The Ocean and National Magazine, 1930: Taith i Feysydd Glo Northumberland, Durham a Swydd Efrog

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r drydydd mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

Clawr rhifyn Ionawr 1930, D1400/9/3/1

Roedd llawer o gyfraniadau’r cylchgrawn yn cynnwys erthyglau technegol a gwyddonol yn ymwneud â phrosesau cloddio am lo. Un erthygl o’r fath a ymddangosodd ym 1930, oedd cyfres o erthyglau gan griw a oedd ar y pryd yn aelodau neu gyn-aelodau o byllau glo yr Ocean yn ne Cymru, a oedd yn ymwneud â’r daith a wnaed ganddynt i feysydd glo gogledd-ddwyrain Lloegr.

Llun grŵp a gymerwyd yng Nglofa Seghill yn ystod taith o byllau glo gogledd-ddwyrain Lloegr, D1400/9/3/1, t.13

Caiff peiriannau a thechnegau cloddio am lo eu trafod yn yr erthyglau, gydag L. Phillips, Rheolwr Glofa Nine Mile Point, yn trafod ym mis Ionawr 1930, y modd y defnyddid peiriannau yng ngogledd Lloegr i gynorthwyo glowyr. Mae’n dweud nad yw defnyddio peiriannau mewn pwll glo mor syml â defnyddio peiriannau mewn gwaith dur neu felinau tunplat neu ffatrïoedd ceir, ond mae’n nodi fod dros 225 o’r glo a gynhyrchwyd bryd hynny wedi ei dorri gan beiriannau. Mae’n trafod y mathau o gludwyr a ddefnyddid gyda meintiau mawr o lo a dorrwyd gan y torwyr glo a pham fod angen cydweithrediad perffaith rhwng swyddogion a dynion er mwyn sicrhau effeithiolrwydd y system hon.

Braslun o gludwr tryc wyneb a gwregys, D1400/9/3/1, t.9

Caiff methodoleg cloddio am lo ei drafod hefyd yn rhifyn Chwefror gan Ben Phillips o Lofa’r Parc. Yn ei erthygl mae’n cymharu dulliau gweithio’r gwythiennau glo yn ne Cymru â’r rhai yng ngogledd-orllewin Lloegr. Mae’n trafod y dulliau board and pillar a’r dull longwall. Mae’n nodi fod y dull ‘longwall’ wedi ei gyflwyno …o ganlyniad i ddisbyddu’r gwythiennau glo mwyaf trwchus ym maes glo Gogledd Lloegr… ac mae’n crybwyll yr amrywiadau rhwng y ddau ddull.

Dulliau gweithio o’u cymharu â De Cymru, D1400/9/3/2, t.45

Yng Nglofa Ashinton, mae Daniel J.Thomas, Newcastle-upon-Tyne (gynt wedi ei gyflogi yn adran y Peirianwyr, Treorci) yn nodi yng Nglofa Ashington i’w grŵp gael y pleser o danio sigarét ar y ffas lo, o fewn 10 troedfedd i lafn torri glo trydanol. Er bod y defnydd o drydan wedi creu argraff arno yng nglofa Seghill, siom gafodd wrth ymweld â’r lofa, oherwydd:

…although electricity was solely used they did not generate any.

Roedd glofeydd eraill o fewn maes glo gogledd ddwyrain Lloegr hefyd yn cael budd o ddefnyddio trydan. Pan aeth tîm Thomas ar ymweliad â Glofa Haworth, roedden nhw’n gallu gweld pâr o weindars trydanol, a oedd yn gallu codi 7½ tunnell o lo bob tro, a hynny o ddyfnder o 1000 o lathenni.

Crybwyllwyd gwahaniaethau o aran arferion gwaith hefyd. Mewn un erthygl benodol o rifyn mis Ionawr, mae Daniel J. Thomas, cyn-beiriannydd o Dreorci a weithiai yn Newcastle-upon-Tyne, yn sôn am amseroedd shifft rhyfedd y glowyr yn Usworth:

…some men went in at 5am and others at 11am.

Trwy gyfrwng yr erthyglau hyn byddai darllenwyr wedi gallu cael dealltwriaeth o ochr dechnegol cloddio am lo a’r tebygrwydd a’r gwahaniaethau o ran arferion gwaith rhwng meysydd glo de Cymru a gogledd Lloegr.

