyd mewn eglwysi a chapeli lleol, er i Eglwys y Bedyddwyr, Salem, orfod gwrthod cais am fod cyflwr eu llenni ‘black-out’ gynddrwg.

Daeth ‘sw syrcas enfawr’ Syr Robert Fossett ar ymweliad i Barc Romilly ym mis Medi 1944. Roedd 20 o berfformiadau’n rhan o’r sioe, yn cynnwys rhai gan lewod, teigrod, eirth, ceffylau ac eliffant. Roedd lle i 3,000 o bobl yn y Pafiliwn mawr.

Roedd nifer o gyfyngiadau ar waith yn ystod y Rhyfel wrth gwrs, a chafodd Cyngor y Barri rybuddion gan yr adran Rheoli Papur am ddefnyddio gormod o bapur i brintio posteri.

Roedd yr ymgyrch yn llwyddiannus iawn, ond daeth hyn â phroblemau yn ei sgil. Gorfu i heddlu Morgannwg anfon swyddog heddlu i gyngherddau rhai o’r bandiau i ‘sicrhau trefn’ ar ôl i bobl gwyno fod plant yn rhedeg o amgylch ac yn gweiddi yn ystod cyngherddau.  Roedd llawer iawn o bobl yn mynd i rai o’r digwyddiadau hyn, gydag un sylwebydd yn nodi fod 400 o blant dan 12 oed wedi talu am docyn i ddawns, ond y bu’n rhaid ei chanslo am fod gormod yno!

Byddai’n wych clywed eich atgofion chi am ‘Gwyliau Gartref’ neu weld eich lluniau o gyngherddau neu ddigwyddiadau.