Cyfarchion yr Ŵyl o’r Ffrynt

Ymhlith y dogfennau a gedwir yn Archifau Morgannwg sy’n rhoi manylion am brofiadau milwyr Morgannwg ar y ffrynt mae llythyrau yn anfon cyfarchion Nadolig i deulu a chyfeillion yn ôl gartref.

Mae nifer yng Nghofnodion Aneddiadau Prifysgol Caerdydd. Sefydlwyd Anheddiad y brifysgol ym 1901 gan grŵp o staff academaidd ym Mhrifysgol Coleg Caerdydd. Roeddent am wella amodau cymdeithasol yn ardaloedd tlotaf Caerdydd drwy wneud gwaith cymdeithasol yn y cymunedau hyn, gan sefydlu pencadlys yn Sblot.

Roedd yr Anheddiad wedi’i rannu’n bedwar clwb gwahanol: clybiau Bechgyn, Merched, Menywod a Dynion. Pan ddechreuodd y rhyfel ym 1914, ymrestrodd nifer o’r bechgyn ac fe’u hanfonwyd i frwydro ar y ffrynt, yn Ffrainc a Gwlad Belg. Cadwodd nifer mewn cysylltiad â Mr a Mrs Lewis, cwpl a oedd yn gwneud llawer i’r Anheddiad.

Gohebodd Mr a Mrs Lewis ag aelodau Clwb Bechgyn Anheddiad y Brifysgol a wasanaethai’n y lluoedd arfog gydol y rhyfel, gan anfon llythyrau a pharseli a derbyn llythyrau hefyd. Anfonodd teulu’r Lewis barseli Nadolig i’r bechgyn bob blwyddyn, gyda nifer yn ysgrifennu’n ôl i’w diolch am eu haelioni.

Ysgrifenna John Childs: ‘I received the parsel alright and was very please with it. I hope that all the members enjoyed their Christmas as I am please to say I enjoyed mine… Remember me to all the members wishing them a happy New Year and may the war soon be over’.

Ar 15 Rhagfyr 1915, cafodd Mr Lewis lythyr gan James Hawkey, a oedd ar y Ffrynt. Eto, mae’n diolch iddynt am eu caredigrwydd wrth anfon parsel Nadolig, gan eu sicrhau ei fod wedi cyrraedd yn ddiogel, gan ddweud: ‘…I am in the pink and quite comfortable considering the circumstances’.

Y mae’n dymuno Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i phawb, a gorffen gyda: ‘P.S. If I get a chance I will send at least one Christmas card…’.

Ceisiodd y Gyrrwr A, Morgan ymdrechu i ysgrifennu neges o ddiolch am ei barsel Nadolig ar 20 Ionawr 1917, er gwaetha’r ffaith nad yw’n un am ysgrifennu: ‘…I cannot write a letter to save my life. It is not in my line’.

Hefyd, ysgrifennodd James Reece i ddiolch i Mr Lewis ac aelodau’r Clwb am ei barsel: ‘…the contents were just what I required and please thank the members of the club on my behalf for what they have done for us chaps out here’; ac ysgrifenna’r Taniwr C. Upcott: ‘I do not know how much to thank you for your kindest’.

Yn amlwg, roedd y parseli Nadolig o’r Anheddiad yn rhai yr oedd y bechgyn yn eu gwerthfawrogi’n fawr iawn, nid yn unig am eu cynnwys ond y caredigrwydd a’r dymuniadau da yr oeddent yn eu cynrychioli.

Mae un darn o ohebiaeth Nadoligaidd yn hynod unigryw: cerdyn post gan D. McDonald, aelod o glwb y Bechgyn, a oedd yn gwasanaethu yn y Fyddin yn ystod y rhyfel.

Dengys faneri cynghreiriaid y Rhyfel Byd Cyntaf – Gwlad Belg, Ffrainc, y DU a Rwsia – wedi’u cydblethu ag ysgawen a’r geiriau Nadolig Llawen. Fe’i gwnaed â llaw ar ddarn o fesh sidan. Cafodd y math hwn o gardiau post eu cynhyrchu gan ffoaduriaid benywaidd o Ffrainc a Gwlad Belg a oedd yn gweithio mewn gwersylloedd ffoaduriaid a thai dros dro yn bennaf. Anfonwyd y brodwaith i ffatrïoedd i’w dorri a’i roi ar gerdyn. Roedd y cardiau post hyn yn boblogaidd tu hwnt ymhlith milwyr Prydeinig ar ddyletswydd yn Ffrainc, gan eu bod yn anrhegion cystal i’r rhai oedd yn eu derbyn. Mae darn canol y brodwaith wedi’i dorri fel fflap, gyda cherdyn cyfarch bach oddi tano yn dweud ‘I’m thinking of you’.

Ar gefn y cerdyn mae’r neges: ‘From D MacDonald to Mr and Mrs Lewis and wishing you a prosperous New Year’. Does stamp ar y cerdyn, gan y byddai wedi’i anfon drwy bost milwrol, a oedd am ddim.

Erbyn diwedd y rhyfel bu’n amhosibl ailgydio ar weithgareddau Anheddiad y Brifysgol, gan fod cynifer o’r aelodau wedi’u gwasgaru. Daethpwyd â Chwmni Anheddiad y Brifysgol i ben yn ffurfiol ym 1924.

Nid oes gan Archifau Morgannwg fwy o ohebiaeth gan fechgyn Anheddiad y Brifysgol ar ôl y rhyfel. Wyddom ni ddim a oeddent wedi goroesi, neu a ddychwelon nhw i Gaerdydd.

Gwrthwynebwyr Cydwybodol a Dynion Ardystiedig

Cyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf roedd y Fyddin a’r Llynges Brydeinig yn lluoedd proffesiynol o ddynion a oedd wedi dewis ymuno â’r lluoedd arfog fel eu galwedigaeth. Fodd bynnag, yn sgîl y colledion trychinebus a gafwyd yn ystod misoedd cyntaf y Rhyfel o ran dynion a laddwyd ac a anafwyd, roedd y Fyddin Brydeinig yn rhy fach i atal bygythiad lluoedd mawrion yr Almaenwyr.

Ym 1915 lansiwyd ymgyrch gan yr Arglwydd Kitchener, y Gweinidog Rhyfel, i annog dynion o oedran gwasanaeth milwrol i wirfoddoli. Roedd y gwirfoddolwyr hynny yn cynnwys dynion nad oedd am wasanaethu ar unwaith, ond a dyngodd lw i wasanaethu yn y dyfodol pan oedd galw amdanynt. Fe’u gelwid yn ‘Ddynion Ardystiedig’. Roedd y cynllun hwn yn golygu bod cronfa o ddynion ymrwymedig ar gael i’r fyddin yn ôl yr angen.  Rhoddwyd rhwymyn braich i’r ‘dynion ardystiedig’ ei wisgo, i ddangos eu bod yn barod i wasanaethu a chyflawni eu dyletswydd. Roedd hyn yn lleihau’r pwysau a fyddai wedi bod ar ddynion ifanc bryd hynny, gan eu galluogi i fyw yn eu cymunedau heb wynebu gwarth y ‘plu gwynion’ a roddwyd i lwfrgwn honedig.

Categori arall o ddynion nad oedd wedi gwirfoddoli ym mlynyddoedd cynnar y rhyfel oedd y rheini mewn galwedigaethau a oedd yn hanfodol ar gyfer yr ymdrech ryfel, er enghraifft gweithwyr amaethyddol a gweithwyr y diwydiannau trymion.

Roedd grŵp bychan arall o ddynion a oedd yn gymwys i gael eu gorfodi i ymuno â’r fyddin, ond a hawliodd esemptiad ar sail foesol a chrefyddol.  Gelwid yr unigolion hynny yn wrthwynebwyr cydwybodol.  Cafodd y dynion hyn eu diarddel o’r gymdeithas i raddau helaeth am benderfynu peidio ag ymladd.

Erbyn 1916, roedd y Fyddin Brydeinig wedi colli 528,000 o ddynion, naill ai wedi’u lladd, eu hanafu neu’n ddynion a oedd ar goll ac y tybiwyd eu bod wedi marw. Roedd y gronfa o wirfoddolwyr i ‘Fyddin Kitchener’ wedi’i disbyddu, ac felly cyflwynwyd gorfodaeth filwrol. Bryd hynny, gwnaeth nifer o ‘Ddynion Ardystiedig’ gais i gael eu rhyddhau o’u hymrwymiad blaenorol i wasanaethu yn y rheng flaen.  Sefydlwyd tribiwnlysoedd i ystyried y ceisiadau hynny i gael eu rhyddhau o wasanaeth milwrol neu i ohirio’r gwasanaeth hwnnw ledled y wlad, gan gynnwys ym Morgannwg.  Roedd Tribiwnlys Ardaloedd Llandaf a Dinas Powys yn cynnwys cynrychiolwyr y lluoedd arfog, y proffesiwn cyfreithiol, busnesau ac undebau llafur.   Roedd y tribiwnlys yn cyfarfod sawl gwaith bob mis.

Cyfarfu’r Tribiwnlys 8 gwaith ym mis Mawrth 1916. Mae tystiolaeth o gofnodion y tribiwnlysoedd hynny (cyf.: RDC/C/1/34) yn awgrymu y bu llawer o’r ceisiadau a gafwyd gan ‘Ddynion Ardystiedig’ yn aflwyddiannus. Cafodd pob cais ei ystyried yn unigol, a gellir gweld rhai enghreifftiau o geisiadau llwyddiannus yng nghofnodion y tribiwnlys:

…exempt from Military Service provided he continues his occupation as a ploughman

…exemption conditional upon remaining chief support of his widowed mother

Ond gwrthodwyd llawer o’r ceisiadau:

…exemption on conscientious grounds to take up work with the Friend’s War Relief Committee – Application refused                                                                                                                                      

Roedd gan Gyngor Dinas Caerdydd agwedd ddigyfaddawd tuag at athrawon a oedd yn hawlio esemptiad ar sail gwrthwynebiad cydwybodol. Cymeradwyodd y Cyngor ddatrysiad:

‘…that this Council considers it undesirable that [C.Os] …shall continue in the service or pay of the Council. Head masters were requested to ask each teacher to answer the following question – Are you a Conscientious Objector to Military Service’. (Ysgol Bechgyn Radnor Road, llyfr log, 19 Chwe 1917 cyf.: EC21/3)

Dim ond nifer fach o wrthwynebwyr cydwybodol a esgusodwyd yn llwyr rhag gwasanaeth milwrol.  Bu’n rhaid i lawer ohonynt wasanaethu mewn rolau nad oedd yn golygu ymladd yn y rheng flaen. Prin yw’r cofnodion am wrthwynebwyr cydwybodol, er gellir dod o hyd i rai yn yr Archifau Gwladol ac mewn rhai archifdai lleol fel Archifau Morgannwg.   Cofnodwyd manylion llawer o’r tribiwnlysoedd lleol mewn papurau newydd o’r cyfnod.                       

John Arnold, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cofebau Rhyfel Caerffili

Yn y blynyddoedd ar ôl diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd yn rhaid i nifer fawr o’r bobl ymdopi â cholli anwyliaid a laddwyd. Roedd y galar yn hynod ddwys o ystyried bod y rhan fwyaf o’r rhai a fu farw yn ddynion ifanc â’u bywydau cyfan o’u blaen. Yn sgil y nifer enfawr o filwyr a laddwyd, lladdwyd bron miliwn o Brydain Fawr, daeth y llywodraeth a’r awdurdodau milwrol i’r penderfyniad bod dychwelyd cyrff y meirw yn anymarferol. Roedd y dynion a laddwyd yn y rhyfel felly’n cael eu cofio ar gofebau rhyfel ledled y wlad.

Roedd cofebau rhyfel o bob math; rhai cenedlaethol, fel y rhai yn Whitehall yn Llundain a Pharc Cathays yng Nghaerdydd; a chofebau lleol a gysegrwyd i’r sawl a fu farw o ddinasoedd, trefi a phentrefi ledled y wlad.  Roedd cofebau hefyd i grwpiau penodol, gan gynnwys timau chwaraeon unigol, cynulleidfaoedd eglwysi, cyn-ddisgyblion mewn ysgolion unigol a llawer o grwpiau eraill.

Yma yn Archifau Morgannwg, mae gennym gofnodion mewn perthynas â chodi nifer o gofebau yn y sir. Bydd y darn byr hwn yn trafod y gofeb yng Nghaerffili, a hefyd yn cyfeirio at y rhai lai na thair milltir i ffwrdd yn Senghennydd a Llanbradach.

Fel yn achos codi sawl cofeb, roedd y pwyllgor trefnu yn adlewyrchu strwythur y gymdeithas leol, sef pleidiau gwleidyddol lleol, grwpiau eglwys, undebau llafur, cyn-filwyr a gwragedd gweddw dibynnol. Yn achos Caerffili, roedd amrywiaeth y rhai â diddordeb yn gallu arwain at rywfaint o wrthdaro. Roedd sefydliadau sifil yn tueddu i ffafrio cofeb a oedd hefyd yn gyfleuster i’r gymuned ehangach, gydag amrywiaeth o drefi yng Nghymru’n cynnig neuaddau coffa cyhoeddus, llyfrgelloedd a phyllau nofio.  Yn Senghennydd, roedd y gofeb yn dŵr cloc yn y prif sgwâr.

Yn wahanol i gynigion sefydliadau sifil, roedd sefydliadau milwrol yn dadlau y dylai cofebau adlewyrchu’r aberth a wnaed gan filwyr, a bod naill ai’n glybiau i gyn-filwyr gwrdd â’i gilydd, neu’n gofeb barhaol fel yr un a godwyd yng Nghaerffili yn y pen draw.

Gellir gweld cipolwg o’r ddadl ynghylch math y gofeb dylid ei chael yng Nghaerffili yng nghofnodion yr awdurdod lleol ac erthyglau papur newydd (cyf: D163/U/4).

John Arnold, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg