Pwyllgor Rheoli Bwyd y Bont-faen

Nid oedd rôl y Comisiynwyr Bwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf yn un hawdd, fel mae llyfr llythyrau David Tilley, Swyddog Gweithredol Pwyllgor Rheoli Bwyd y Bont-faen, yn ei ddangos ym 1917-18. Roedd siwgr, cig, te, menyn a marjarîn yn cael eu dogni, roedd prisiau’n sefydlog ac roedd yn rhaid i fanwerthwyr roi gwybodaeth fisol fanwl i’r Pwyllgor.

Ym mis Tachwedd 1917, ysgrifennodd David Tilley i’r Comisiwn Adrannol yng Nghaerdydd am yr anawsterau o ran gorfodi’r gorchymyn menyn:

Mr Llewellyn, Morland Farm, Penlline who has supplied butter at many houses in the town for very many years charged 2/3 for his ‘Farm Butter’ in 1lb bricks. This was paid under protest by several of his customers. Yesterday he called upon his customers & told them that he would not supply them this week or until the price was increased. This will cause a great inconvenience to many. He suggested to some of his customers that he would take it to Bridgend, to others that he ‘would put it down’.

Yn anffodus, mae’n debyg iddo gael ymateb da i ddim, ac ysgrifennodd eto:

…that there is no remedy against a farmer withholding his butter from his regular customers in consequence of the fixed price… This I think is a great grievance to people and it appears to border on hoarding necessary food.

Sonnir am broblemau eraill yn llyfr llythyrau David Tilley. Mewn llythyr at Mrs Thisell o’r Bont-faen, a gwynodd fod Messrs Robert Roberts & Co o Ben-y-bont ar Ogwr wedi codi 10/- arni am sach o datws, mae’n dweud:

I asked the Bridgend Police to go to their shop & examine their invoices, to find what they paid for the potatoes. I do not think they did this but was told by Mr Roberts that they had paid Mr England, Cardiff £8 5s per ton and carriage for them.

Roedd Mr Rees, Fferm Darren, wedi cael ei orchymyn i aredig caeau pori penodol:

He has sold milk for 50 years and supplies 250 from his 18 cows. If he must plough he will give up the sale of Milk as the best pasture will be ploughed and he cannot cultivate fields as well as retail milk.

Cyflwynwyd cwyn yn erbyn D Williams & Sons, a fynnodd na fyddent yn gwerthu marjarîn oni bai bod gan y cwsmer docynnau siwgr. Cawsant wybod eu bod yn torri’r gyfraith ac y gallent gael eu herlyn:

Therefore on this occasion we wish to warm you that should further reliable complaint be made that we will have to proceed against you at law.

Cafwyd problemau eraill hefyd – ni adawodd yr Ysgol Ferched eu cwponau gyda groser manwerthu ac ni wnaethant gofrestru fel cwsmer gydag unrhyw fanwerthwr; hefyd roedd cigyddion yn codi gormod am gig ac yn methu â chael gafael ar ddigon o gig i’w werthu.

Bu’n rhaid i Adrannau’r Llywodraeth esbonio’r canlynol iddynt:

…this district contains very few over 1000 in population but is a centre for shopping for a large area around 4 or 5 or even more miles around.

Ar un achlysur ysgrifennodd David Tilley:

At least 12 shops used to sell imported butter, five only have made returns, the others have closed down over the difficulties of obtaining foods.

Yn anffodus, fel gyda phob llythyr yn y llyfr, nid oes gennym unrhyw ymatebion felly mae’r canlyniad yn ddirgelwch.

Ann Konsbruck, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ysbyty Tywysog Cymru, Caerdydd

Sefydlwyd Ysbyty Tywysog Cymru fel Ysbyty’r Groes Goch ym 1914 yn Rhif 21 The Walk, Caerdydd. Drwy fenter gan Syr John Lynn-Thomas, cyn-lawfeddyg, prynwyd yr eiddo hwnnw a chafodd ei enwi’n Ysbyty Cymru a Sir Fynwy i Forwyr a Milwyr Heb Goesau neu Freichiau. Cyrhaeddodd y cleifion Orthopedig cyntaf ym mis Mai 1917. Prynwyd mwy o eiddo yn yr Hen Blasty a Richmond Crescent yng Nghaerdydd. Fe’i hailenwyd yn Ysbyty Tywysog Cymru pan gafodd ei agor yn ffurfiol ym 1918 gan y tywysog, a fyddai’n cael ei goroni’n Edward VIII a’i benodi’n Ddug Windsor.

Prif dasg Ysbyty Tywysog Cymru oedd helpu’r rheini a oedd wedi colli coesau neu freichiau yn y rhyfel i fyw bywydau normal. I’r perwyl hwnnw datblygwyd coesau a breichiau prosthetig mewn cyfleusterau ar y safle, fel y gallent gael eu hadeiladu’n arbennig i bob unigolyn.

Yn y ddwy flynedd a hanner gyntaf o ddarparu’r gwasanaeth hwn, crëwyd 878 o goesau (a 273 o goesau pren) a 287 o freichiau newydd, a chafodd 480 eu hatgyweirio.

Ar ôl i’r coesau a breichiau prosthetig gael eu rhoi yn eu lle, byddent yn cael eu profi yng ngardd yr Ysbyty, a oedd wedi’i haddasu i gynnwys bryniau a chymoedd bach artiffisial o serthni amrywiol, ynghyd â llethrau a throadau siarp.

Unwaith y byddai’r profion hyn wedi’u cwblhau, byddai’r milwyr clwyfedig yn cael eu cymryd ar daith i Gaerdydd, gyda’r rhai a allai symud yn eithaf da yn cael mynd i’r ganolfan siopa. Un o’r problemau a wynebwyd oedd nad oedd ganddyn nhw unrhyw le i eistedd lawr, felly byddai’n rhaid iddyn nhw bwyso yn erbyn rheiliau neu orwedd i lawr ar dir agored. Yn y pen draw, darparwyd meinciau cyhoeddus.

Hyd yn oed cyn i’r Rhyfel ddirwyn i ben, nodwyd yng nghyfansoddiad Ysbyty Tywysog Cymru y byddai, un dydd, yn gwasanaethu dinasyddion heb goesau neu freichiau, yn ogystal â milwyr wedi’u hanafu, o oedolion a anafwyd yn y pyllau glo neu mewn ffatrïoedd i blant a oedd yn cael eu geni â choesau neu freichiau anffurfiedig neu goll neu a oedd wedi dioddef damwain neu salwch a arweiniodd at y fath gyflwr.

Arweiniodd estyniad pellach at safle newydd yn Crossways yn y Bont-faen ym 1930. Byddai Ysbyty Tywysog Cymru yn aros yn The Walk a Crossways drwy gydol y ddau Ryfel Byd, gan ddioddef o ddifrod bomio yn adeiladau The Walk yn ystod yr ail ryfel, cyn symud i Rydlafar yn ardal Pentyrch ym 1953 (hen safle byddin yr Unol Daleithiau yn ystod yr Ail Ryfel Byd). Datblygodd yr Ysbyty i gynnig gwasanaethau eraill fel therapi galwedigaethol a therapydd lleferydd, cyn cau ei ddrysau ym 1998. Trosglwyddwyd y gwasanaethau i ysbytai a chanolfannau iechyd eraill yn Ne Cymru, gyda gwasanaethau orthopedig yn cael eu symud i Ysbyty Llandochau ym Mhenarth. Caewyd yr hen safle yn The Walk i gleifion allanol ym 1972, a chaeodd Crossways ym 1965, ar wahân i ysgol arbennig a oedd yn gysylltiedig â’r ysbyty, a gaeodd ei drysau ym 1987.

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros Dro