Andrew Booth, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1929: Clybiau Bechgyn

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r ail mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Mae darpariaeth lles, cymdeithas a diwylliant yn themâu allweddol yn y cylchgronau. Trwy holl rifynnau 1929, tanlinellwyd y thema hon trwy gyfrwng y drafodaeth ar y Clybiau Bechgyn a oedd yn gysylltiedig â’r Ocean Area Recreation Union. Holodd y Cyrnol R.B. Campbell beth oedd yn digwydd i fechgyn 14 i 18 oed unwaith iddynt orffen eu shifft yn y gwaith (roedd yn adeg pan allai plant adael yr ysgol yn iau na heddiw), os oedden nhw’n gweithio o gwbl …gan fod diweithdra yn rhemp. Nododd Campbell mai dim ond 1 o bob 5 a berthynai i sefydliad bechgyn, e.e. Clwb Bechgyn, Sgowtiaid neu’r Brigadau Bechgyn. Arweiniodd yr erthygl yma at gyfres o ddarnau yn trafod swyddogaeth a llwyddiant clybiau bechgyn yn y cymunedau glofaol.

Ym mis Mawrth, cododd awdur anhysbys drywydd y pwnc hwn, gan edrych ar ddiddordebau, a sut y gallai Clybiau Bechgyn eu defnyddio er budd eu haelodau. Roedd enghreifftiau o ddiddordebau yn cynnwys gwaith coed, gwaith metel, cerfio, paentio, modelu, ffotograffiaeth, garddio, astudiaethau natur, creu rhwydi a chasglu stampiau.

Ym mis Mai, tynnodd T. Jacob Jones sylw at sefydlu nifer o glybiau bechgyn mewn cyfnod byr o amser yn ardal yr Ocean. Tra’n gweld agweddau cadarnhaol ei glwb lleol, yn enwedig fod nifer o weithgareddau a’r llyfrgell wedi eu cynnal yn llwyddiannus, roedd yn awyddus i wybod a oedd meysydd eraill a redwyd gan yr Ocean yn profi llwyddiant tebyg. Un o’i brif bryderon am y clwb oedd diffyg gweithgareddau nad oedd yn ymwneud â chwaraeon, megis drama, cerddoriaeth, trafod, hobïau, darllen a cherdded. Roedd hefyd yn teimlo fod y clybiau:

…in danger of being isolated from the village life – the Church, the School, and the Social Unit.

Ym mis Mehefin, gofynnwyd i Ap Nathan gyhoeddi ei feirniadaeth ‘ddi-flewyn-ar-dafod’ ar y Clybiau Bechgyn. Gan ategu beirniadaeth T. Jacob Jones, ysgrifennodd fod mwy o bwyslais yn cael ei osod ar gemau a chwaraeon a dim digon ar ddiwylliant. Fodd bynnag, yn wahanol i Jones, roedd Ap Nathan yn gweld rhan crefydd mewn sefydliadau o’r fath yn ddadleuol. O fewn ei erthygl, pwysleisiodd Ap Nathan fod y math o arweinydd ar y grwpiau hyn yn allweddol, gan ddatgan:

…what is really needed is not an able administrator or organiser, but a great lover of boys.

Gwelwyd arian hefyd fel mater wrth ystyried llwyddiant y clybiau bechgyn, gyda’r Parchedig D.L. Rees yn trafod y pwnc yn rhifyn mis Gorffennaf. Unwaith eto cyfeirir at weithgareddau diwylliannol, fodd bynnag mae Rees yn cyfeirio at Glwb a oedd wedi ceisio trefnu garddio a theithiau crwydro. Ond doedden nhw ddim yn boblogaidd ac fe gawsant eu gollwng. Fodd bynnag, rhaid bod peth llwyddiant wedi’i gael wrth drefnu digwyddiadau diwylliannol, achos ym mis Medi cyhoeddodd y cylchgrawn ganlyniadau cystadleuaeth ddrama, gyda chystadleuwyr o Dreorci, Wattstown, Treharris a Nant-y-moel.

