Hughesovka: Morgannwg a Donetsk

Yn y 1990au daeth datblygiad o bwysigrwydd rhyngwladol sy’n parhau hyd at heddiw.  Dechreuodd ym 1984 sylwodd Mr Iorwerth Rees, un o wirfoddolwyr pybyr cynnar yr Archifau, ar gofnod bedydd mewn cofrestr blwyf yn Nhon-du yn enw Alice Jane (10 mlwydd oed) a Sarah Ann (8 mlwydd oed) merched George Floyd, ffitiwr peiriannau. Cyfeiriad George Floyd oedd Husoffka, Rwsia. Yn ymweld â Thon-du ar hyn o bryd.

Y cofnod hwn oedd dechrau ymrwymiad i olrhain a hyrwyddo’r cysylltiad Cymreig â’r ddinas ddiwylliannol hon, bellach Donetsk yn nwyrain yn yr Wcráin. Cafodd John Hughes, dyfeisiwr ac entrepreneur o Ferthyr Tudful yn wreiddiol, ei wahodd gan lywodraeth Rwsia i ddatblygu dulliau cynhyrchu haearn yn y Donbas.

Prynodd dir ac ym 1869 sefydlodd gwmni o’r enw The New Russia, Novorossuskoe Obshchestvo, i gloddio glo a mwyn haearn, a chynhyrchu rheiliau, rhannau o bontydd, llongau, arfau, a beth bynnag arall oedd ei angen. Aeth ati i recriwtio gweithwyr o drefi haearn de Cymru a, gyda’i feibion, adeiladodd anheddiad diwydiannol ar y steppe gwag.

Roedd y busnes yn llwyddiannus, yn dilyn ychydig o anawsterau ar y dechrau, a bu yn nwylo’r teulu tan y Chwyldro ym 1917. Er bod y gwaith yn denu gweithwyr o bob rhan o Ymerodraeth Rwsia roedd yno griw o  gyflogeion Prydeinig drwy gydol yr adeg, gan gynnwys llawer o Gymru.

Mae ffotograffau a phapurau’r teulu wedi’u cyflwyno gan ddisgynyddion John Hughes a’i weithwyr Prydeinig i Archif Ymchwil Hughesovka yn Archifau Morgannwg. Mae’r archif yn cynnwys copïau o ddeunydd cysylltiedig a gedwir mewn mannau eraill, sy’n esbonio’r teitl, ac yn eu plith mae rhai eitemau o Archif Ranbarthol Donetsk, ac Archif Gwladwriaeth Rwsia yn St Petersburg a gasglwyd ar deithiau ymchwil yn y 1990s yn sgil y gwaith cyfnewid academaidd a anogwyd yn y cyfnod ôl-gomiwnyddol. Teithiais i Donetsk ddwywaith. Roedd yr ymweliad cyntaf ym 1990, dan nawdd Y Cyngor Prydeinig, yng nghwmni disgynyddion John Hughes a rhai o’i weithwyr Prydeinig. Roedd hon yn daith fythgofiadwy, gan i ni gyrraedd yno yn union yn yr un modd â’n rhagflaenwyr, yn y brif orsaf reilffordd yn Donetsk dim ond i gerdded i freichiau’r Athro Gwyn Alf Williams a’i griw oedd yn ffilmio dwy raglen am stori Hughesovka. Dychwelais gyda grŵp llai yn 1992 fel buddiolwr Ymddiriedolaeth Goffa Winston Churchill, yn teithio rhan o’r ffordd gyda’r daith efeillio olaf o Gaerdydd i Luhansk, hefyd yn yr Wcráin, tua 128 km i’r dwyrain.

Roeddwn yn cludo arddangosfa, a luniwyd gydag Amgueddfa Diwydiant a Môr Cymru, a fu ar daith yn ne Cymru ac a oedd nawr yn cael ei chyflwyno i’r Amgueddfa yn Donetsk. Roedd y byrddau yn fwy na mi ond roeddent wedi’u pacio’n gelfydd gan ein gwarchodwr gan gyrraedd yn gyflawn yn dilyn taith ar fws, awyren, tacsi a thrên. Pan aeth fy ngrŵp adref arhosais yn St Petersburg i wneud gwaith ymchwil i ohebiaeth Hughes yn yr Archifau ac Amgueddfa, gan letya gyda theulu lleol, ac ategu fy ngwybodaeth sylfaenol o Rwsieg gyda Ffrangeg Lefel O go rydlyd. Roedd y cofnodion yn Saesneg.

Mae llyfryn darluniadol ar stori’r Cymry yn yr Wcrain dal ar gael ac mae’r catalog o’r casgliad ar gael ar ein gwefan. Dros y blynyddoedd bu llawer o gyfnodau o gydweithio i fanteisio ar y casgliad a’i hyrwyddo. Ar hyn o bryd rydym yn cynorthwyo Amgueddfa Donetsk gyda chopïau digidol o rai o’r delweddau ffotograffig i adfer rhan o’u casgliad a gafodd ei difrodi gan ffrwydron yn ystod y gwrthdaro milwrol sy’n mynd rhagddo yn y rhanbarth.

Susan Edwards, Archifydd Morgannwg

Streic y Glowyr 1984-1985: Cofnodion y Bwrdd Glo Cenedlaethol

Ar 6 Mawrth 1984, cyhoeddodd y Bwrdd Glo Cenedlaethol ei fwriad i dorri capasiti cynhyrchu 4 miliwn o dunelli o lo a 20,000 o swyddi o fewn blwyddyn. Aeth glowyr ledled y DU ar streic i achub y diwydiant a’u cymunedau. Bron flwyddyn yn ddiweddarach, daeth y streic i ben, a dychwelodd y glowyr i’r gwaith, a dechreuodd pennod olaf diwydiant glo Cymru.  O fewn naw mis o adeg y streic, roedd naw o lofeydd de Cymru wedi eu cau.

 

Mae papurau’r Bwrdd Glo Cenedlaethol, sy’n cael eu cadw yn Archifau Morgannwg, yn dangos sut delion nhw gyda’r streic a’r tactegau a ddefnyddiwyd ganddynt i annog y glowyr i ddychwelyd i’w gwaith.

Mae ffeiliau yng nghyfres cofnodion Cyfarwyddwr yr Ardal yn cynnwys gohebiaeth, cofnodion cyfarfodydd, pamffledi, adroddiadau, ystadegau, memorandau, toriadau papur newydd ac erthyglau o gyfnodolion.

Mae un ffeil benodol, sydd â’r teitl ‘Mail Shots’ (DNCB/12/1/18) yn cynnwys copïau o lythyrau a anfonwyd at weithwyr glo ers cychwyn y streic, ar lefel genedlaethol, ranbarth a glofeydd unigol. Mae’r ffeil hefyd yn cynnwys copi o Coal News, Mawrth 1985, gydag ystadegau dychwelyd i’r gwaith i annog y rhai oedd eisoes ar streic yn ôl i’r gwaith, yn enwedig yng Nghymru, lle’r oedd 6% yn unig nôl wrth eu gwaith.

Bydd astudio cofnodion y Bwrdd Glo Cenedlaethol, ynghyd â deunyddiau eraill yn Archifau Morgannwg, yn galluogi ymchwil i bob agwedd ar y streic.  Ymhlith y deunyddiau hynny, er bod yna fyw hefyd, mae papurau grwpiau Cefnogi Menywod de Cymru (DWSG); papurau’r Cynghorydd Ray T Davies, trysorydd Grŵp Cymorth Glowyr Cwm Rhymni (D316); dyddiadur 1984/5 William Croad, Uwch Reolwr, yn gweithio dan y Rheolwr ac Is-reolwr Glofa Lady Windsor, Ynysybwl (D1174/1); Cofnodion Cronfa Gymorth Glowyr Aberdâr (D1432), a thoriadau o’r wasg ar y streic o Gofnodion Heddlu De Cymru (DSWP/49/7)

Llun 1: Your Future in Danger, A letter from Ian MacGregor, DNCB/12/1/18 p.3

Llun 2: A Message from Philip Weekes, 5^th November 1984, DNCB/12/1/18 p.9

Llun 3: Mardy Newsletter, DNCB/12/1/18 p.35

Llun 4: Coal News, Mar 1985

The Ocean and National Magazine, 1933: Athroniaeth o’r Pwll

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r chweched mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

 

**********

Mae lle i hanes glofeydd, chwaraeon, gwyddoniaeth a thechnoleg ar dudalennau cylchgronau’r Ocean and National Magazine. Mae lle hefyd i lenyddiaeth, gyda cherddi a chyfraniadau llenyddol eraill. Ym 1933 dechreuodd yr Ocean and National Magazine argraffu cyfres o erthyglau dan y pennawd ‘Athroniaeth o’r Pwll’ gan awdur y cyfeirir ato fel ‘Maindy’. Mae’r erthyglau hyn yn ystyried termau glofaol ac yn disgrifio’u hystyron llythrennol ac athronyddol.

 

Mae erthygl gyntaf Maindy, yn rhifyn Ionawr 1933 yn trafod glo glân, gan egluro pwysigrwydd hysbysiadau ym mhen y pyllau yn dweud wrth weithwyr mai …dim ond glo glân ddylid ei lenwi. Wedi egluro’r rhesymau economaidd mai dim ond glo glân y dylai’r gweithwyr ei lwytho, mae Maindy wedyn y cymryd y term fel cyffelybiaeth i fywyd yn gyffredinol, gan ddyfalu a oedd cyfraniadau pobl i’w bywydau (eu gweithredoedd, yr hyn a ddwedent a’u meddyliau) yn ‘llwytho glân’. Dychwela Maindy at bwnc y glo glân yn rhifyn mis Tachwedd, gyda’r gwregys bigo fel y trosiad.

Yn yr erthygl nesaf, mae Maindy yn disgrifio’r pwyntiau a’r ymraniadau ar rheiliau’r pwll, a sut os y’u defnyddid hwy yn gywir a’u cadw’n lân yr arbedid amser a llafur di-angen. Unwaith eto mae Maindy yn troi hyn yn gyffelybiaeth ar fywyd, gan awgrymu fod gan bobl eu pwyntiau eu hunain yn eu bywydau ac os dylanwadir ar y rhain yn iawn y bydd y tri phwynt yma neu dri barn (barn y galon, barn y gydwybod a barn y rheswm/deall), yn arwain pobl yn ddiogel dros ymraniadau’r heriau moesol.

Mae’r patrwm o ddefnyddio cyffelybiaethau yn parhau yn erthyglau dilynol Maindy, gyda rhifyn mis Mawrth 1933 yn cyffelybu’r propiau a’r cylchoedd a ddefnyddid i ysgwyddo’r pwysau yn yr ardal weithio i bropiau moesol a  …chylchoedd cyfeillgarwch. Mae rhifyn mis mai yn cymharu cyfraith adeiladu â chyfraith cymdeithas yn gyffredinol, tra ym mis Mehefin …y bos oedd y pwnc, gyda Maindy yn holi’r cwestiwn, A ydych chi’n fos arnoch eich hun?

 

Ym mis Gorffennaf mae ‘cysgod dieflig’ nwy yn y pyllau yn dwyn cymhariaeth â ‘diafoliaid’ rhyfel, tra yn rhifyn mis Awst cyffelybir canfod y fantol gywir mewn Peiriannau Pwyso i gynnal a chadw cydbwysedd rhwng y grymoedd sy’n llywodraethu bywyd dyn. Ym mis Hydref mae’r ffan awyru yn cael ei chymharu â rhai pobl …nad sy’n gwneud llawer o sŵn, ond mae bodolaeth eu presenoldeb yn ein bywhau.

I orffen yn erthygl mis Rhagfyr mae’r erthygl yn edrych ar sbrogen, sef darn o bren a gaiff ei wthio rhwng sbôcs olwynion tram fel dull syml o frecio. Yma cyffelybir y sbrogen i reoli’r meddwl dynol, gyda Maindy yn dweud: Fel haliwr neu yrrwr da, dylech wastad gadw’r syniad o reolaeth ym mlaen eich meddwl, a gweld, cyn dilyn unrhyw un o lwybrau bywyd, fod yr offer iawn gennych i wrthsefyll unrhyw demtasiwn i ‘gyflymu’ yn foesol.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1931: Argraffiadau o Fordaith i Awstralia (a Seland Newydd!)

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r pedwerydd mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

[Delwedd: Clawr, Ionawr 1931, D1400 / 9/4/1]

Law yn llaw ag erthyglau ar faes glo’r de, ceir erthyglau eraill gwahanol yn y cylchgrawn, gan gynnwys erthyglau teithio. Ym 1931 a 1932 ar dudalennau’r cylchgrawn gwelwyd cyfres o erthyglau a ysgrifennwyd gan W.H. Becker, cyfarwyddwr y Meistri. Latch and batchelor Ltd., Gwneuthurwyr Rhaffau Dur, Birmingham, yn trafod ei ymweliad ag Awstralia a Seland Newydd. Dechreuodd yr erthyglau ym mis Mawrth 1931, a pharhau hyd Awst 1932.

 [Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores]

 

Mae Becker yn dechrau ei adroddiad â’r daith o Southampton i Gamlas Panama. Bu’n freuddwyd gan Becker i ymweld â Chamlas Panama a thrwy ei ddisgrifiad manwl o’r daith saith awr ar ei hyd, gall darllenwyr weld na chafodd ei siomi. Ar gwblhau’r daith i ben draw Camlas Panama, mae rhifyn Ebrill 1931 yn parhau â mordaith Becker ar draws y Môr Tawel, gan gynnwys croesi’r Cyhydedd, lle disgrifia Becker y tywydd fel eithriadol o oer. Wrth i’w daith ar draws y Môr Tawel fynd rhagddi, mae Becker yn cofnodi cwrdd â thrigolion Ynysoedd Pitcairn ac yn disgrifio peth o’r bywyd gwyllt a welodd ar ei daith.

 [Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd]

 

Wedi croesi’r Môr Tawel, glania Becker yn Wellington yn Seland Newydd. Yn ôl ei erthygl yn rhifyn mis Mai 1931, fe welwn Becker yn darganfod Wellington, cyn croesi i Ynys y De, Seland Newydd a mwynhau taith gyffrous mewn car trwy gefn gwlad bryniog, dyffrynnoedd coediog a dwy gadwyn o fynyddoedd. Mae’n dwyn i gof nad oedd rhan olaf y daith yn arbennig o gyflym, ar gyfartaledd yn teithio ar gyflymder o wyth milltir yr awr oherwydd y troadau yn y ffordd. Parhaodd i deithio drwy Ynys y De yn rhifyn Mehefin, gan ymweld â Nelson, lleoliad daeargryn a darodd yno ym 1929.

 [Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd]

 

Gan barhau ar Ynys y De, edrydd rhifyn Gorffennaf am Becker yn ymweld â phyllau glo yn Greymouth a melinau coed yn Hokitika. Gwelwyd nifer o wythiennau glo yn agos at y ffordd yn ardal Greymouth ac fe arhosodd y criw teithio ger un o’r gwythiennau i siarad â chriw o lowyr – gan ddarganfod fod rhai o’r gweithwyr wedi dod draw o wledydd Prydain, gan gynnwys Evan Jones, glöwr o dde Cymru!

 [Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd]

 

Yn rhifyn Awst a Medi, cawn hanes Becker yn dringo rhewlif Franz Joseph, yna’n dal y trên i Christchurch. Erbyn diwedd 1931 mae Becker wedi dychwelyd i Wellington, lle mae’n ymweld ag adeiladau’r Senedd. Gan anelu am Auckland, mae’n disgrifio Wairakei a’r ffynhonnau poethion yn y warchodfa genedlaethol.

 [Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru]

 

Er mai ‘Mordaith i Awstralia’ oedd teitl hanes Becker, erbyn diwedd 1931 yr oedd yn dal i fod yn Seland Newydd ac ni chyrhaedda Awstralia tan rifyn mis Ebrill 1932, lle ceir cofnod ganddo o weld Pont Harbwr Sydney bron iawn â chael ei chwblhau. Ymddangosodd yr erthygl olaf am y fordaith yn rhifyn mis Awst 1932.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Clawr, Ionawr 1931, D1400/9/4/1

Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores, D1400/9/4/3, t.89

Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd, D1400/9/4/4, t.121

Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd, D1400/9/4/5, t.162

Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd, D1400/9/4/7, t.231

Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru, D1400/9/4/11, t.398

‘Duw gadwo Dywysog Cymru: Seremoni Cloi Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth, 26 Gorffennaf 1958

Mae llawer o’r deunydd a gedwir yn Archifau Morgannwg yn adrodd stori sydd yn mynd lawer tu hwnt i’r argraffiadau cychwynnol a rydd yr eitem dan sylw.  Cymerwch eitem gatalog D1045/7/2 – cerdyn, 12cm x 8cm, gyda’r geiriau ‘Admit bearer to Band Enclosure Cardiff Arms Park’ ac sydd wedi ei stampio ar 26 Gorffennaf 1958. Mae archwilio manylach yn datgelu fod ‘bearer’ wedi ei groesi allan a’i ddisodli gan  ‘NCO and 10 Guardsmen’ ac, yn y gornel chwith uchaf, ceir pennawd ‘VIth British Empire and Commonwealth Games, Cardiff, 1958, Wales’.

Mae ychydig o ymchwil yn datgelu mai tocyn i un o’r digwyddiadau mwyaf yng Nghaerdydd oedd hwn – rownd derfynol yr athletau a seremoni gloi Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth. Tra bod torf lawn o 34,000 wedi gwasgu i Barc yr Arfau ar gyfer y seremoni agoriadol yn gynharach y mis hwnnw, amcangyfrifir fod hyd at 43,000 wedi eu cywasgu i’r cae ar y diwrnod olaf. Roedd y gwarchodfilwyr yn aelodau o’r Gwarchodlu Cymreig ac, ynghyd â’u hofferynnau, byddent wedi bod yn cario’r gerddoriaeth ar gyfer y seremoni gan gynnwys ‘Auld Lang Syne’ a ‘We’ll keep a welcome in the hillsides’. Ar ben hynny, roedd disgwyl iddynt chwarae’r anthem gan fod y Frenhines yn westai anrhydeddus.

Cafwyd siom yn y prynhawn pan chwalwyd gobeithion tîm ras gyfnewid merched  4 x 100 lath Cymru wrth iddynt gael eu hel o’r gystadleuaeth yn y rownd gyn-derfynol am gyfnewid y baton yn anghyfreithlon. Ond erbyn diwedd y prynhawn codwy yr ysbryd wrth i’r dorf fod yn dyst i frwydr penigamp ar gyfer y fedal aur yn ras y filltir, a enillwyd yn y pen draw gan y rhedwr chwedlonol o Awstralia, Herb Elliott.

Ar ddiwedd y prynhawn, wedi cyflwyno’r medalau olaf, roedd hi’n bryd i Fand y Gwarchodlu Cymreig gamu i’r llwyfan wrth arwain y timoedd i Barc yr Arfau. Mewn dim o dro roedd y stadiwm yn reiat o liw a sŵn wrth i’r timoedd a’u baneri lenwi’r cae ac wrth i awyrennau’r Llu Awyr hedfan uwch ben. Cafwyd peth siom pan gyhoeddwyd nad oedd y Frenhines yn ddigon da i fynychu ac, yn lle hynny, ei bod wedi gyrru neges wedi ei recordio i’w chwarae dros system uchelseinydd y stadiwm. Fodd bynnag, roedd cyfrinach yn yr araith sef cyhoeddiad y Frenhines er mwyn nodi llwyddiant y Gemau bod ei mab, Charles, i gael ei wneud yn Dywysog Cymru. Adroddodd y papurau drannoeth fod y newyddion wedi  ei dderbyn â ‘…mighty roar of pleasure that lasted nearly two minutes.’ Does dim dwywaith fod aelodau’r band yn barod ar gyfer y rhan fwyaf o bethau ond mae’n ddigon posib iddynt gael syrpreis gyda’r hyn ddigwyddodd nesaf, wrth i’r dorf ddechrau canu’n ddigymell ‘God Bless the Prince of Wales’.

Mewn cymhariaeth a ffurfioldeb y seremoni agoriadol, roedd yr hwyl ar i fyny ac fe dorrodd un aelod o dim, Bill Young, hyfforddwr gydag Awstralia, allan o’r rhengoedd er mwyn ysgwyd llaw â Dug Caeredin wrth iddo symud drwy’r cystadleuwyr. Arwr y byd athletau i Gymru yn ystod yr wythnos fu John Merriman a enillodd y fedal arian yn y ras 6 milltir. Nawr, wrth i’r timoedd adael y stadiwm, gyda llawer yn clymu breichiau wrth ganu ‘Auld Lang Syne’, John a redodd i eisteddle’r gogledd a thaflu ei het Panama i ganol y dorf. Fe ddechreuodd hynny ar don o daflu hetiau gyda sawl trilby brown yn cae eu taflu nôl i’r cyfeiriad arall. Cyn pen dim roedd y seremoni ar ben a chyda hynny daeth i ben wythnos a welodd Gaerdydd yn cynnal gŵyl o gerddoriaeth, canu, drama a dawnsio. Ni fu’n wythnos euraid i dîm Cymru, er iddynt ennill cyfanswm parchus o 11 o fedalau. Eto i gyd doedd dim amheuaeth y bu’r Gemau yn llwyddiant mawr, gyda’r papurau yn Llundain yn cyfeirio at Gaerdydd fel ‘a Mississippi of pleasant sound and colour’ a bedyddio’r Gemau yn ‘a festival of sport and more – a community of good fellowship’.

O ran Parc yr Arfau, lleoliad llawer o’r campau, roedd hi’n fater o fynd nôl i‘w busnes arferol wrth i’r gweithwyr symud i fewn ar ddiwedd y seremoni er mwyn dechrau paratoi ar gyfer y set nesaf o gemau rygbi. Eu targed oedd y trac rhedeg llwch coch lle crëwyd cymaint o recordiau yn ystod y Gemau, ac o fewn 24 awr, roedd wedi ei godi a’i dynnu oddi yno. Ar ben hynny, daeth milwyr o’r Peirianwyr Brenhinol i ddatgymalu’r bont dros dros dro a godwyd ar draws yr Afon Taf i gario’r miloedd o ymwelwyr i Barc yr Arfau. Gadawodd y Gemau gymynrodd buan fodd bynnag gyda sefydlu Gemau Cymru y flwyddyn ganlynol er mwyn rhoi llwyfan i ŵyl flynyddol o chwaraeon.

O ran aelodau band y Gwarchodlu Cymreig, rhoesant sioe dda yng nghanol rhialtwch y diwrnod. Gadewch i ni fod yn garedig iddynt a dweud eu bod nhw’n barod ar gyfer y perfformiad o ‘God Bless the Prince of Wales’ Ond a fyddech chi wedi bod yn barod? Ar gyfer y dyfodol, dyma’r geiriau.

 

Among our ancient mountains

And from our lovely vales

Oh, let the pray’r re-echo

God Bless the Prince of Wales

 

Gallwch weld y tocyn ar gyfer y seremoni gloi a ddefnyddiwyd gan yr NCO a 10 aelod band y Gwarchodlu Cymreig yn Archifau Morgannwg, law yn llaw â deunyddiau yn ymwneud â’r chweched Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth, a gynhaliwyd yng Nghaerdydd ym mis Gorffennaf 1958.

 

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Caerdydd yn Croesawu’r Byd

Ymhlith y casgliad enfawr o ffotograffau a ddelir yn Archifau Morgannwg, mae tri a dynnwyd 60 mlynedd yn ôl sy’n rhoi cliw i ddigwyddiad mawr a afaelodd yn y ddinas a gweddill Cymru ym mis Gorffennaf 1958 gan sicrhau mai Cymru, am 8 diwrnod, oedd ffocws sylw nid yn unig ym Mhrydain ond ledled y byd.

Yr un cyntaf yw ffotograff a dynnwyd o Heol Eglwys Fair tuag at Gastell Caerdydd. O edrych yn gyflym arno, mae’r olygfa’n ymddangos yn debyg iawn i sut roedd ei golwg mewn blynyddoedd diweddar, hyd nes troi’r stryd yn ardal i gerddwyr. Rhaid cyfaddef bod y ceir a’r dillad sy’n cael eu gwisgo gan y bobl sy’n mynd heibio yn bendant yn dod o’r 1950au ond mae’n dal yn bosib adnabod arwyddion siopau, gan gynnwys arwydd ar gyfer Bwyty Louis yn y gornel dde ar waelod y ffotograff ac adeilad Howells yng nghanol y llun. Ond edrychwch yn agosach ar siop adrannol Howells. Ar y to fe welwch gerflun efydd enfawr o ffigwr yn dal gwaywffon ac ar fin ei thaflu – y gellid honni – i gyfeiriad yr Hen Lyfrgell.

Yr ail un yw ffotograff o Heol-y-Frenhines gan edrych unwaith eto tuag at y castell. Efallai nad yw’r un mor gyfarwydd â Heol Eglwys Fair a’r Stryd Fawr ond byddwch yn gweld nifer o adeiladau presennol os ydych yn edrych uwchben blaenau’r siopau, gan gynnwys hen du blaen Marks and Spencer a’r banc â’i du blaen colofnog ar ochr chwith y stryd. Fodd bynnag, mae’n amlwg bod rhywbeth yn digwydd yno 60 mlynedd yn ôl gan fod y stryd dan ei sang â phobl. Yn ogystal, mae draig enfawr yn gorymdeithio i lawr canol y stryd.

Yn olaf, ceir ffotograff o grŵp mawr o fyfyrwyr yn sefyll y tu allan i fynedfa Neuadd Aberdâr yng Nghaerdydd. Sylwch ar yr amrywiaeth o wisgoedd cenedlaethol, gan gynnwys rhai o Gymru, yr Alban, Ynysoedd y Môr Tawel a Chanada. Yn ogystal, mae rhai pobl yn gwisgo dillad chwaraeon, gan gynnwys y cleddyfwr ar y dde. Fodd bynnag, caiff yr ateb i’r dirgelwch hwn ar yr arwydd sy’n cael ei ddal o flaen y grŵp:

 

Ym mis Gorffennaf 1958 cynhaliwyd chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad yng Nghaerdydd. Roedd yn achlysur pwysig. Yn y gemau cyntaf a gynhaliwyd yng Nghanada ym 1930, roedd tîm cyfan Cymru’n cynnwys 2 gystadleuwr yn unig (nofwyr ill dau) – dim ond digon i gario’r faner a chario placard ‘Wales’ yn y seremoni agoriadol. Yn eironig ddigon, enillodd dyn o Gymru, Reg Thomas, fedal aur athletig yng ngemau 1930 ond roedd yn cystadlu dros Loegr gan nad oedd gan Gymru dîm athletig. Nawr, dim ond 28 mlynedd yn ddiweddarach, roedd Cymru’n cynnal y gemau gyda 36 o wledydd a 1400 o athletwyr a swyddogion yn cymryd rhan.

 

Dros yr wythnosau nesaf, trwy ddefnyddio’r cofnodion a ddelir yn Archifau Morgannwg, byddwn yn rhannu atgofion o fis Gorffennaf 1958 pan fu Cymru’n croesawu’r byd. I’r rhai sydd â diddordeb mewn dysgu mwy am y gemau, rhoddir manylion o ba le i weld y ffotograffau a’r cofroddion yn Archifau Morgannwg. Felly, gan ddechrau gyda’r erthygl hon, gellir dod o hyd i’r ffotograffau o Heol Eglwys Fair a Heol-y-Frenhines o dan gyfeirnod 1998/68 a cheir y ffotograff o Neuadd Aberdâr o dan gyfeirnod DUCAH/43/30.

75 Dogfen dros 75 Mlynedd

Mae Archifau Morgannwg yn 75 oed eleni.  Ni yw’r archif hynaf yng Nghymru, ynghyd â’n cymydog, Gwent: Gwent oedd y sir gyntaf i sefydlu gwasanaeth archifau (1938) ond ni oedd y cyntaf i benodi archifydd (1939). Oherwydd amseru rhagorol y sir, byddwn yn dathlu ein pen-blwydd yn yr un flwyddyn ag y byddwn yn coffáu dau ryfel byd ac un streic cenedlaethol, ymhlith nifer o ddigwyddiadau pwysig eraill y byddwn yn eu coffáu yn 2014.

Cwta oedd cyfnod archifydd cyntaf y Sir, Emyr Gwynne Jones, yn y swydd, gan iddo symud i fod yn Llyfrgellydd Prifysgol Bangor ym 1946. Dim ond pedwar o bobl sydd wedi’i olynu ers hyn, ac adlewyrchir hyn ym mharhad swyddogaeth graidd y gwasanaeth, a ddiffiniwyd fel a ganlyn gan Madeleine Elsas ym 1959: “y dasg o gadw cofnodion, eu hadfer, casglu deunydd ychwanegol am y sir ddaearyddol, a sicrhau bod y cofnodion hyn ar gael yn rhwydd.”

Er mwyn dathlu 75 mlynedd o ofalu am ddogfennau Morgannwg, rydym wedi pori drwy’r rhestrau a chasglu’r 75^ed dogfen a gafwyd bob blwyddyn.  Mae rhai o’r dogfennau hyn wedi’u trosglwyddo, mae rhai dogfennau eraill nad ydynt yn rhan o’r Casgliad mwyach.  Derbyniwyd llai na 75 dogfen mewn rhai blynyddoedd.  Er hynny mae pob dogfen yn bwrw golau ar agweddau gwahanol ar hanes a datblygiad gwasanaethau archifau awdurdod lleol yn gyffredinol, ac Archifau Morgannwg yn benodol.  Bydd staff yr archifau yn blogio am y 75 dogfen drwy gydol y flwyddyn, naill ai fel eitemau unigol neu fel categorïau o ddogfennau. 

Rydym yn gobeithio y byddwch yn mwynhau darllen ein blog, ac edrychwn ymlaen at ddarllen eich sylwadau.