Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Toriadau papur newydd

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Toriadau papur newydd

Mae cyfrolau sy’n cynnwys toriadau papur newydd yn ffordd ragorol o gael cipolwg ar fywyd yn y maes glo. Er bod llawer o ddeunydd papurau newydd nawr ar gael ar-lein, mantais y mathau hyn o gyfrolau yw eu bod yn dwyn deunyddiau ar yr un thema ynghyd – arf defnyddiol i unrhyw ymchwilydd!

Mae un gyfrol benodol yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â’r ddarpariaeth ar gyfer lles cymdeithasol, gan gynnwys agor sefydliadau gweithwyr a baddonau pen pwll, grantiau ar gyfer cynlluniau lles, a gweithgareddau hamdden. Gan ddyddio o 1926-1934, gellir defnyddio’r gyfrol hon i roi ymdeimlad o’r gweithgareddau lles a oedd yn mynd rhagddynt ar y pryd.

Cyfrol toriadau papur newydd yn cynnwys toriadau yn ymwneud â lles yn y diwydiant glo (DNCB/15/6/17)

Mae un deg pedwar o’r cyfrolau toriadau papur newydd yn y casgliad yn ymwneud â streiciau ac atal gwaith, yn bennaf Terfysgoedd Tonypandy ym 1910-1911.

Cyfrolau toriadau papur newydd yn cynnwys toriadau yn ymwneud â therfysgoedd Tonypandy (DNCB/15/6/6)

Law yn llaw â thoriadau papur newydd, mae crynodebau’r wasg hefyd i’w cael yn y casgliad. Mae’r rhain yn cynnig barn letach o ran cynrychioli’r diwydiant glo yn y cyfryngau, ac yn gyffredinol mae a wnelon nhw â’r cyfnodau 1943-1958 a 1988-1991. O fewn casgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol ceir hefyd set o doriadau papur newydd lleol a chenedlaethol a datganiadau i’r wasg yn ymwneud â thrychineb Aberfan.

Tudalen flaen y Sunday Citizen, un o’r toriadau papur newydd yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â thrychineb Aberfan (DNCB/4/1/12/1)

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Ffotograffau

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Ffotograffau

Mae casgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn cynnwys nifer fawr o brintiau ffotograffig a negatif, rhai y gellid eu defnyddio i ddeall iechyd a llesiant yn y diwydiant glo.

Mae ffotograffau o du mewn a thu allan i’r baddonau pwll glo yn dangos pensaernïaeth yr adeiladau a’r cyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y lofa, megis canolfannau meddygol ac ystafelloedd cymorth cyntaf.

Baddonau pwll glo, Glofa Wyllie, canol yr 20fed ganrif (DNCB/14/4/135/23)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Western, 1951 (DNCB/14/4/133/1)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Aberbaiden, 1951 (DNCB/14/4/1/1)

Mae delweddau yng nghasgliadau negatif y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn dangos dynion yng Nghanolfa Adsefydlu Talygarn. Ym 1957, rhoddodd Talygarn driniaeth i 1,018 o gleifion ac ar yr adeg honno roedd 88% o’r dynion a gafodd driniaeth yn ddigon iach i ddychwelyd i wneud rhyw fath o waith, gyda 59.6% o’r dynion yn dychwelyd i’w gwaith arferol.

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1966 (DNCB/14/4/147/108)

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1951 (DNCB/14/4/153/272)

Gellir defnyddio’r casgliad o brintiau negatif i ddangos pwysigrwydd hyfforddiant cymorth cyntaf i’r Bwrdd Glo, gyda delweddau o gystadlaethau cymorth cyntaf rhwng glofeydd o’r 1960au yn dangos dynion yn cael eu hasesu ar eu sgiliau cymorth cyntaf mewn cyfres o sialensiau yn seiliedig ar senarios. Ceir hefyd delweddau yn dangos gweithdrefnau cymorth cyntaf a ddefnyddiwyd ar gyfer llawlyfr Bwrdd Glo, ynghyd â delweddau o offer diogelwch megis y trambiwlans a gorsafoedd cymorth cyntaf tanddaearol.

