Lladrad Haerllug: Yr achos mawr cyntaf i Heddlu Morgannwg

Ymhlith y papurau sydd yn Archifau Morgannwg mae copi o gofnod a ysgrifennodd Uwch-Arolygydd Davies o Heddlu Morgannwg yn 1844. Roedd y fersiwn derfynol yn amlwg am gael ei phasio i ‘Arglwyddi’r Trysorlys’, yn nodi manylion trosedd a ddatryswyd gan Heddlu Morgannwg ac yn gofyn a ellid rhoi gwobr o £50 i ddau heddwas o Ranbarth Merthyr. Yr hyn sy’n rhyfedd yw, er bod y drafft a’r ohebiaeth sydd ynghlwm ag ef wedi eu dyddio yn 1844, cyflawnwyd y drosedd ei hun ym mis Tachwedd 1841.

Tyngodd aelodau cyntaf Heddlu Morgannwg eu llw i’r gwasanaeth ar 23 Hydref 1841. Cawsant wedyn gyfnod o hyfforddiant sylfaenol ym Mhen-y-bont cyn cael eu rhannu rhwng y pedwar rhanbarth ar ddiwedd trydedd wythnos mis Tachwedd. Os mai felly y bu, yna’r drosedd a nodwyd yn y cofnod, trosedd a gyflawnwyd ar noson 23 Tachwedd 1841, fyddai un o’r troseddau mawr cyntaf i’r heddlu fynd i’r afael â nhw.

Ar fore 24 Tachwedd 1841 galwyd y Rhingyll Evan Davies a’r Cwnstabl John Millward o Heddlu Morgannwg i Ynislaes, tŷ ger Aberpergwm i ymchwilio i ladrad. Tyngodd Davies a Millward eu llw i’r heddlu ar 23 Hydref. Cyfeiriodd adroddiad papur newydd ar y pryd at y ddau fel aelodau o Heddlu Newydd Merthyr. Mae hyn bron yn sicr yn gyfeiriad at yr Uwch-Arolygydd a’r 12 cwnstabl a rhingylliaid a neilltuwyd gan Heddlu Morgannwg i ardal Merthyr ym Mis Tachwedd 1841.

Roedd yn lladrad hynod o fentrus, er bod perchnogion y tŷ, Miss Elizabeth Ann Williams a Miss Maria Jane Williams, i ffwrdd yn Llundain; roedd y dihirod wedi dal gwn at y staff yn y nos ac wedi lladrata. Adroddwyd am y lladrad yn eang yn y papurau gan gynnwys yr adroddiad canlynol a gyhoeddwyd ar 27 Tachwedd:

On Wednesday morning last, between four and five o’clock, two men with their faces chalked , entered the house of the Misses Williams near Aberpergwm, and proceeding to the servants’ bedroom, one of them presented a double barrel gun at the terrified girls, and declared that if they made the least noise “Death should be their portion”. They then demanded to be shown where the money was kept and the poor girls were forced to accompany them through the different rooms of the house; but after a fruitless search, and money appearing to be their only object, they departed without committing any further outrage [Glamorgan, Monmouth and Brecon Gazette and Merthyr Guardian, 27 Tachwedd 1841].

Er nad oedd y lladron wedi dod o hyd i arian, roeddent wedi llwyddo i fynd ag ystod o nwyddau. Fodd bynnag, roedd nifer o bobl wedi eu gweld wrth iddynt ddianc a llwyddodd Davies a Millward i fynd ar eu holau.

…they traced the villains to Hirwain, where two men answering the description were seen about half past seven o’clock the same morning; they also ascertained that they were seen passing through Aberdare towards Mountain Ash about nine o’clock in the morning. Here they lost all clue to them, but we trust they will not long elude the hand of justice [Glamorgan, Monmouth and Brecon Gazette and Merthyr Guardian, 27 Tachwedd 1841].

Yn yr wythnosau canlynol daeth Millward a Davies o hyd i dystion eraill, gan gynnwys Mary Richards, a ddywedodd ei bod wedi clywed dau letywr yn nhŷ ei brawd yn holi ynghylch perchnogion Ynislaes ac a oedd yn debygol bod arian yno.  Ar 19 Rhagfyr arestiwyd dau ddyn gan y Rhingyll Evan Davies ym Merthyr: John Rogers, crud 43 oed a Thomas Rees, 28 oed. Roedd y gwn yn dal yn eu meddiant a nifer o’r eitemau a gymeront o Ynislaes gan gynnwys thermomedr, clustog pinnau ac acordion y daethpwyd o hyd iddo yng nghartref Rogers y tu ôl i’r silff ben tân. Adnabuwyd yr eitemau gan un o’r perchnogion, Miss Maria Williams, a chadarnhaodd y morynion mai Rees a Rogers oedd y lladron.

Ym mrawdlys Morgannwg ym mis Mawrth 1842, cafwyd Rogers a Rees yn euog a’u dedfrydu i’w trawsgludo am bymtheng mlynedd.  Rhoddodd y cogydd yn Ynislaes, Caroline West, adroddiad lliwgar llawn o’r lladrad i’r llys.

One of the men after coming into the bedroom pointed a gun at me and said “No more noise or death will be your portion.” Thomas Rees did that. The gun was close to my head. Hannah Jones begged of him not to kill me. Soon after I went downstairs and I saw Thomas Rees unlock the door of the bedroom and go into it. I said “I will ring the bell for master” and the other one said “Come, come let us go”. That was before they went down stairs. I opened the window and screamed “Murder”. The housemaid was so much frightened that she wanted to jump through the window [The Welshman, 4 Mawrth 1842].

Roedd agwedd lem gan y llys at ladrad arfog. Llwyddodd Rees a Rogers i osgoi cael eu trosgludo am weddill eu bywydau, cosb a ystyriodd y barnwr y buasai’n …gosb waeth na dienyddio oherwydd y byddech yn treulio gweddill eich dyddiau fel caethweision – mewn trallod…., oherwydd nad oedd eu hymddygiad ….wedi cynnwys trais tuag at y merched. [The Welshman, 4 Mawrth 1842].

Denodd yr achos mawr wobr o £50. Er y datryswyd yr achos pan gafwyd Rogers a Rees yn euog ym mis Mawrth 1842, mae’n anodd egluro pam y bu oedi am ddwy flynedd cyn y gwnaed cais i hawlio’r wobr ariannol. Fodd bynnag, mae cofnod bod John Nichol, fel AS Caerdydd a Chadeirydd llysoedd Chwarter Morgannwg, wedi ysgrifennu at y Trysorlys ar 18 Ionawr 1844 yn holi am y taliad i Millward a Davies:

…a reward of £50 offered by the Government in December 1841 to any person who should give such information and evidence as should lead to the discovery and conviction of the persons who had committed a daring act of burglary… [Llythyr wrth John Nicholl at Jas Graham Bart, 18 Ionawr 1844 a’r ateb 24 Ionawr 1844, cyf.: DMM/CO/71].

Er i Nichol atodi llythyr yn cefnogi’r cais gan Brif Gwnstabl Morgannwg, Charles Napier, gofynnwyd iddo ddarparu mwy o dystiolaeth.

Y mis canlynol anfonodd Napier gofnod yr Uwch-Arolygydd Davies ymlaen, sef pennaeth rhanbarth Merthyr o Heddlu Morgannwg, i gefnogi’r cais. Mae modd gweld yr ohebiaeth yma yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys copi o’r cofnod oedd fwy na thebyg yn agos at fod yn ddrafft terfynol [cyf.: DMM/CO/71].

That about the end of December 1841 John Millward in conjunction with Police Sergeant Evan Davies apprehended Jno Rogers and Tho Rees for the same burglary on which charge they were committed for trial at the then next assizes for Glamorganshire.

That the said Jno Rogers and Tho Rees were …convicted of the same offence chiefly upon the evidence of John Millard and Sergeant Evans Davies who had both found some of the stolen articles in the possession of each of the prisoners and were sentenced to 15 year transportation.

…pray that your lordships will be pleased to direct the immediate payment of the said reward of £50.

Ar y pwynt hwn fodd bynnag mae’r trywydd yn mynd yn oer. Mae llythyr pellach a’r un olaf gan Napier i John Nichol, ar 8 Mawrth 1844, yn cadarnhau fod y cofnod wedi ei yrru ar 16 Chwefror ond yn nodi:

…as no reply has yet been received, I beg to solicit your assistance in obtaining an answer to the application [Charles Napier at John Nichol, 8 Mawrth 1844, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’n bosib efallai i Millward ac Evans dderbyn y £50 – swm sylweddol yn y dyddiau hynny. Beth bynnag fu’r canlyniad, does dim dwywaith, wedi datrys achos lladrad Ynislaes o fewn dyddiau i gael eu rhoi ar waith, roedd Heddlu Morgannwg yn gwneud eu marc ar y llwyfan lleol a chenedlaethol.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

Diwrnod Meddiannu Ysgol Gynradd Goetre

Mae Archifau Morgannwg wedi cael ei meddiannu gan Ysgol Gynradd Goetre, Merthyr Tudful.  Mae’r grŵp sy’n gweithio o fewn ymrwymiad cymdeithasol wedi ysgrifennu blog ynglŷn â beth wnaethon nhw ddarganfod yn yr Archifau.

**************

Yn y tloty doedd dim dyddiau di-waith i’r plant oherwydd os oeddent yn bwyta yna roedd rhaid iddynt weithio yna hefyd! Mae llawer o hanes am y ddwy dref Caerdydd a Merthyr Tudful. Erbyn hyn mae pwll Goetre a’r tŷ cychod wedi eu gorchuddio gan fwd a gwair. Mae’r eitem hynaf yn Archifau Morgannwg yn bron I 850 mlwydd oed. Mae yna ddyddiaduron am y plant a ysgrifennwyd gan y pennaeth ym 1862 – Libby a Samia

Yn yr ystafelloedd sicr gallwch symud y silffoedd drwy droi i’r chwith ac i’r dde ac mae’r botwm canol yn gallu cloi trwy ei wthio  ac agor trwy ei thynnu – Lewis

Gwnaeth Thomas Barry dwyn 6 tarten rhiwbob ac fe aeth i’r carchar am 14 diwrnod ac i’r ysgol benyd pan oedd yn saith a hanner.  Roedd y peth hynaf yn 850 mlwydd oed ac roedd yn ddarn o bapur o Harri II a alwyd yn grant – Allicia ac Elle

Dysgom fod pwll Goitre yna ychydig o flynyddoedd yn ôl ac roedd yna dŷ cychod ond nid yw yna heddiw mae wedi ei orchuddio fel coedwig fach – Cameron a Callum

Byddaf yn gwirioneddol wasanaethu’n dda ein Harglwyddes Sofran y Frenhines a swydd Cwnstabl Sir Forgannwg: Ffurfio Cwnstabliaeth Morgannwg yn 1841

Mae Cwnstabliaeth Morgannwg yn dathlu pen-blwydd ei ffurfio 175 o flynyddoedd yn ôl yn 2016. Mae llawer o’r papurau sy’n ymwneud â sefydlu’r llu a’i hanes hir i’w cael yn Archifau Morgannwg. Mae’r cofnodion yn  rhoi cipolwg fanwl i ni ar ffurfio a datblygiad y llu ers 1841, ac yn agor cil y drws ar fywyd yn ne Cymru yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r 20fed ganrif.

Mae’n destun dadl pa bryd yn union y ffurfiwyd y gwnstabliaeth. Gellid dadlau iddi gael ei ffurfio adeg penodi’r Prif Gwnstabl cyntaf, Charles Frederick Napier, ar 11 Awst 1841. Yn fwy tebygol efallai ffurfiwyd y llu wrth i’r criw cyntaf o recriwtiaid dyngu llw yn Neuadd y Dref Pen-y-bont ar Ogwr ar 23 Hydref 1841. Mae’r dogfennau gwreiddiol ddefnyddiwyd yn y seremoni tyngu llw i’w cael yn Archifau Morgannwg. Fe’i defnyddiwyd i weinyddu’r llw ei hun a chofnodi llofnodion y recriwtiaid.  Goruchwyliwyd y seremoni gan y Prif Gwnstabl, Capten Charles Napier, y pedwar Uwch-arolygydd oedd newydd eu penodi ac ynadon lleol. Byddai’r ddogfen wedi cael ei rhoi i bob dyn yn ei dro oedd wedyn yn gorfod tyngu llw, gan nodi ei enw ar y llinell gyntaf.

I … do swear that I will well and truly serve our Sovereign Lady the Queen and the office of the Constable for the County of Glamorgan according to the best of my skill and knowledge. So keep me God [cyf.: DCON/Box26b].

Roedd pob dyn wedyn yn llofnodi’r cofnod. Er i Napier lwyddo i sicrhau cyllid i gyflogi 34 o Ringylliaid a Chwnstabliaid, dim ond 30 oedd yn bresennol y diwrnod hwnnw ac fe gwblhawyd y llu yn llawn pan dyngodd mwy o recriwtiaid a chofnodi eu henwau ar yr un ddogfen dros yr wythnosau dilynol. Gan i’r recriwtiaid lofnodi eu henwau, yn hytrach na rhoi marc yn unig, oedd yn arfer cyffredin y dyddiau hynny, awgryma hynny bod ganddynt sgiliau darllen ac ysgrifennu elfennol. Mae’r cofnod hefyd wedi ei lofnodi gan Napier a’r pedwar uwch-arolygydd; Lewis,Davies, Leveson-Gower a Peake, fwy na thebyg ar 19 Hydref, 4 diwrnod cyn seremoni Pen-Y-Bont Ar Ogwr.

Tybir nad oes cofnod ffotograffig o’r seremoni wedi goroesi. Fodd bynnag, mae’n rhesymol tybio y byddai’r 30 gŵr wedi bod yn grŵp trawiadol o ystyried bod y recriwtio wedi tynnu ar gyn-filwyr oedd yn gyfarwydd â drilio milwrol.  Mae nifer o ffotograffau gan Archifau Morgannwg o aelodau Cwnstabliaeth Morgannwg yn y cyfnod hwn [cyf. DXDG4-6] ac mae’n bosib bod un o’r ffotograffau, o’r Cwnstabl Thomas Thomas, yr un Thomas Thomas a dyngodd lw ac a lofnododd ei enw ar 23 Hydref [cyf. DXDG4].

Mae’r ffotograff yn dangos Thomas yn gwisgo siaced las gynffon gwennol â gwregys gyda botymau arian boglynnog iddi. Mae coler uchel hefyd i’r siaced, gyda rhif y cwnstabl wedi ei frodio arno mewn arian. Dangosir Thomas yn dal yr het sidan beipen stôf wedi ei hatgyfnerthu ag ategion metal  i roi mwy o amddiffyniad. Er nad yw wedi ei ddangos yn y ffotograff, byddai wedi gwisgo trywsus glas tywyll ac esgidiau mawr yn y gaeaf a thrywsus gwyn yn yr haf. Hwn oedd lifrai safonol Cwnstabliaeth Morgannwg am y ddegawd nesaf tan y disodlwyd y got gynffon gwennol, oedd ag iddi boced gudd yn y gynffon i guddio pastwn y cwnstabl, gan ffrog-côt.

Mae’n bosib taw’r eithriad y diwrnod hwnnw ym mis Hydref 1841 oedd y chwech o ddynion, dan arweiniad yr Uwch-arolygydd Thomas Morgan Lewis, gynt o’r llu a roddwyd i blismona cantrefi Caerffili Isaf a Meisgyn Isaf.  Bu Lewis yn gwasanaethu yn y Coldstream Guards ac roedd wedi seilio’r lifrai a roddwyd i’w ddynion ar ddyluniadau milwrol. Mae’n bosib, felly, ei fod ef a’i ddynion yn dal i ddefnyddio’r lifrai gwreiddiol a gyflwynwyd gan Lewis a’i ddisgrifio fel:

…swallow tail coats … of bright pilot blue, while the turned back sleeve cuffs and the embroidered crown and number on each side of the deep colour were a vivid scarlet [E R Baker, The Beginnings of the Glamorgan County Police Force, The Glamorgan Historian, Cyf.2, t.40-52].

Roedd y 23ain o Hydref yn ddiwrnod arwyddocaol i’r Prif Gwnstabl, er y byddai mis arall yn pasio cyn y byddai’n fodlon fod ei ddynion wedi eu hyfforddi’n addas a’r offer ganddynt i ymgymryd â’u dyletswyddau dros y sir.

Mae manylion penodiad Napier a’r cynllun ar gyfer sefydlu Cwnstabliaeth Morgannwg wedi eu cadw yng nghofnodion Sesiynau Chwarterol Cyffredinol y Llys ar gyfer sir Forgannwg.

Captain Charles Frederick Napier, now of the Rifle Brigade, after a consideration of the Testimonials of the several Candidates having been unanimously selected by them, as the most eligible person  to be appointed Chief Constable of this County – be elected to that Office [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Mercher 11 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’n bosib na fu hwn yn benderfyniad hawdd achos mae bron yn sicr fod Thomas Morgan Lewis wedi taflu ei het i’r sgwâr ac fe ymgeisiodd sawl cyn swyddog milwrol yn gyhoeddus iawn am y swydd. Ar un ystyr roedd y penderfyniad i greu llu sirol yn ddatblygiad naturiol ar y grymoedd a roddwyd dan Ddeddf Heddlu Sirol 1839 i greu ac ariannu llu o’r fath. Fodd bynnag, mae angen gosod y penderfyniad hefyd yng nghyd-destun cynnydd sydyn yn y boblogaeth mewn rhannau o dde Cymru, a yrrwyd gan yr angen am ddynion ifanc yn y diwydiannau newydd ac yn benodol, y diwydiannau haearn a glo. Ar yr adeg, roedd plismona yn dod dan adain yr ynadon lleol ac wedi ei reoli gan benderfyniadau wnaed gan yr ynadon sirol yn y Sesiynau Chwarter. Roedd yr ynadon yn gwerthfawrogi’r angen am lu i blismona er mwyn cadw cyfraith a threfn mewn ardaloedd fel Merthyr, lle roedd y boblogaeth yn tyfu ar raddfa nas gwelwyd erioed o’r blaen. Roeddent hefyd yn bryderus iawn am yr anrhefn posib a’r her i’r drefn oedd ohoni gan fudiadau newydd, ac yn benodol y Siartwyr, oedd yn ymgyrchu dros hawliau sylfaenol i’r gweithiwr.

Does dim dwywaith fod mudiad y Siartwyr yn cael ei ystyried y pryd hwn yn fygythiad gwirioneddol yn ne Cymru. Er enghraifft, mae cofnod o gyfarfod yr ynadon ym Merthyr ar 2 Hydref 1840 yn tanlinellu’r pryder a fodolai ynghylch bygythiad y Siartwyr ac yn annog sefydlu Bwrdd Ynadon:

…for the purpose of communicating with the Lord Lieutenant and through him the Government upon the subject of the preservation of the peace of this place and for the adoption of such measures as circumstances may require for the suppression of Chartism.

Roedd pryder penodol bod achos y Siartwyr yn cael ei hyrwyddo mewn cyfarfodydd cudd a gynhaliwyd ledled yr ardal a thrwy bamffledi a ddosbarthwyd i bobl leol.

Deputies, delegates from the North occasionally are attending these meetings and are believed to be at present in this neighbourhood and Duke’sTown. Meetings are held nightly. That unstamped periodicals are circulating to considerable extent and that it is desirable that the matter contained in them should be brought under the consideration of the Government as it is the opinion of the Board that the statements therein are highly mischievous and dangerous to the public peace [Cyfarfod yr Ynadon ym Merthyr Tudful yn y Castle Inn, Merthyr Tudful, Hydref 12 1840, cyf.: DMM/CO/71].

Erbyn canol y 1830au, roedd nifer o ardaloedd, gan gynnwys Merthyr, Pen-Y-Bont Ar Ogwr ac Aberafan wedi dechrau penodi eu lluoedd plismona eu hunain. Roedd hyn yn gydnabyddiaeth, yn wyneb pwysau o’r fath, nad oedd y patrymau traddodiadol o blismona drwy benodi un dyn bob blwyddyn ym mhob plwyf fel cwnstabl lleol di-dâl ddim bellach yn ddigonol i fynd i’r afael â’r straen oedd ar gymdeithas yn sgil diwydiannu a bod llafur yn mudo. I ariannu’r llu newydd roedd yr Ynadon sirol wedi cytuno y gellid ….codi Treth Plismona o £800 yn Ardaloedd y Sir at ddibenion yr Heddlu. Serch hynny, er gwaetha’r gydnabyddiaeth am yr angen i gael llu penodol i blismona, byddai hyn wedi bod yn fater dadleuol o ystyried  yr amharodrwydd cyffredinol i osod trethi newydd. Yn benodol, roedd ardaloedd gwledig yn gweld hyn fel treth a osodwyd arnynt i ariannu plismona yn y trefi newydd oedd yn ehangu’n gyflym. Fel y gellid dychmygu, roedd Napier yn gweld y swm fel y lleiafswm isaf posib o ystyried yr angen i sefydlu a rhoi’r offer angenrheidiol i lu newydd. Roedd e hefyd yn awyddus i sicrhau bod rhyddid ganddo i reoli’r llu o ddydd i ddydd. I’r perwyl hwn, cytunwyd:

…the value and usefulness of the Force, must necessarily depend on the cordial co-operation of the Magistrates, with, and their full confidence in the Chief Constable; their total abstinence from all interference in recommending the appointment or dismissal of Individuals as Constables – his selection of the places as which they shall be fixed – his internal arrangement, or any other matter which the Legislature has committed to his charge [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Mercher 11 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Wedi cwblhau taith o’r sir, cyflwynodd Napier ei adroddiad cyntaf i’r Cyfarfodydd Sesiwn Chwarter ar 30 Awst 1841:

I propose the force be divided into three Classes viz Sergeants or First Class at 22s; Second Class at 20s: Third Class at 18s; the numbers would be Sergeants, Eleven; Second Class, Eleven; Third Class, Twelve [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Roedd creu dau radd o gwnstabl yn gam a gymerwyd gan Napier yn benodol i ledu’r gyllideb ymhellach a chynyddu nifer y dynion y gallai alw arnynt. Ar ben hynny, awgrymodd Napier y dylid rhannu’r sir yn bedair ardal – Merthyr, Trecelyn, Abertawe ac Ogwr. Does dim dwywaith ei fod yn ymwybodol iawn  lle’r oedd yr her fwyaf i’w lu a rhoddwyd 12 o’i 34 o ddynion i edrych ar ôl Merthyr, gan adael lluoedd teneuach yn yr ardaloedd eraill. Tanlinellodd hefyd gyflwr gwael ac, mewn ambell achos, ddiffyg llwyr yn yr adeiladau oedd ar gael i’w ddynion. Roedd rhan ganolog o’i gynnig yn ymwneud felly â’r angen i godi gorsafoedd a chelloedd ym mhob ardal.

Mae’r cynigion ar gyfer pob rhanbarth yn rhoi cipolwg ddefnyddiol i ni ar gyflwr hap a damwain y trefniadau plismona a etifeddwyd gan Napier, a’r her oedd yn wynebu’r Gwnstabliaeth newydd ym Morgannwg. Er enghraifft, wrth gyfeirio at Ferthyr, rhoddodd wybod i’r Cyfarfodydd Sesiwn Chwarter:

I have inspected the Cells at present in use in Merthyr and found them totally unfit for the reception of Prisoners, indeed so much so, that Magistrates find it necessary to place prisoners at Public Houses, in charge of a Constable, at a considerable additional expense to the County [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Roedd sefyllfa debyg yn ardal Trecelyn:

In erecting a station house I would advise that apartments be provided for the Constable there stationed, with three Cells for Prisoners. At present there is no lock up house at this place. I consider Cells necessary for the security of Prisoners, as there is considerable risk in the present method of confining them at the private dwelling of the Constable.

I would recommend the erection of suitable lock up houses at Llantrisant and Caerphilly – the present Cells at these places are of the worst possible descriptions.

Roedd ei gynnig ar gyfer Abertawe yn dangos pa mor denau yr oedd yn gorfod taenu ei adnoddau. Dim ond Uwch-arolygydd, rhingyll a 5 swyddog oedd ar gael i’r ardal hon, gyda’r flaenoriaeth ar gyfer y rhannau mwyaf di-drefn a chan adeiladu partneriaethau â lluoedd plismona eraill yn yr ardal:

I think Pontardawe the most central part for the Residence of the Superintendent. The force allotted to this District, I consider small. I have placed the Constables where crime is most to be apprehended; and to the neglect of the Western Agricultural portion of the District, to which I should have assigned another Constable had the number permitted.

On visiting Ystradgunlais my attention was drawn to the Twrch Valley where are located a considerable population reported to be of lawless character.

I should suggest that an arrangement should be entered into with the Magistrates of the County of Brecon, in order that the whole of the Vale of Twrch, may be under the charge of the constable stationed in that quarter – the County boundary affording facilities for the escape of delinquents.

The only lock up houses in the district are at Aberavon and Cwmavon which have been erected by private subscription and I have no doubt would be given up for the purposes of the Force….

I would recommend that a suitable Station house be erected at Pontardawe.

I find that there is a Police Force established along the line of the Swansea Canal who are paid by the Committee of Traders. I think it highly desirable that this force should co-operate with the men under my charge, and by doing so, a mutual advantage would be derived [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’r ffaith y derbyniwyd ei argymhelliad o ran nifer y dynion ac adeiladu gorsafoedd heddlu newydd heb unrhyw amod yn tanlinellu’r graddau y gwelai’r ynadon y llu newydd yn anhepgor mewn cyfnod o ddiwydiannu aruthrol.  Ar ôl cwblhau’r seremoni i dyngu llw, Wyrcws Pen-y-bont Ar Ogwr oedd cartref y llu, lle y derbynion nhw gyfnod o hyfforddiant sylfaenol. Felly dim ond yn ail hanner mis Tachwedd 1841 yr ymgymerodd Cwnstabliaeth newydd Morgannwg â’i dyletswyddau yn y rhanbarth, gan weithio mae’n siŵr o adeiladau dros dro neu rai a fodolai eisoes wrth ddisgwyl am yr adeiladau newydd. Wedi dweud hynny, roedd yn dipyn o gamp i greu a rhoi llu plismona newydd ar waith mewn ychydig fisoedd yn unig, ac roedd Cwnstabliaeth Morgannwg yn fuan iawn yn y newyddion cenedlaethol yn sgil ei lwyddiant yn datrys sawl achos blaenllaw.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg.