Thomas Harry o Forgannwg a Phatagonia

Y 75ed casgliad a dderbyniwyd yn 2005 oedd papurau Thomas Harry o Batagonia (cyf: D376).

Roedd Thomas Harry yn fab i David Harry o’r Transh, ger Trelales, Pen-y-bont ar Ogwr. Bu’n byw yn Aberpennar am gyfnod byr cyn ymfudo i Batagonia tua 1865.

Sefydlwyd Y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia ganol y 19eg ganrif. Hwyliodd y 153 o wladychwyr Cymreig i Batagonia ym 1865 ar fwrdd llong y Mimosa. Heddiw mae tua 50,000 o bobl o dras Cymreig ym Mhatagonia, ac mae nifer fach ohonynt yn dal i siarad Cymraeg.

Erbyn 1876 roedd Thomas Harry wedi sefydlu bywyd newydd ym Mhatagonia yn ffermio 200 erw yn nhalaith Chubut. Dim ond un llythyr a geir yn ei gasgliad o bapurau. Yn y llythyr mae’n gofyn am newyddion am ei deulu yng Nghymru. Dywedodd yn ei lythyr at Anne Jenkins, ‘nid wyf wedi clywed gair gan fy nhylwyth ers i mi ddod i’r lle hwn tua 11 mlynedd yn ôl’.

Llythyr Thomas Harry, t.1

Llythyr Thomas Harry, t.2

Mae’r llythyr hefyd yn cynnwys manylion bywyd newydd Thomas Harry ym Mhatagonia, lle roedd yn byw yn Nhan y Castell, yn ŵr di-briod, yn berchen ar 30 o wartheg – yr oedd 9 ohonynt yn wartheg godro, 6 cheffyl, a 40 erw o ŷd. Er gwaethaf ei lwyddiant ymddangosiadol, dywed ‘bûm yn byw yma ers pedair blynedd ac nid yw fy llafur wedi dwyn ffrwyth hyd yma…’ gan ychwanegu, ‘Os yw fy mrodyr yn ystyried ymfudo, fy nghyngor i fyddai iddynt beidio â dod…’

Ymddengys fod bywyd yn anodd ym Mhatagonia i’r gwladychwyr Cymreig cynnar hynny. Nid oes gennym ragor o fanylion am Thomas Harry yma yn Archifau Morgannwg; ni wyddem os oedd wedi aros a ffynnu yn ei wlad fabwysiedig neu ddychwelyd i Gymru. Os oes unrhyw un arall yn gwybod ei hanes, hoffem wybod amdano.

Telynfab: Y Parchedig Benjamin Evans o Aberdâr

Yn 2007 derbyniwyd fel ein 75ain eitem ar y rhestr gofnodion yn Archifau Morgannwg papurau sy’n ymwneud â’r Parchedig Benjamin Evans (Telynfab) o Aberdâr (cyf.: DX555).  Mae’r papurau yn cynnwys cyfres o ffotograffau o’r Parchedig Evans a’i ddisgynyddion.

Ganed Benjamin Evans yn Nowlais ym 1844. Bu’n gweithio fel glöwr cyn cael lle i astudio yng Ngholeg y Bedyddwyr Hwlffordd.  Wedi’i ordeinio ym 1871, symudodd i Aberdâr ym 1876 lle daeth yn weinidog yng Nghapel y Bedyddwyr Cymraeg y Gadlys.  Yn ystod ei gyfnod fel gweinidog y Bedyddwyr bu’n gwasanaethu fel Ysgrifennydd Cymdeithas Cenhadon y Bedyddwyr. Roedd hefyd yn un o aelodau cyntaf Cyngor Dosbarth Trefol Aberdâr, bu’n glerc i lywodraethwyr Ysgol Ramadeg i Fechgyn Aberdâr, ac yn ddiweddarach bu’n gwasanaethu ar Fwrdd Ysgol Aberdâr.  Cymerodd ran mewn Eisteddfodau lleol a chyhoeddwyd nifer o’i lyfrau.

Priododd y Parchedig Benjamin Evans ag Ann James a chawsant chwech o blant gyda’i gilydd.  Bu farw yn 1900.

Ymhlith y sawl a welir yn y ffotograffau mae’r Parchedig Evans ei hun a’i wraig Ann, yn ogystal â’u merch ieuengaf Ethel.  Priododd Ethel Evans â’r Parchedig Robert Gwenffrwd Hughes, a ddaeth hefyd yn weinidog yng Nghapel y Gadlys, a gwelwyd eu mab Percival Arwyn Hughes yn y ffotograffau hefyd.

Priodas R. G. Hughes ac Ethel Evans

Yn ogystal â dangos agweddau ar hanes cymdeithasol a chrefyddol de Cymru, mae’r ffotograffau hyn hefyd yn cyfrannu at hanes personol y teulu Evans a’r teulu Hughes.

75 Dogfen dros 75 Mlynedd

Mae Archifau Morgannwg yn 75 oed eleni.  Ni yw’r archif hynaf yng Nghymru, ynghyd â’n cymydog, Gwent: Gwent oedd y sir gyntaf i sefydlu gwasanaeth archifau (1938) ond ni oedd y cyntaf i benodi archifydd (1939). Oherwydd amseru rhagorol y sir, byddwn yn dathlu ein pen-blwydd yn yr un flwyddyn ag y byddwn yn coffáu dau ryfel byd ac un streic cenedlaethol, ymhlith nifer o ddigwyddiadau pwysig eraill y byddwn yn eu coffáu yn 2014.

Cwta oedd cyfnod archifydd cyntaf y Sir, Emyr Gwynne Jones, yn y swydd, gan iddo symud i fod yn Llyfrgellydd Prifysgol Bangor ym 1946. Dim ond pedwar o bobl sydd wedi’i olynu ers hyn, ac adlewyrchir hyn ym mharhad swyddogaeth graidd y gwasanaeth, a ddiffiniwyd fel a ganlyn gan Madeleine Elsas ym 1959: “y dasg o gadw cofnodion, eu hadfer, casglu deunydd ychwanegol am y sir ddaearyddol, a sicrhau bod y cofnodion hyn ar gael yn rhwydd.”

Er mwyn dathlu 75 mlynedd o ofalu am ddogfennau Morgannwg, rydym wedi pori drwy’r rhestrau a chasglu’r 75^ed dogfen a gafwyd bob blwyddyn.  Mae rhai o’r dogfennau hyn wedi’u trosglwyddo, mae rhai dogfennau eraill nad ydynt yn rhan o’r Casgliad mwyach.  Derbyniwyd llai na 75 dogfen mewn rhai blynyddoedd.  Er hynny mae pob dogfen yn bwrw golau ar agweddau gwahanol ar hanes a datblygiad gwasanaethau archifau awdurdod lleol yn gyffredinol, ac Archifau Morgannwg yn benodol.  Bydd staff yr archifau yn blogio am y 75 dogfen drwy gydol y flwyddyn, naill ai fel eitemau unigol neu fel categorïau o ddogfennau. 

Rydym yn gobeithio y byddwch yn mwynhau darllen ein blog, ac edrychwn ymlaen at ddarllen eich sylwadau.