Adeilad y Pierhead, Caerdydd

Yn oriau mân ddydd Sadwrn 19 Tachwedd 1892, dinistriodd tân lawer o adeilad Cyfnewidfa’r Masnachwyr, a safai ym mhen deheuol Stryd Bute, o fewn yr ardal sydd bellach yn cael ei meddiannu gan Gei’r Fôr-forwyn.  Un o’r busnesau a oedd heb safle’n sydyn oedd Cwmni Dociau Bute.  Er y cafwyd safle dros dro yn gyflym, yn fuan lluniodd y cwmni hwnnw gynlluniau ar gyfer pencadlys newydd.  Roedd y safle a ddewiswyd rhwng y mynedfeydd i Ddociau’r Gorllewin a’r Dwyrain, ac arweiniodd cyhoeddiad y cwmni at lawer iawn o gwyno yng nghylchoedd llongau Caerdydd gan y byddai mynediad o’r chwarter masnachol yn cael ei gyfyngu wrth agor y gatiau clo yn ystod pob llanw uchel.  Ond aeth y cwmni yn ei flaen yn ôl y bwriad. 

Darlun Mary Traynor o’r Pierhead

Dyluniwyd Adeilad y Pierhead gan William Frame, a oedd wedi cynorthwyo Burges yn y gorffennol gyda’i waith yng Nghastell Caerdydd a Chastell Coch.  Gyda phensaernïaeth grand, gwaith brics cyfoethog Ruabon coch a thŵr cloc amlwg, mae’n un o’r tirnodau mwyaf amlwg ym Mae Caerdydd. 

Ym 1897, yn ogystal â chwblhau’r gwaith, newidiwyd yr enw Cwmni Dociau Bute i Gwmni Rheilffordd Caerdydd.  Roedd hyn yn rhagfynegi ehangiad i weithgareddau busnes y cwmni ac yn cael ei adlewyrchu trwy gynnwys locomotif ym mowldiad terracotta wyneb gorllewinol yr adeilad.

Pan gaewyd Dociau Dwyrain a Gorllewin Bute, nid oedd Adeilad y Pierhead bellach mewn lleoliad cyfleus i wasanaethu fel prif leoliad ar gyfer rheoli porthladdoedd.  Tua thro’r Mileniwm, fe’i caffaelwyd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru ac mae bellach yn gwasanaethu fel lleoliad y Senedd i ymwelwyr, digwyddiadau a chynadleddau.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/1)
• Cofnodion Sefydliad Penseiri De Cymru, bywgraffiad William Frame (cyf.: D809/8/85)
• Newman, John: The Buildings of Wales – Glamorgan
• Evening Express, 19 Tachwedd 1892
• Evening Express, 4 Mai 1893
• https://en.wikipedia.org/wiki/Pierhead_Building
• https://www.gracesguide.co.uk/Cardiff_Railway
• http://pierhead.org

 

Corinthiaid Caerdydd: Edrych yn ôl – Haf 1899

Hon yw’r olaf o bedair erthygl ar ddyddiau cynnar Clwb Pêl-droed Corinthiaid Caerdydd, sy’n fwy adnabyddus yn ddiweddar fel y Cardiff Corries. Daw o gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Er bod canlyniadau Corinthiaid Caerdydd yn eu tymor cyntaf yn siomedig, nid oedd yr hwyliau yn y clwb i gyd yn isel. Yn dilyn gêm olaf y tymor, un gôl i ddim, gan golli yn erbyn Casnewydd ym Meysydd Llandaf, cytunodd adroddiadau yn y papurau newydd lleol fod y Corinthiaid, yn eu tymor cyntaf ac o ystyried ansawdd y tîmau eraill, heb fod yn wael o bell ffordd. Aeth gohebydd yr ‘Evening Express’ un cam ymhellach ac, efallai ychydig yn hael, daeth i’r casgliad bod pêl-droed yng Nghaerdydd “at a low ebb” a nododd hefyd “the Cardiff Teachers and the Cardiff Corinthians are just about the only senior teams that the Metropolis of Wales can boast about”.

Yn syth ar ôl i’r tymor ddod i ben, aeth y mwyafrif o’r Corinthiaid ar y cae eto ar gyfer clwb criced Caerdydd Alpha gyda’i gapten Philip, sef brawd hynaf Fred Price.  Mae cofnodion y clwb yn cadarnhau bod dyfodol y Corinthiaid wedi’i drafod mewn dau gyfarfod allweddol ym mis Ebrill a mis Gorffennaf.  Yn y cyfarfod cyntaf, a gynhaliwyd yng Ngwesty’r Romilly, roedd popeth yn ymddangos yn dda.

Roedd y ffocws cadarn ar gynlluniau ar gyfer y tymor nesaf gyda threfniadau’n cael eu cytuno ar gyfer ethol capten clwb a phwyllgorau tîm cyntaf ac ail.  Yn ogystal, cytunwyd, yn unfrydol, y byddai’r clwb yn cynnal ei ginio blynyddol cyntaf yn yr hydref.

Mynychwyd yr ail gyfarfod, a gynhaliwyd ym mwyty Tavern Coffi’r Criterion ar 25 Gorffennaf, gan …(a) splendid muster of members. Ailetholwyd Fred Price a Billy Gibson fel Capten ac Is-Gapten.  Gyda gwaith bellach ar fynd yn dda ar gyfer yr ymgyrch nesaf, roedd ysbryd pawb yn uchel ac ystyriwyd bod y rhagolygon ar gyfer y tymor nesaf yn “very rosy.”

Ac eto, roedd y cyfarfod hefyd wedi gweld yr arwyddion cyntaf o anghydweld. Roedd Tom John, capten yr ail dîm yn y tymor cyntaf, wedi awgrymu bod y chwaraewyr wrth gefn yn gweithredu fel ochr ar wahân, a bod y chwaraewyr ddim ar gael i’w galw’n hwyr i’r XI cyntaf. Cafodd y cynnig ei gyflwyno i’r bleidlais a’i drechu.  O bosibl i dawelu Tom, cytunwyd y dylid rhoi’r tîm wrth gefn ar sylfaen gadarn a’i gynnwys yng Nghynghrair Iau Caerdydd a’r Cylch.  Er ei bod yn ymddangos bod heddwch a chytundeb, pan geisiwyd enwebiadau ar gyfer capten yr ail dîm ar gyfer y tymor nesaf, ni roddodd Tom John ei enw ymlaen. Llenwyd y bwlch gan Jack Evans, 20 oed.  Yn fab i saer maen o Drefynwy, roedd Jack yn byw ar Radnor Road. Ynghyd â’i frawd George roedd wedi mynychu Ysgol Radnor Road gyda’r brodyr Price a Gibson ac roedd yn rhan fawr o’r cylch mewnol clos wrth galon y Corinthiaid yn y cyfnod hwn.

Roedd rhagolygon y clwb ar gyfer ei ail dymor yn sicr wedi’u hategu gan ychwanegu wynebau newydd ar y cae.  Yn benodol, roedd Fred Simmons, chwaraewr â phrofiad o Gynghrair y De, wedi cymryd drosodd y gôl o fis Hydref ymlaen. Er nad y chwaraewyr talaf, canmolwyd Fred dro ar ôl tro yn y papurau newydd am ei sgiliau fel gôl-geidwad. Pe bai gwobr chwaraewr y flwyddyn wedi bod ar gyfer y tymor cyntaf, “Tich” Simmons fyddai’r ymgeisydd blaenllaw.  Yn hwyr yn y tymor cyntaf, roedd J P Scott wedi ymuno â’r Corinthiaid.  Roedd Jack Scott yn flaenwr a oedd wedi chwarae i Sunderland, er yn ddiweddar ar gyfer yr ochr wrth gefn.  Serch hynny, roedd chwaraewr o’i brofiad yn ychwanegiad sylweddol i’r tîm ar gyfer y tymor nesaf.

Cafwyd datblygiadau oddi ar y cae hefyd.  Cydnabuwyd y byddai penodi llu o noddwyr dylanwadol fel Llywydd ac Is-lywydd yn dda i’r clwb.  O’r cychwyn cyntaf roedd gan y chwaraewyr berthynas agos ag Ysgol Fwrdd Radnor Road ac roedd y prifathro, Walter Brockington, yn aml yn mynychu cyfarfodydd clwb.  Fel arwydd o’r parch ato, penodwyd Walter yn Is-lywydd cyntaf y clwb. Fodd bynnag, ystyriwyd mai dyma’r cam cyntaf yn unig a bod angen penodiadau pellach.

Roedd newyddion da, felly, pan ddywedodd Alex Norie a George Gallon fod Archibald D Dawnay wedi derbyn y gwahoddiad i fod yn Llywydd cyntaf y clwb. Ar y pryd, Dawnay oedd perchennog cwmni dur a pheirianneg o Lundain a oedd hefyd â gweithfeydd yn East Moors yng Nghaerdydd.  Bu’n Is-lywydd Clwb Criced Caerdydd ac yn ddiweddarach yn Llywydd Cynghrair Criced Caerdydd a’r Cylch.  Cymerodd ddiddordeb hefyd mewn pêl-droed a gwnaeth roddion i Gynghrair De Cymru ar gyfer prynu tlysau.

Efallai mai cysylltiadau â Chlwb Criced Alpha a ddaeth â Chorinthiaid Caerdydd i sylw Dawnay am y tro cyntaf.   Fel eiriolwr dros y cod amatur, roedd y model a weithredid gan y Corinthiaid, gyda chwaraewyr yn talu ffi aelodaeth flynyddol ac yn gyfrifol am brynu eu cit eu hunain a thalu treuliau teithio, yn sicr yn cyd-fynd â’i farn am sut y dylai’r byd chwaraeon ymddwyn. Mae cofnodion y clwb yn awgrymu bod cyfraniad cychwynnol Dawnay i arian yn gymedrol ar dair gini’r flwyddyn. Serch hynny, roedd cael rhywun mor ddylanwadol fel Arlywydd yn gamp sylweddol.

Wrth i’r tymor newydd nesáu, roedd llawer o’r gwaith paratoi bellach yn disgyn i Alex Norie.  Roedd Norie wedi ymgymryd â rôl yr Ysgrifennydd a’r Trysorydd pan oedd George Gallon wedi camu i lawr ar ddiwedd y tymor cyntaf oherwydd ymrwymiadau gwaith.  Er mai dim ond 19 oed oedd e, roedd Norie wedi meddwl tybed a fyddai’n gallu parhau i chwarae ar ôl cael anaf difrifol yn y gêm yn Aberdâr yn y tymor cyntaf. Roedd wedi penderfynu ymgymryd â dyletswyddau Gallon i gynnal ei gysylltiad â’r clwb pe na bai’n gallu troi allan i’r tîm mwyach.  Yr oedd yn swydd a wnaeth tan ei farwolaeth sydyn ym 1907. Roedd Norie yn berson delfrydol ar gyfer y rôl. Roedd yn adnabyddus am gael ‘safbwyntiau cryf’ ond hefyd am ‘ymagwedd hwyliog’ a’i gwnaeth yn boblogaidd gyda chwaraewyr a swyddogion fel ei gilydd. I lawer, Alex Norie oedd wyneb y Corinthiaid yn y cyfnod hwn, gan gynrychioli’r clwb wrth ddelio â thimau eraill ac mewn cyfarfodydd pwyllgor ledled De Cymru.

Roedd llawer i’w wneud.   Er bod y Corinthiaid yn dal i gadw eu maes chwarae ar lethr ym Mharc Thompson fel eu hoff leoliad cartref, cytunwyd y byddai mwy o ddefnydd yn cael ei wneud o’r meysydd chwarae a’r cyfleusterau yng Nghaeau Llandaf. Yn arwyddocaol, ac … ar ôl llawer iawn o drafod, newidiwyd lliwiau’r clwb, gyda’r cit gwyrdd ac aur wedi’i wisgo yn y tymor cyntaf yn cael ei ddisodli gan grysau ysgarlad ac aur chwarterog. Er y byddai newidiadau pellach yn y blynyddoedd dilynol, dyma’r tro cyntaf i liwiau’r clwb cael eu gweld, sy’n gysylltiedig â Chorinthiaid Caerdydd hyd heddiw.

