Yr Eglwys Roegaidd, Butetown, Caerdydd

Yn ystod y 19eg ganrif, roedd llongau Groegaidd yn ymwelwyr mynych â dociau Caerdydd.   Yn nodweddiadol, byddent yn mewnforio grawnfwydydd cyn cael eu llwytho â glo i’w allforio i Fôr y Canoldir a De America.  Gyda threigl amser, dechreuodd rhai morwyr Groegaidd ymgartrefu yn yr ardal.

Mor gynnar â 1873, roedd ystafell yn cael ei rhentu ar gyfer addoliad Uniongred Groegaidd yn Stryd Patrick, a redai rhwng Stryd Bute a Stryd Alice, yn gyfochrog â Stryd Hannah.  Roedd wedi ei chysegru i Sain Niclas, nawddsant morwyr.  Nid yw’n glir am ba hyd y parhaodd eglwys Stryd Patrick, ond roedd yn sicr yn wynebu pwysau ariannol o 1876 ac mae’n debyg iddi gau yn fuan wedyn.  Yn ddiweddarach, gwnaeth y gymuned Uniongred ddefnydd o’r Eglwys Norwyaidd leol yn ogystal â ‘sied fach’ gyfagos.  Yn 1903, fodd bynnag, troswyd siop ganddynt, yn 51 Stryd Bute, i’w defnyddio fel eglwys, fel rhagflaenydd i godi eu hadeilad parhaol eu hunain.

Yn 1906, dechreuodd y gwaith ar yr eglwys bresennol, sydd hefyd yn gwasanaethu cymuned Uniongred Rwsia de Cymru.  Fe’i cynlluniwyd gan benseiri lleol, James a Morgan, ac fe’i lleolir ar safle a roddwyd gan 4ydd Ardalydd Bute, i’r gorllewin o Stryd Bute.  Mae’r adeilad cymhedrol ei faint yn yr arddull Bysantaidd ag iddi gorff cromennog ac aps yn y pen dwyreiniol.  Mae’n parhau â’r cysegriad gwreiddiol i Sain Niclas.  Mae’r tu mewn yn addurnedig iawn, gyda llawer o waith coed cerfiedig.  Mae’r gromen a’r waliau uchaf wedi eu haddurno â golygfeydd Beiblaidd mewn lliwiau llachar gydag addurnwaith aur.  Er bod y cynlluniau gwreiddiol yn rhagweld y byddai eiliau ochr yn cael eu hychwanegu yn ddiweddarach, nid yw’r rhain wedi gweld golau ddydd.  Fodd bynnag, ers i Mary Traynor fraslunio’r eglwys ym 1988, mae porth â gorchudd wedi ei ychwanegu ar y pen gorllewinol.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/5)
• Cofnodion Cyngor Bwrdesitref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer Eglwyd Roegaidd, North Church Street, 1906 (cyf.: BC/S/1/16202)
• Hilling, John B & Traynor, Mary: Cardiff’s Temples of Faith (cyhoeddwyd gan Gymdeithas Ddinesig Caerdydd, 2000)
• Webb, Madeleine: ‘A Visit to Cardiff’s Greek Church’, yng nghylchgrawn Hydref 2016 Plwyf Pentyrch a Llanilltern
• http://greekorthodoxchurchcardiff.org.uk/
• The Cardiff Times, 20 Rhagfyr 1873
• The Cardiff Times, 17 Mehefin 1876
• Evening Express, 8 Ebrill 1903
• Evening Express, 30 Ebrill 1910

 

Sinema’r Globe, Heol Albany, Caerdydd

Agorodd Sinema Pen-y-lan ar 27 Awst 1914 yn 109 Heol Albany.  Cyhoeddodd hysbyseb papur newydd ar y pryd y byddai’r holl elw am y tridiau cyntaf yn cael ei roi i’r Gronfa Rhyddhad Cenedlaethol, a sefydlwyd gan Edward, Tywysog Cymru, yn gynharach y mis hwnnw.  Nid hwn oedd unig gyfraniad Sinema Pen-y-lan i leddfu effaith rhyfel gan eu bod hefyd yn cynnig hyfforddiant i gyn-filwyr anabl; yn 1918, adroddwyd bod nifer o’u hyfforddeion wedi cael eu rhoi mewn cyflogaeth ar gyflogau da.

Yn sefyll ar safle cornel mawr, roedd yr adeilad yn cwmpasu  siopau yn ei wedd flaen ar Heol Wellfield.  Erbyn 1930, roedd wedi ei ail-enwi yn Globe ac, ym mis Mawrth y flwyddyn honno, cyhoeddodd y byddai ‘talkies’ yn cael eu sgrinio yno’n fuan iawn.  Wedi’i chau a’i dymchwel yn y 1980au, ymgorfforwyd y safle yn rhan o ganolfan siopa newydd, a gadwodd ei enw fel Canolfan y Globe.  Fe gynhwyswyd sinema fechan yn rhan o’r ailddatblygiad, y Monroe, ond mae’n ymddangos mai am gyfnod cymharol fyr y bu’n weithredol cyn cau.

David Webb, Glamorgan Archives Volunteer

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/3)
• The Times, 7 Awst 1914
• South Wales Echo, 27 Awst 1914
• The Haverfordwest and Milford Haven Telegraph, 24 Ebrill 1918
• South Wales Echo, 16 Ionawr 1930
• South Wales Echo, 4 Mawrth 1930
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
• http://cinematreasures.org/theaters/19759

 

Neuadd Sir Forgannwg, Parc Cathays, Caerdydd (Adeilad Morgannwg Prifysgol Caerdydd bellach)

Sefydlwyd Cyngor Sir Morgannwg o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1888 gan ysgwyddo ei gyfrifoldebau llawn ar 1 Ebrill 1889.   I ddechrau, roedd y Cyngor yn ymgymryd ag ystod gyfyngedig o swyddogaethau gweinyddol a ysgwyddwyd cyn hynny gan Ynadon Heddwch.  Fe wnaeth y cyngor hefyd etifeddu staff a swyddfa’r Ynadon.  Daeth y Clerc Heddwch, Thomas Mansel Franklen, yn Glerc y Cyngor Sir, yr arhosodd ei bencadlys yn Swyddfeydd y Sir, Heol y Porth, Caerdydd – er bod nifer o adrannau wedi’u lleoli yn rhywle arall.  Er y gellid cynnal rhai cyfarfodydd pwyllgor yn Swyddfeydd y Sir, nid oedd yr adeilad yn ddigon mawr ar gyfer cyfarfodydd chwarterol y cyngor llawn ac, am dros ugain mlynedd, cynhaliwyd y rhain am yn ail rhwng Neuadd Gwyn, Castell-nedd a Neuadd y Dref, Pontypridd.

Gyda threigl amser, a thwf mewn swyddogaethau a staff, dechreuodd y cyngor gydnabod yr angen am swyddfeydd canolog mwy addas, ynghyd â siambr barhaol ar gyfer ei gyfarfodydd ei hun.  Sefydlwyd Pwyllgor ganddynt yn gyntaf i archwilio opsiynau yn 1896 ond aeth dros ddegawd heibio cyn i’r Cyngor ddod i benderfyniad terfynol.

Roedd y penderfyniad a benododd bwyllgor 1896 yn pennu y dylai’r safle a ddewisid fod o fewn terfynau’r sir weinyddol.  Roedd hyn i bob pwrpas yn eithrio Caerdydd gan ei bod, fel Bwrdeistref Sirol, y tu allan i awdurdodaeth y Cyngor Sir.   Ystyriwyd safleoedd yn Nhrelái a Llandaf (nid oedd yr un ohonynt yn dod o fewn ffiniau Caerdydd ar y pryd), Pen-y-bont ar Ogwr, Llansawel, Castell-nedd, Pontypridd, a Phort Talbot.  Fodd bynnag, derbyniodd y Cyngor Sir gynrychiolaethau hefyd gan Gorfforaeth Caerdydd a oedd yn ‘awyddus i’r swyddfeydd hyn gael eu lleoli ym Mwrdeistref Sirol Caerdydd lle y cynhaliwyd gwaith Sir Forgannwg ers blynyddoedd lawer’.  Roedd y Gorfforaeth yn y broses o brynu Parc Cathays oddi wrth Ardalydd Bute a chynigiodd drafod darparu safle ar gyfer swyddfeydd sirol o fewn y Parc.

Roedd y Pwyllgor yn amlwg yn ffafrio Pontypridd, lle y gellid cael safle gan Ymddiriedolwyr Arglwyddes Llanofer yn yr hyn sydd bellach yn Barc Ynysangharad.  Fodd bynnag, gwrthwynebwyd hyn gan fwyafrif bychan o aelodau’r cyngor.  Ymddengys wedyn fod yr holl fater wedi’i roi o’r neilltu, gan godi o bryd i’w gilydd yng nghyfarfodydd y cyngor ond heb ddod i unrhyw gasgliad o bwys.

Yn 1903, penodwyd pwyllgor newydd i ystyried anghenion llety’r cyngor.  Daeth y canfyddiad o addasrwydd Pontypridd i’r amlwg unwaith eto pan wnaethpwyd ymdrech i gyfyngu ystyriaeth y Pwyllgor i safleoedd yn y dref honno, ond gwrthodwyd hynny.  Yn hytrach, penderfynwyd gohirio lleoli swyddfeydd y sir hyd nes bod adroddiad y pwyllgor wedi dod i law

Fel y digwyddodd, argymhellodd y pwyllgor y dylai’r Cyngor Sir benderfynu rhwng safle Llanofer ym Mhontypridd (os gellid cael telerau boddhaol), a safle un erw ym Mharc Cathays, yr oedd Corfforaeth Caerdydd yn barod i’w werthu am £3,000.  Ystyriodd y Cyngor Sir adroddiad y pwyllgor ar 25 Ebrill 1907 a phenderfynwyd bwrw ymlaen â’r safle yng Nghaerdydd.  Nid yw’n syndod i hyn ddigio Cyngor Dosbarth Trefol Pontypridd, a benderfynodd drefnu cynhadledd o Gynghorau Dosbarth Trefol a Gwledig Morgannwg a Bwrdeistrefi nad oeddent yn rhai sirol, er mwyn protestio yn erbyn codi’r swyddfeydd y tu allan i’r sir weinyddol.  Ond mae’n amlwg mai ofer y bu hynny.

Denodd cystadleuaeth ddylunio 190 o geisiadau ac, ym mis Rhagfyr 1908, cyhoeddwyd mai’r enillwyr oedd Vincent Harris a Thomas Anderson Moodie o Lundain.   Ar 30 Hydref 1909, dyfarnwyd y contract adeiladu i Turner & Sons o Gaerdydd.

Cynhaliodd y Cyngor Sir ei gyfarfod cyntaf yn siambr newydd y cyngor ar 14 Mawrth 1912.  Nododd yr aelodau ei nodweddion acwstig diffygiol.  Tynnont sylw hefyd at absenoldeb arwyddluniau Cymreig yn yr adeilad a gofynnwyd i’r ddau fater gael eu cywiro.  Roedd ei Fawrhydi’r Brenin Siôr V i fod i ymweld â Chaerdydd cyn hir ac roedd y Cyngor wedi gobeithio y byddai’n agor yr adeilad.  Ond ymddengys na fu hyn yn bosibl.  Yn hytrach, mae cofnodion cyfarfod y Cyngor Sir ar 19 Medi 1912 yn cofnodi’n gryno i’r ‘Cadeirydd ddatgan yn ffurfiol bod y Neuadd ar agor ac yna iddo gymryd y Gadair’.

Gyda chynnydd pellach yn swyddogaethau awdurdodau lleol, roedd angen mwy o le ac agorwyd estyniad, a ddyluniwyd gan Ivor Jones a Percy Thomas, ymn 1932; Nid yw hyn yn ymddangos ym mraslun Mary Traynor.  Arweiniodd yr ad-drefnu ar lywodraeth leol ym 19734 at weld Neuadd y Sir yn cael ei hetifeddu gan Gynor Sir Morgannwg Ganol – gan barhau â’r drefn afreolaidd o bencadlys cyngor y tu allan i ardal ei awdurdodaeth.    Ond, wedi ail-strwythuro pellach yn 1996 nid oedd angen yr adeilad mwyach o ran gofynion yr awdurdodau unedol newydd.  Caffaelwyd Neuadd y Sir gan Brifysgol Caerdydd, a’i ail-enwi yn Adeilad Morgannwg.

O 1939, bu Neuadd y Sir yn gartref i Archifdy Morgannwg, a arhosodd yno – hyd yn oed ar ôl iddo ddod i ddwylo’r brifysgol – nes i adeilad newydd Archifau Morgannwg, yn Lecwydd, agor yn 2010.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/6)
• Cyngor Sir Morgannwg, cofnodion cyngor a phwyllgorau (cyf.: GC/CC/1/1-23)
• Cyngor Sir Morgannwg, ffeiliau am ystyried safleoedd ar gyfer Neuadd y Sir (cyf.: GD/C/BU/3-4)
• Cyngor Dosbarth Trefol Pontypridd, cofnodion (cyf.: UDPP/C/1/18)
• Matthews, John Hobson (Ed): Records of the County Borough of Cardiff, Vol V, t 236
• Jiwbilî y Cynghorau Sir 1889-1939 – Morgannwg (cyf.: lib/R/25)
• South Wales Daily News, 29 Mai 1896
• Evening Express, 14 Medi, 16 Hydref ac 17 Rhagfyr 1896
• Weekly Mail, 6 Mawrth 1897
• Evening Express, 18 Tach 1903
• Evening Express, 19 Mehefin 1907
• https://en.wikipedia.org/wiki/Glamorgan_Building