Aelodau o Dîm Cymorth Cyntaf Gweithfa Coedely yn ystod cystadleuaeth, 1968 (DNCB/14/4/158/9/1/30)

Trambiwlans, 1955 (DNCB/14/4/87/100)

Ymarfer hyfforddiant achub/meddygol, Glofa Penllwyngwent, [1950s] (DNCB/14/4/104/9)

Cystadleuaeth ambiwlans, 1953 (DNCB/14/4/155/43)

Mae casgliad ffotograffig y Bwrdd Glo bellach wedi’i gatalogio’n llawn dan y cyfeirnod DNCB/14.

Gweithrediaeth Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn cael eu hail-hyfforddi i fod yn hunan- achubwyr, Gorsaf Achub Dinas, 1973 (DNCB/14/4/158/8/7)

 

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

O 1926 ymlaen, roedd Cronfa Lles y Glowyr yn codi ardoll i ariannu rhaglen adeiladau baddonau pen pwll. Mae cynlluniau’n ymwneud â baddonau a adeiladwyd dan y Gronfa, sydd hefyd yn cynnwys y baddonau a adeiladwyd neu a addaswyd gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar ôl 1947, ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.  Mae’r catalog o’r 915 o gynlluniau adeiladau yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar gael ar ein catalog ar-lein erbyn hyn hefyd (DNCB/1/4).

Baddonau Glofa Fernhill, brasgynllun, 1950 (DNCB/1/4/21/1)

Mae cynlluniau’r baddonau yn dangos y cyfleusterau cawod a newid a gynigiwyd i’r gweithwyr yn ogystal ag ardaloedd llesiant eraill megis canolfannau meddygol a chabanau bwyd. Drwy gynlluniau llawr, cynlluniau safle a gweddluniau, gall ymchwilwyr weld pa gyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y pyllau glo, gan gynnwys mynedfeydd a loceri glân a brwnt, cawodydd, ardaloedd glanhau esgidiau, canolfannau meddygol a chabanau bwyd.

Baddonau Glofa Cwm, Golwg Tri Dimensiwn o’r Ffordd Ddynesu, 1952 (DNCB/1/4/13/2)

Roedd pensaernïaeth yr adeiladau hyn hefyd yn bwysig, gan fod y baddonau wedi’u dylunio i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb. Roeddent yn defnyddio llawer o wydr fel goleuni, yn enwedig golau naturiol, a ystyriwyd yn angenrheidiol nid yn unig i helpu gyda glanhau a hylendid, ond i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb – oedd yn bwysig iawn i lowyr a oedd newydd dreulio shifft mewn golau gwael o dan y ddaear. Mae rhestr ffenestri a gweddluniau adeiladau yn dangos sut y cafodd gwydr ei gynnwys yn nyluniad yr adeiladau hyn.

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Trychinebau Glofaol

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Trychinebau

Yn aml iawn y trychinebau glofaol mawr yr ydym yn eu cysylltu’n bennaf â marwolaeth yn y diwydiant glo. Un o’r trychinebau hynny oedd y trychineb yng Nglofa Universal, Senghennydd, a ddigwyddodd ar 14 Hydref 1913.  Lladdodd y ffrwydrad, a’r nwy gwenwynig a ollyngwyd yn rhydd o ganlyniad iddo, 439 o lowyr, gan wneud trychineb pwll glo Senghennydd yn un o’r trychinebau glofaol mwyaf marwol a thrasig yn hanes Prydain.

Datganiad yn nodi manylion yr iawndal a dalwyd, 1915 (DPD/4/11/2/4)

Fel rhan o’r project hwn, mae nifer fach o eitemau’n ymwneud â thrychineb Senghennydd wedi’u catalogio, gan gynnwys datganiad yn dangos manylion yr iawndal a threuliau angladdol a dalwyd gan berchenogion Glofa Universal, Lewis Merthyr Consolidated Collieries. Mae’r datganiad hwn yn rhestru pob unigolyn a laddwyd yn y trychineb, yn nodi ei enw, ei waith a’i oedran ac yn nodi p’un ai a oedd ganddo rywun yn dibynnu arno.

Mae eitemau eraill yng nghasgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â thrychineb Senghennydd yn cynnwys cofnodion yr ymchwiliad i’r trychineb, gweithdrefnau’r trychineb a ffotograffau a ymddangosodd mewn papurau newydd ac fel cardiau post o fewn dyddiau i’r trychineb.

Ffotograff o angladd un o’r rhai a laddwyd yn nhrychineb Glofa Senghennydd, 1913 (DNCB/14/1/2/3)