Ym mis Hydref cynlluniodd y cylchgrawn gyfres o gystadlaethau ar gyfer gaeaf 1929-30, wedi ei rhannu yn gategorïau Diddordebau, a oedd yn cynnwys Gwaith Llaw, Arlunio, Darllen, Traethodau, Adrodd Straeon a Llefaru, a Drama, a oedd yn cynnwys cynhyrchu drama.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1928: Yr Eisteddfod yn Nhreorci

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r gyntaf mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

Paratoadau ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhreorci, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Yn ystod haf 1928, cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhreorci, y tro cyntaf iddi gael ei chynnal yn y Rhondda. Neilltuodd yr ‘Ocean and National Magazine’ rifyn Awst 1928 i’r digwyddiad, gyda’r cyfranwyr yn trafod yr ŵyl a’u hoff agweddau ar y digwyddiad a oedd ar fin cael ei gynnal.

Golygfa gyffredinol Treorci, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Mae cerddoriaeth yn rhan allweddol o’r Eisteddfod, ac ysgrifennodd Humphrey G. Prosser ei fod yn edrych ymlaen at ddydd Llun yr ŵyl a fyddai yn:

…inaugurated with massed music in excelsis, for it is the day devoted to the interests of the blaring trumpet and booming drum!…and the air will be heavy with harmony from dawn till dusk!

Roedd y drafodaeth am gerddoriaeth yn cwmpasu’r corau, gyda llawer o sylw yn cael ei roi i wisgoedd y corau merched. Nododd Cadeirydd y Canu Corawl, R.R. Williams, mai’r prif bryder oedd hyd llewys ffrogiau’r menywod. Penderfynwyd y byddai’r rhan fwyaf o fenywod yn gwisgo llewys hir, a bod y rhai oedd yn gwisgo llewys byr:

…are only probationers …and are making valiant efforts to merit confidence so as to be accepted as full members and thereby be entitled to wear long sleeves.

Prif Swyddogion yr Eisteddfod a Gohebwyr Arbennig, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Mae addysg yn bwnc sy’n ymddangos yn aml yn erthyglau’r ‘Ocean and National Magazine’ ac yma yn rhifyn arbennig yr Eisteddfod mae H. Willow yn ysgrifennu erthygl yn trafod hanfod addysg. Wrth drafod addysg mewn perthynas â’r Eisteddfod, mae Willow yn ysgrifennu y gellid dweud bod y … pwrpas addysgol y tu ôl iddi yn ei gwneud yn unigryw. Mae’n mynd yn ei flaen i wneud y pwynt bod defnyddio drama fel offeryn wrth addysgu iaith o … werth aruthrol, ac yn nodi bod yr Eisteddfod yn talu …swm mawr  yn nhermau gwobrau i wahanol fathau o awduron a grwpiau oedran.

Lluniau yn ystod y Seremoni Gyhoeddi, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Yn y flwyddyn arbennig hon, roedd Adran Gelf a Chrefft yr Eisteddfod hefyd wedi ychwanegu gwyddoniaeth at ei chylch gwaith. Cyfeiria Llewellyn Evans, Ysgrifennydd Anrhydeddus yr Adran Gelf, Crefft a Gwyddoniaeth yn benodol at ychwanegu’r adran Wyddoniaeth oherwydd y lleoliad, gan gyfaddef ei fod yn label eang, gan ei fod yn ymwneud yn bennaf â mwyngloddio, daeareg a daearyddiaeth leol, yn ogystal â’r crefftau sy’n gysylltiedig â’r diwydiant glo.

Roedd awduron eraill yn ymddiddori yn y modd y gellid cadw’r iaith Gymraeg, a’r diwylliant a’r traddodiadau Cymreig yn fyw y tu allan i’r Eisteddfod. Mae un cyfrannwr penodol yn trafod Urdd Gobaith Cymru, y gymdeithas lle mai bwriad y Parchedig T. Alban Davies oedd … ei adeiladu fel amddiffynnydd parhaol i’r iaith Gymraeg ac o draddodiad a diwylliant Cymreig. Gyda phob rhifyn yn cynnwys o leiaf un erthygl wedi’i hysgrifennu yn Gymraeg, bu golygyddion yr ‘Ocean and National Magazine’ yn hyrwyddo’r Gymraeg, nid yn unig yn rhifyn arbennig yr Eisteddfod ond yn y cyhoeddiad drwyddo draw.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Pobl yn erbyn Cynnydd: Y Cyfnod Rhwng y Glo a’r Olew ym Mhrydain

Ar ddechrau’r 20fed ganrif, Prydain oedd prif bŵer diwydiannol y byd. Dyna oedd y bobl gyntaf i fabwysiadu’r diwydiant gan ddal grym dros ymerodraeth fyd-eang a’r fasnach ledled y byd.  Wrth i foneddigion sefydlu’r trefedigaethau hyn a lledaenu dylanwad Prydain, ffynhonnell wirioneddol ‘pŵer y wlad’ oedd ei phyllau glo, a oedd yn cynhyrchu 257 miliwn o dunelli o lo’r flwyddyn ar eu gorau.  Glo oedd tanwydd ei llongau masnachol ar draws y byd, glo roddodd fywyd i galonnau’r peiriannau mewn ffatrïoedd, a phŵer i’r llongau rhyfel mawr ei llynges.

Fodd bynnag, daeth tanwydd newydd i’r brig, un a fyddai’n gweddnewid Prydain a’r byd am byth; olew, yr aur du newydd. Byddai’n gwneud llynges Prydain yn gryfach nag erioed, ond hefyd yn fwy agored i niwed, gan ei harwain at ddibyniaeth ar wledydd tramor am ei thanwydd gan nad oedd digon o gronfeydd olew ar diroedd a reoleiddiwyd gan Brydain. Rhoddodd y Capten Bernard Acworth rybudd yn erbyn ‘dibyniaeth ar olew’ y wlad mewn araith yng Nghlwb Busnes Caerdydd ac arweiniodd hyn at lu o ddarnau yn y Western Mail yn rhoi barn ar ddefnydd olew yn hytrach na glo ar gyfer y llynges.

Mae’r casgliad swmpus yn Archifau Morgannwg yn cynnig golwg ar yr adeg allweddol hon yn hanes diwydiannol Cymru. Drwy’r cyfrolau o ddarnau papurau newydd, gallwn ni ddarganfod gwahanol feddyliau a barn ar y mater o’r cyfnod hwnnw. Mae un o’r cyfrolau hynny yn dangos, ymhlith llawer o bynciau eraill, y drafodaeth o amgylch y newid o lo i olew a hydrogenu.

Mae papurau eraill, megis llyfr cofnodion y Pwyllgor Ymchwilio i Lo, yn trafod cynlluniau ar gyfer gweithgynhyrchu olew o’r glo yn ne Cymru, gan ganolbwyntio yn bennaf ar ddichonolrwydd ac ymarferoldeb o greu ffatrïoedd i ddefnyddio dulliau hydrogenu a charboneiddio i gynhyrchu olew ysgafn (e.e. petrol) ac olew trwm (olew crai).

Fodd bynnag ni ddwynodd hyn ffrwyth, oherwydd cymhlethdodau a phrisiau uchel y prosesau.

Y newid fwyaf fodd bynnag, fyddai i fywydau y cannoedd a miloedd o lowyr a fyddai’n mynd yn ddi-waith er lles y cynnydd, yn bygwth i ddileu cannoedd o gymunedau bach ond cryf sydd wedi sicrhau’r glo i’r genedl ers cenedlaethau. Efallai gan ystyried hyn, siaradodd cyfranwyr at y cyhoeddiad poblogaidd ym maes glo, Ocean and National Magazine, am y mater hwnnw nifer o weithiau hefyd, ac roedd erthyglau yn cadw’n gyfredol â’r ddadl, gan barhau i hyrwyddo’r diwydiant glo bob amser.

Ar ôl 1914, dechreuodd y cynhyrchiad glo ostwng, yn raddol yn gyntaf, ond gan leihau yn flynyddol bron. Er bod y gorsafoedd pŵer yn dal i gymryd glo, ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, dechreuodd un o gwsmeriaid mwyaf y pyllau glo ymadael a dilynodd eraill yn fuan wrth i longau ar draws y byd ymuno â’r newid. Drwy ddogfennau’r Archifau, rydym yn gallu cofnodi y newidiadau hyn a gweld ymateb y bobl a sut gwnaethant addasu i’r bygythiad newydd hwn.

Adam Latchford, Hyfforddai