Cydweithiodd Gallon a Norie ar roi’r trefniadau olaf i’r rhestr gemau, gyda gêm ymarfer olaf y Clwb wedi’i threfnu ar gyfer dydd Sadwrn 16 Medi pan fyddai’r ‘Gwynion’ yn chwarae yn erbyn y ‘Stribedi’ yng Nghaeau Llandaf. Unwaith eto, roedd Corinthiaid Caerdydd i fod i gwrdd â goreuon Cynghrair De Cymru gyda gemau yn erbyn Tŷ-du, Unoliaethwyr y Barri, y Porth, Glyn Ebwy a’r newydd-ddyfodiad i’r gynghrair, Casnewydd.  Roedd ail adran wedi’i hychwanegu at y Gynghrair ac roedd y Corinthiaid wedi sicrhau gemau yn erbyn dau o’r timau, Hafod a Mackintosh, a oedd i fod i gystadlu yn yr adran newydd.

Roedd ychwanegiad hwyr i restr tri deg dau gêm y Corinthiaid yn ail hanner y tymor, gyda gêm yn erbyn AFC Riverside. A nhwythau ond newydd gael eu ffurfio, roedd Riverside, a adwaenid yn ddiweddarach fel Dinas Caerdydd, yn eu tymor cyntaf ac roedden nhw am greu argraff.  Os oedd y Corinthiaid am wella’u henw da fel un o’r ochrau gorau, os nad y gorau, yng Nghaerdydd yna roedd cystadleuaeth newydd ar y gorwel eisoes.

Bwriedir creu erthyglau pellach yn dilyn ffawd y clwb, gan ddefnyddio’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn ddiweddarach yn y flwyddyn.  Cedwir cofnodion Clwb Pêl-droed Corinthiaid Caerdydd ar gyfer y cyfnod 1898-1905 yn Archifau Morgannwg, a’r cyfeirnod yw D751.  Mae’r erthygl hon yn tynnu ar y cofnodion ochr yn ochr â deunydd sydd i’w gael ar Bapurau Newydd Cymru Ar-lein gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru.  Darparwyd cymorth a chyngor hefyd gan Amgueddfa Criced Cymru wrth olrhain hanes tîm criced Alpha Caerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Corinthiaid Caerdydd: Y Tymor Cyntaf, 1898-99

Hon yw’r drydedd o bedair erthygl ar ddyddiau cynnar Clwb Pêl-droed Corinthiaid Caerdydd, sy’n fwy adnabyddus yn ddiweddar fel Cardiff Corries. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Byddai’r cylch mewnol – pwyllgor AFC Corinthiaid Caerdydd newydd ei ffurfio – yn cyfarfod bob nos Iau yn ystod y tymor am 7.30 fel arfer yn y Criterion Coffee Tavern ar Heol y Bont-faen. Byddai cryn awyrgylch o ddisgwyliad wedi bod wrth ymgynnull ar nos Iau 16 Medi 1898 achos byddai’r tymor newydd yn dechrau ymhen deuddydd.

Roedd George Gallon, ysgrifennydd y clwb, wedi llunio rhestr gemau aruthrol. Yr uwch gynghrair i oedolion yn yr ardal ar y pryd oedd Cynghrair De Cymru. O ystyried mai dim ond wyth tîm oedd yn y gynghrair, ceisiai’r aelodau hefyd chwarae gemau ‘cyfeillgar’ ychwanegol. Roedd Corinthiaid wedi sicrhau gemau yn erbyn pump o’r wyth tîm yng Nghynghrair De Cymru, gan gynnwys pencampwyr presennol y gynghrair, Tŷ-du, a’r tîm yn yr ail safle, Aberdâr.

Sut llwyddon nhw i gael y gemau hyn, pwy a ŵyr, ond mae’n ddigon posibl y bu gyda chymorth George Mercer. Roedd Mercer yn athro yn Ysgol Breswyl Radnor Road ac yn hyfforddi tîm yr ysgol. Chwaraeai hefyd i dîm Athrawon Caerdydd ac, am gyfnod, bu’n Ysgrifennydd y Clwb. O’r cychwyn cyntaf cymerodd Mercer ddiddordeb brwd yng Nghorinthiaid Caerdydd, gyda llawer o’i chwaraewyr yn gyn-ddisgyblion iddo. Drwy ei gysylltiadau â Chynghrair De Cymru a Chymdeithas Bêl-droed De Cymru a Sir Fynwy, byddai Mercer yn adnabod ysgrifenyddion clybiau rhan fwyaf y prif dimau. Mae’n debygol iawn, felly, y bu George Mercer yn allweddol wrth helpu’r Corinthiaid i sicrhau gemau yn erbyn rhai o’r timau gorau yn ne Cymru yn eu tymor cyntaf.

Roedd y rhan fwyaf a oedd yn bresennol ar yr 16^eg i fod ddod y dydd Sadwrn canlynol ac roedd llawer iawn i’w ystyried. Yn anad dim, roedd angen trafod trefniadau cyrraedd Cae Partridge yn Llwynypia ar gyfer y gic gyntaf am 4.30pm. Eu gwrthwynebwyr oedd Albions Canolbarth Rhondda, a oedd newydd gael tymor llwyddiannus y flwyddyn flaenorol ac nawr yn rhoi cynnig cyntaf ar Gynghrair De Cymru. Roedden nhw yno i wneud eu marc, dangosodd Canolbarth Rhondda dîm cryf a rhoesant wfft i’r Corinthiaid yn hawdd gyda buddugoliaeth sicr o 5-1. Heb eu digalonni, chwaraeodd y Corinthiaid â’r un un ar ddeg yn eu gêm nesaf yn erbyn Tîm Iau Clwb Pêl Droed Ardal y Barri. Chwaraewyd y gêm yng Nghaeau Athletig Witchell Tregatwg, a chafodd y Corinthiaid eu buddugoliaeth gyntaf gyda sgôr o ddwy gôl i un.

Fodd bynnag, wnaethon nhw fawr o argraff yn Nhregatwg ar ohebydd papur newydd lleol, a ddywedodd mai dim ond diolch i chwarae da gan yr amddiffynfa gefn yr enillon nhw yn erbyn y tîm “gwell” o’r Barri. Bu’r tri mis nesaf yn gyfnod anodd i dîm y Corinthiaid, a gollodd naw o’r deuddeng gêm a chwaraeont yn y cyfnod cyn y Nadolig. Hyd yn oed yn erbyn timau dan anfantais ac, mewn un achos, tîm wrth gefn, bu timau Cynghrair De Cymru yn llawer rhy gryf i’r Corinthiaid a adawodd 6 gôl i mewn i’r rhwyd yn erbyn Tŷ-du, 4 yn erbyn Aberdâr a 3 yn erbyn Porth a oedd yn chwarae gyda dim ond 9 chwaraewr.

Hefyd, mae’n ddigon posibl bod penderfyniad y Corinthiaid wedi bod yn fratiog, gyda dim ond saith chwaraewr yn cyrraedd ar gyfer y gêm i ffwrdd yn Nhŷ-du. Yn ogystal, roedd chwaraewyr yn aml yn cael eu rhoi allan o’u safle i lenwi’r bylchau. Rhoddwyd Alex Norie, fel arfer ymhlith y blaenwyr, yn safle’r gôl-geidwad pan ddaeth Porth i chwarae ym Mharc Thompson! Roedd y tîm wrth gefn hefyd yn ei chael hi’n anodd, ac fel y nodwyd mewn cyfarfodydd pwyllgor, doedd colli chwaraewyr i’r tîm cyntaf ar fyr rybudd, ddim yn helpu.

Cafwyd rhywfaint o ryddhad ym mis Tachwedd pan ddychwelodd Corinthiaid Caerdydd i’w cae cartref ym Mharc Thompson i chwarae yn erbyn Coleg y Brifysgol a Mackintosh. Yn y blynyddoedd cynnar roedd ochr Corinthiaid Caerdydd yn chwarae heb Gibson neu Price bron yn amhosibl. Yn ddigon sicr gyda Fred Price yn cynnal yr amddiffyniad, Jack Gibson yn hanerwr a Roger Price a Billy Gibson yn sgorio’r golau, sicrhawyd buddugoliaethau agos yn y ddwy gêm gartref. Yn ogystal â hyn, aeth y Corinthiaid ar eu ‘taith’ Gŵyl San Steffan wrth gwrs. Gan wrthod yr opsiwn o ddychwelyd i Dresimwn, aethant ar y trên am 6.30 y bore ar Ŵyl San Steffan o Gaerdydd i Aberdaugleddau. Mae’n bosibl bod y Nadolig wedi dweud arnyn nhw oherwydd y collon nhw o bum gôl i ddim i dîm Aberdaugleddau.

Dechreuodd y Flwyddyn Newydd yn ddisglair gyda buddugoliaeth yn erbyn Caldicott. Gellid dadlau y bu’r un ar ddeg gêm yn ail hanner y tymor yn eithaf agos; ac eithrio crasfa o chwe gôl i ddim yn erbyn Penarth Wednesday. Y Corinthiaid gollodd y gemau ond, yn y rhan fwyaf o achosion, dim ond gan ambell gôl. Ond eto, wrth edrych yn fanylach ar y rhestr gemau, gwelwn mai o blith timau Cynghrair De Cymru, dim ond yn erbyn Porth y chwaraeon nhw yn ail hanner y tymor. Ni ddigwyddodd y gemau dychwelyd a oedd wedi’u cynllunio yn erbyn timau fel Tŷ Du ac Athletig Undebwyr y Barri. Cafodd tîm Tŷ-du ddirwy o un gini gan Gymdeithasau Pêl-droed De Cymru a Sir Fynwy am beidio â chwarae eu hail gêm yn erbyn y Corinthiaid. Efallai fod gemau’r cwpan wedi ymyrryd, ond mae’n ymddangos bod timau’r Gynghrair wedi penderfynu nad oedd dychwelyd gemau yn erbyn y newydd-ddyfodiaid ar hyn o bryd yn flaenoriaeth.

Yn y dadansoddiad terfynol, mae’r cofnodion a luniwyd gan ysgrifennydd y Clwb, George Gallon, yn adrodd bod Corinthiaid Caerdydd wedi ennill 5 gêm ac wedi cael 1 gyfartal o gyfanswm o 26 gêm, gan sgorio 31 gôl ac ildio 69 gôl. Mewn sawl achos, mae’r sgorau a gofnodwyd gan Gallon yn amrywio o’r ffigurau a restrwyd yn yr adroddiadau papur newydd lleol. Fodd bynnag, nid oes amheuaeth ynghylch y cofnod o 5 buddugoliaeth. Cafodd y tîm wrth gefn dymor anodd hefyd gyda chanlyniadau tebyg iawn, gan ennill dim ond 4 o’u 22 gêm.

Ar yr ochr gadarnhaol, roedd y ddau ddyn ifanc ar hugain a oedd wedi dod at ei gilydd ym mis Medi ar gyfer y gêm ymarfer gyntaf wedi aros gyda’r clwb ac yn dal i fod yn gefn i’r timau. Ond eto, mae’n rhaid eu bod yn ystyried beth ddeuai nesaf ar ôl tymor cyntaf mor anodd. Mae’r erthygl olaf yn y gyfres hon yn edrych ar gofnodion y cyfarfodydd a gynhaliwyd ym mis Ebrill a mis Gorffennaf i fyfyrio ar y tymor a phenderfynu ar ffordd ymlaen i’r clwb a oedd newydd ei sefydlu.

Cedwir cofnodion Clwb Pêl-droed Corinthiaid Caerdydd ar gyfer y cyfnod 1898-1905 yn Archifau Morgannwg, a’r cyfeirnod yw D751.  Mae’r erthygl hon yn tynnu ar y cofnodion ochr yn ochr â deunydd sydd i’w gael ar Bapurau Newydd Cymru Ar-lein gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru.  Darparwyd cymorth a chyngor hefyd gan Amgueddfa Criced Cymru wrth olrhain hanes tîm criced Alpha Caerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Bu trychineb ofnadwy neithiwr” – Caerdydd, 3 Mawrth 1941

Erbyn mis Mawrth 1941 roedd trefi a phentrefi yn ne Cymru wedi bod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd a helaeth Luftwaffe’r Almaen ers dros naw mis. Mewn sawl ffordd doedd dim byd gwahanol am nos Lun 3 Mawrth wrth i’r seirenau cyrch awyr rybuddio pobl Caerdydd i gysgodi rhag ymosodiad oedd ar fin digwydd. Y bore wedyn roedd system bropaganda’r Almaen yn clodfori cyrch llwyddiannus arall:

Strong forces of German bombers attacked important war objectives and supply depots in Cardiff last night with great success.

Ychwanegodd yr hysbysiad:

As weather conditions proved good the chosen targets were easily picked out by the pilots.

Gyda hunanfeddiant nodweddiadol, bu Gweinyddiaeth Awyr Prydain yn ymateb gyda chyhoeddiad:

Last night’s enemy activity was not on a large scale. Bombs were dropped on a town in South Wales where a number of fires were caused but all were extinguished in the early hours of the morning.

Rhywle rhwng y ddau gyhoeddiad oedd y stori lawn. Er nad ar raddfa’r ymosodiad yn wythnos gyntaf mis Ionawr pan oedd Eglwys Gadeiriol Llandaf wedi’i difrodi’n wael, bu Caerdydd yn destun un o gyrchoedd tân mwyaf y rhyfel. Yn ystod y nos syrthiodd miloedd o dunelli o rocedi goleuo, bomiau cynnau tân a ffrwydron ffyrnig ar draws y dref, gyda’r difrod gwaethaf mewn llawer o’r ardaloedd preswyl.

Mae stori’r noson honno a’i sgîl-effeithiau yn cael ei hadrodd, yn rhannol, gan y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ledled Caerdydd. Mae’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg yn anhygoel o ran y graddau y maent yn “ddigyffro” iawn. Er hynny, roedd y realiti’n wahanol. Gydag adeiladau’n cael eu dinistrio gan ffrwydron ffyrnig a thanau’n llosgi’n wyllt ar draws rhannau helaeth o Gaerdydd, roedd yn noson fythgofiadwy i lawer.

Mae’n rhyfeddol bod cynifer o blant wedi parhau i fynd i’r ysgol y bore wedyn. Er enghraifft, cofnododd Ysgol Fabanod Radnor Road fod 255 o ddisgyblion yn bresennol. Fodd bynnag, i’r rhan fwyaf o ddisgyblion, doedd dim ysgol y diwrnod hwnnw wrth i staff asesu cyflwr yr adeiladau. Roedd gan bron pob ysgol ffenestri wedi torri gyda gwydr wedi’i wasgaru ar draws meysydd chwarae. Roedd y difrod i ffenestri a nenfydau ystafelloedd dosbarth mor wael fel bod rhaid i ysgolion Tredegarville a Stacey Road gau nes y gellid gwneud gwaith atgyweirio.

Mewn rhai achosion roedd bomiau cynnau tân wedi glanio ar do ysgol. Er bod y tanau canlynol wedi’u cyfyngu’n llwyddiannus, bu difrod i do ac ystafelloedd llawr uchaf Allensbank, Gladstone a Lansdowne o ganlyniad i’r bomiau a’r rocedi goleuo baneri a oedd wedi syrthio yn ystod y nos. Mewn llawer o achosion, gofalwyr yr ysgolion oedd yr arwyr lleol a oedd wedi helpu diffoddwyr tân lleol i ddiffodd y fflamau a chyfyngu’r dinistr.

Hyd yn oed lle’r oedd ysgolion wedi goroesi’r nos heb ormod o ddifrod, arhosai llawer ohonynt ar gau oherwydd bod strydoedd cyfagos wedi’u rhwystro gan rwbel o adeiladau a ddinistriwyd gan y bomio a gwaith parhaus i ddiffiwsio bomiau nad oeddent wedi ffrwydro. Yn ogystal, caeodd ysgolion, fel Llandaf, fel y gallai athrawon sy’n gweithio ochr yn ochr â gwirfoddolwyr lleol ddarparu bwyd a lloches i’r teuluoedd niferus a oedd wedi colli eu cartrefi yn ystod y nos.

Mewn sawl achos roedd yr adroddiadau am ddifrod yn llawer mwy difrifol.  Ar y dydd Gwener blaenorol, roedd disgyblion Heol Marlborough wedi dathlu Dydd Gŵyl Dewi. Roeddent wedi cael eu tywys i loches cyrch awyr yr ysgol ganol y bore wrth i’r seirenau ganu. Fodd bynnag, o fewn hanner awr derbyniwyd y caniad diogelwch a pharhaodd yr ŵyl. Nawr, dim ond pedwar diwrnod yn ddiweddarach, ar 4 Mawrth, adroddodd Mary Jenkins, Pennaeth Ysgol Merched Marlborough Road, yn log yr ysgol: 

A terrible catastrophe took place last night to our beloved school. Through enemy action the whole of the Senior School, which housed the Boys and Girls suffered irreparable damage. High explosive bombs were dropped in this district and it is surmised that a stick of bombs demolished our building.

Roedd yr ysgol fabanod wedi goroesi ond roedd ffenestri wedi torri a difrod i’r nenfydau.  Fodd bynnag, roedd prif adeilad brics coch trillawr trawiadol yr ysgol wedi’i chwalu’n deilchion. Dros yr wythnosau canlynol, bu’r staff wrthi’n gweithio bob dydd i achub unrhyw beth y gellir ei ddefnyddio o’r rwbel. Yn y rhan fwyaf o achosion roedd yr ystafelloedd dosbarth wedi’u troi’n lludw ac yn frics wedi torri ond mewn rhai rhannau o’r adeilad, gellid achub celfi ac offer. Fel y nododd Mary Jenkins:

Every member of staff has worked most earnestly and energetically to this purpose.  A great deal of stock from other classrooms as well as 3 sewing machines and the gramophone had been retrieved and is now in use.

Roedd ysgolion eraill, gan gynnwys Ysgol Fechgyn Howard Gardens ac Illtud Sant, wedi dioddef yr un ffawd, gyda rhannau helaeth o’r ysgolion wedi’u dinistrio gan fomiau a thân.

Roedd ardal y Rhath yng Nghaerdydd wedi cael ei tharo’n wael, gyda thirnodau fel Eglwys Wesleaidd Heol y Rhath ar gornel Heol y Ddinas a Heol Casnewydd wedi’u dinistrio. Roedd Ysbyty Brenhinol Caerdydd hefyd wedi cael ei fomio. Bu Uwcharolygydd Meddygol yr ysbyty yn canmol dewrder y staff nyrsio y noson honno:

…scorning flying shrapnel and amid flames and sparks they coolly carried on as if they were doing an ordinary job of work.

Lladdwyd 51 o bobl i gyd ac anafwyd 243 ar noson pan syrthiodd dros 7000 o fomiau cynnau tân ar Gaerdydd. Adroddwyd bod dwy awyren fomio Almaenig wedi’u saethu i lawr gan ynnau gwrthawyrennol.

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Ac eto, o fewn pythefnos roedd Ysgol Marlborough Road ar agor eto gyda’r plant o’r ysgol iau yn gweithio gyda’u hathrawon mewn ystafelloedd dosbarth yn Ysgol Roath Park ac Ysgol Albany Road. Roedd yn arwydd o wydnwch y bobl leol y gellid adfer rhyw fath o normalrwydd mor gyflym. Ac eto, roedd llawer mwy o heriau o’n blaenau.

Dyma’r gyntaf o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan benaethiaid ar y pryd. Am fanylion llyfrau log yr ysgolion a gedwir ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg