Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

Mae dyddiadur y Capten Mervyn Crawshay yn gorffen yn ddisymwth ar ganol brawddeg ar 29 Hydref 1914.  Fe’i lladdwyd wrth ymladd y gelyn rai diwrnodau’n ddiweddarach ar 31 Hydref 1914.

Mae’r Capten Mervyn Crawshay wedi ei goffáu ar Borth Menin.  Darganfuwyd ei weddillion ym 1970, ynghyd â gweddillion milwr arall, mewn twll a grëwyd gan ffrwydryn mewn safle anghysbell ger Messines.  Nid oedd yn bosibl adnabod gweddillion y ddau filwr am flynyddoedd lawer.  Ailgladdwyd y gweddillion ym Mynwent Cement House, Langemark, ym mis Awst 1970.

Cafodd corff Mervyn Crawshay ei adnabod 22 mlynedd yn ddiweddarach, ym 1992, wrth i aelod o Gomisiwn Beddau Rhyfel y Gymanwlad wneud gwaith ymchwil i gael gwybod pwy oedd y milwr anhysbys.  Codwyd carreg fedd newydd iddo ym 1993.

Gallwch ddarllen y cofnod am y Capten Mervyn Crawshay ar wefan Comisiwn Beddau Rhyfel y Gymanwlad yma:

http://www.cwgc.org/find-war-dead/casualty/4009555/CRAWSHAY,%20MERVYN

Gallwch weld dyddiadur y Capten Mervyn Crawshay o gyfnod y Rhyfel Byd cyntaf yn Archifau Morgannwg (www.archifaumorgannwg.gov.uk).  Mae rhagor o ddogfennau am ei wasanaeth milwrol ar gael yn Amgueddfa Genedlaethol y Fyddin, Llundain (www.nam.ac.uk) ac yn Amgueddfa Gwarchodlu’r Dragwniaid Brenhinol yn Efrog (www.rdgmuseum.org.uk).

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

27 Hydref 1914

Mae Sgwadron A yn y ffosydd cynorthwyol. Rwy’n mynd o amgylch y safleoedd cyn y wawr, yn dod o hyd i Spurrier, yn gweld Blackburn ac yn dychwelyd wrth i’r tanio ddechrau, er nad oes fawr ohono.

Yn y ffosydd yn y glaw am ran o’r amser, ac yn cael ein rhyddhau gan y Connaughts gyda’r nos. Y dryswch arferol.

28 Hydref 1914

Noson gyffyrddus iawn a chyfle i dynnu fy esgidiau, yn y tŷ lle gwelais y signalau. Ar ôl brecwast cawsom gyfle i fynd yn ôl i weld ein ceffylau, eu trin, eu golchi a’u marchogaeth.Yn carlamu o amgylch maes wedi’i amgylchynu gan goed, yn cadw llygad barcud am awyrennau. Peth felly yw ein bywyd ar hyn o bryd.

Yn symud fy Sgwadron i fferm fach gerllaw gan fod y lle hwn yn orlawn ac yn fôr o fwd.

Yna yn ôl i’n hen safle ger y felin wynt, gan weld tanio at awyrennau amrywiol.

Nid yw’r newyddion yn galonogol iawn heddiw, mae ymladd ffyrnig iawn ar ein chwith ac rydym yn dal ein tir, yn dychwelyd yn dawel i Messines ac yn gyfrifol am y llinell allanol, a ddaliwyd gan sgwadron C, gan ryddhau’r Connaughts.

Noson oer iawn gyda llwydrew.

Rwyf ar ochr chwith y llinell gyda mintai 11.

Yn mynd allan i wynebu’r ymosodiad ddwywaith, ond dim ond ambell i ergyd.

Nid yw ein gorchmynion wedi newid, sef i ddal ein tir tan y diwedd, felly mae’n syml.

29 Hydref 1914

Mae brwydr fawr yn digwydd i’n chwith. Dim ond y canonau y gellir eu clywed i ddechrau, ond erbyn 12 gellir clywed reifflau a gynnau peiriant. Ymddengys fod y frwydr yn dod tuag atom. Rwy’n gorwedd yn y ffos oer yn darllen y papurau, yn meddwl am ddyddiau gwell. Mae dyn yn wynebu ei dranc bob awr o’r dydd a’r nos. Daw sôn efallai na fyddwn yn cael ein rhyddhau heno.

Diwrnod gaeafol ydyw, ac mae fy nhraed yn oer.

Mae gwahaniaeth mawr rhwng disgwyliadau marchfilwr o ryfel â’r sefyllfa wirioneddol.

Rwy’n cael fy rhyddhau gan Reifflwyr Wild gyda’r nos ar ôl llawer o ffwdan, roedd y milwyr yn cynnwys Pathaniaid a Siciaid.

Roedd mynd i mewn ac allan o’r ffosydd yn dipyn o ffars yn y glaw a’r tywyllwch, gallai wedi bod yn wahanol, gyda pheswch Currans er enghraifft.

Mae’r Affridiaid yn mynd i hela Almaenwyr yn y goedwig.

Rwy’n cael llety cyfforddus i gysgu ynddo, a llythyr gan Vide, a newyddion da am Haigh

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

20 Hydref 1914

Roeddem i fod i gael ein rhyddhau gyda’r wawr, ond drwy gamgymeriad daeth 2 sgwadron o’r 18^fed yn hwyr. Lladdwyd ac anafwyd rhai ohonynt oherwydd y camgymeriad hwnnw. Mae trympedwr gan sgwadron A. Tarwyd y rhengoedd ac nid oeddwn yn gallu gadael y ffosydd tan yn hwyr yn y dydd oherwydd tanio gan ynnau peiriant ac ati.

Dychwelyd i Bois de Ploegstrut o’r diwedd.

Bu bron i ffrwydryn fy nharo, glaniodd yng nghanol rhai o geffylau’r Pencadlys Adrannol. Roedd hi fel nyth cacwn y tu mewn. Glaniodd ffrwydron ar y lawnt a’r tŷ drwy’r dydd.

Gwrandewais ar sŵn y Magnelwyr Brenhinol a’r gynnau 60 pwys. Ar gefn fy ngheffyl ar frys gyda’r nos i gynorthwyo’r 2^il Frigâd a Goffy, er mai ni oedd Catrawd wrth gefn yr Adran.

Ar fryn 63, drwy’r niwl gwelais marchfilwyr ar hyd y ffordd gyda ffrwydron yn glanio y tu ôl iddynt ac yn eu canol.

Yn cael ein hanfon ar frys i Messines i’w hamddiffyn hyd y diwedd.

Chwilio am safleoedd gynnau peiriant yn y tywyllwch, gyda’r sgwadronau’n ceisio palu ffosydd y tu ôl i’r gwrthgloddiau gyda’r nos.

Cefais ginio gyda B mewn tŷ braf iawn, gan drafod y sefyllfa leol, sy’n anodd iawn. Yn wir, nid oeddwn yn edrych ymlaen at yfory o gwbl.

Collodd y 18^fed wythdeg o ddynion ar ôl dod atom ni yn Le Ghies.

Collodd y ‘Tins’ lawer o ddynion hefyd. Daeth un o’u milwyr colledig heb ei arfau ataf yn Messimes.

Cysgais mewn gwely cyfforddus iawn. Mae dydd y farn wedi cyrraedd y ddinas hon.

21 Hydref 1914

Allan awr cyn y wawr, gan guddio ceffylau’r gynnau peiriant mewn bragdy. Anfonwyd ceffylau eraill y gatrawd yn ôl i safle cymharol ddiogel ymhell y tu ôl i’r rheng flaen. Euthum allan i ddod o hyd i leoliadau ffosydd gyda’r wawr.

Symudodd sgwadron A 4 gwaith cyn dod o hyd i safle.

Daeth yr Wlaniaid yn gynnar, ond nid oedd yn hawdd tanio atynt drwy’r niwl.

Drwy lwc roeddem wedi gallu palu ffosydd cyn i’r bomio go iawn ddechrau. Yna dechreuodd y gelyn danio at y ddinas. Daeth cannoedd o ffrwydron yn ystod y dydd, gan ffrwydro ym mhob man a chwalu popeth.

Roedd hi waethaf yn ystod yr awr cyn iddi nosi. Daethom o hyd i seler. Tarwyd ein tŷ gan ffrwydryn. Chwalwyd y tŷ yr oedd Johnson ynddo, ond roedd ef o dan ddaear.

Cefais ddihangfa lwcus wrth fynd o wn i wn.

Dim ond 6 o filwyr y gatrawd a anafwyd erbyn diwedd y dydd, ond bu’n ddiwrnod anodd iawn.

Cefais ginio da, ac yn y nos daeth hanner Brigâd o filwyr traed i’n hatgyfnerthu.

Dyna ddiwedd diwrnod gwael iawn, ond roeddwn wedi meddwl y byddai’n waeth o lawer.

Clywsom fod yr Almaenwyr wedi cipio Le Ghies. Gwnaethom ei hailgipio, gan achub ein carcharorion ni, a oedd wedi eu dal tra roeddent yn cysgu, a daliwyd 300 o Almaenwyr!

Cawsom ein rhyddhau gan filwyr traed yn hwyr yn y nos, ac yna i’r gwely. Bu’n rhaid i’r gynnau ailddechrau am 2am.

22 Hydref 1914

Cryn dipyn o danio cyn y wawr, yn ddiau roedd yr ymosodiad go iawn ymhellach i’r De.

Gwisgais amdanaf ar frys a mynd i’r gynnau peiriant. Yn anffodus tarwyd yr Is-gyrnol Spendly yn ei geg.

Fe’i darwyd wrth symud ar draws y ffenest. Yr unig ergyd a ddaeth drwy’r ffenest.

Prin oedd y bomio i ddechrau, bu Kavanagh a minnau’n chwilota drwy’r lleiandy gwag. Bu bron i mi gael fy nharo gan ffrwydryn wrth gerdded yn yr ardd.

Gyda map graddfa fawr deuthum o hyd i brif swyddog y gynwyr a bu bron i mi gael fy nharo gan ffrwydryn arall. Yna ar ôl cinio bu’n rhaid ffoi i’r seler i osgoi’r ffrwydron.

Rwyf nawr yn ysgrifennu yn y seler, yn aros am ddyddiau gwell!

Roeddwn wedi rhybuddio Black ynghylch safle sgwadron A. Gwrthododd symud, a glaniodd ffrwydryn yn eu canol, gan ladd Rich ac anafu Black a 15 o filwyr eraill.

Felly fi yw prif swyddog y sgwadron eto, ac mae’n ddrwg gennyf am hynny mewn ffordd gan fod Archie a Bouverie wedi’u taro’n sâl. Mae’r ‘Tins’ wedi dioddef colledion trwm.

24 Hydref 1914

Lindenhoch

Difethwyd ein diwrnod o orffwys gan awyrennwr a ddywedodd fod corfflu o farchfilwyr yn ymdeithio tuag atom.

Aethom ar gefn ein ceffylau, ac yna i ffwrdd â ni.

Roedd pob math o sïon ar led am fuddugoliaeth fawr i Rwsia, fod yr Eidal wedi ymuno â’r rhyfel, Haigh, llwyddiant mawr yn y gogledd ac ati ac ati.

25 Hydref 1914

Ymdeithio allan yn y tywyllwch fel arfer yn ôl i Messines. Rydym wrth gefn ger melin wynt, ac yn palu ffosydd. Cesglais offer o bob man, rwy’n siŵr mai dyma un o wersi pwysig y rhyfel.

Llety yn y dref ar ôl iddi nosi, dim ond ychydig o ffrwydron, rwyf mewn tŷ mawr gyferbyn â lleiandy.

26 Hydref 1914

Ar ddyletswydd gyda Sgwadron A ac yn rhyddhau’r 11^eg Hwsariaid cyn y wawr. Mae’n rhaid eu bod wedi cael amser gwael iawn dros nos wrth iddi arllwys y glaw, gan eistedd mewn ffos ddiflas sy’n hanner llawn dŵr.

Rydw i mewn rhyw fath o ogof fach.

Saethais at Wlaniaid amrywiol, yna newidiodd y sefyllfa yn gyflym iawn, fel arfer. Mae ymosodiad mawr o’r tu blaen ar y gweill, tynnwyd yr holl filwyr traed yn ôl, mae’r marchfilwyr yn gyfrifol am linell hir iawn. Roeddwn mewn ffos ger lleiandy.

Mae’r lleiandy a’r eglwys ar dân, felly rwy’n gynnes yn y nos, bron yn rhy gynnes. Mae’r 2^il Frigâd wedi mynd. Yn gallu clywed brwydr fawr.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

13 Hydref 1914

Roeddem wrth ein bodd o orffen ein dyletswyddau fel Marchlu Adrannol.

Buom yn canlyn y frigâd ar ymdaith gyflym a braidd yn llafurus, ond roedd ein cyflenwadau y tu ôl i reng ymladd y Ffrancod. Aethom yn weddol agos ati, gan gynnwys sieliau.

Cawsom champagne wrth ymyl y ffordd. Roedd brwydr yn mynd rhagddi, rydym yn farchlu wrth gefn ar yr ystlys, roedd Adran y milwyr traed yn ymfyddino wrth i ni gyrraedd.

Cipiwyd Mont Noir, gyda 1000 o Almaenwyr a 200 o’n milwyr ni wedi’u lladd neu eu hanafu.

Cawsom lety ar fferm ger Rochonville a chyfle i sychu ar ôl y glaw trwm y buom yn eistedd ynddo. Cysgodd Tiger a minnau y tu ôl i’r linell danio, gyda’r gelyn gerllaw.

Cawsom welyau, a bu merch y tŷ yn esbonio’r sefyllfa leol i ni. Er lladdwyd ac anafwyd rhai o filwyr y Frigâd, roedd hi’n ddiwrnod gwell na ddoe ar y cyfan.

14 Hydref 1914

Arllwys y glaw, ymlaen â ni. Newyddion drwg yn y papurau, ymddengys fod gwarchae mawr ar fin digwydd.

Clywais fod 6000 o fôr-filwyr yn Antwerp, a 2000 yn yr Iseldiroedd.

Aeth sgwadron A ymlaen i’r Frigâd.

Ein cyrch oedd cipio Dranouches o feddiant yr Wlaniaid. Drwy lwc aethant ar ffo wrth i ni ymosod ar y pentref o’r tu blaen.

Nid yw’r Ffleminiaid yma’n siarad fawr ddim Ffrangeg, mae hi’n wlad wahanol.

15 Hydref 1914

Codais yn gynnar ar ôl noson dda iawn mewn tŷ gwag. Diwrnod o orffwys a gafwyd yn y pendraw, er nad oeddem yn gwybod hynny i ddechrau.

Cyfarfûm â dau fôr-filwr a esboniodd y sefyllfa o ran y llynges. Roedd cadwyn o ffrwydron a llongau tanfor ar draws y Sianel.

Collwyd 2000 o fôr-filwyr yn Antwerp, bu’n rhaid mynd i’r Iseldiroedd.

Bydd gynnau peiriant newydd yr awyrennau yn mynd yn ôl i Plymouth. Mae’n debyg y bydd y rhyfel yn para drwy’r gaeaf, ond nid oes sicrwydd o hynny.

Yn ôl y broffwydoliaeth, dylai’r Kaiser farw heddiw.

16 Hydref 1914

Brigâd wrth gefn. Rydym yn gadael am 7.

Rwyf gydag esielon A, ni fydd ar flaen y gad yfory os byddwn yn brwydro.

Mynd i Leuve Eglise mewn niwl trwchus. Pacio ein trugareddau ac yn aros am newyddion mewn bwthyn bychan. Mae’r tŷ drws nesaf ar gau, dienyddiwyd y perchennog ac un o’i weithwyr gan yr Almaenwyr ddydd Sul diwethaf drwy eu saethu yn erbyn y wal.

Daeth newyddion fod dau gorfflu o fyddin yr Almaen yn dynesu o Bruges ac ar hyd yr arfordir. Rydym wedi symud ymlaen mor bell â sydd angen, neu’n bellach o bosibl.

17 Hydref 1914

Cychwyn am 6 ar flaen y gad, gyda gorchmynion i gipio glan yr afon y tro hwn, er mwyn cyrraedd coedwig fawr. Symudiad rhyfeddol yng nghanol y goedwig, yna’n eistedd i lawr gyda gynnau’n tanio ym mhob man.

Gorchmynnwyd symud y gynnau peiriant i flaen y gad, fi oedd yn bennaf gyfrifol gan fod Cousal yn sâl. Roedd hynny’n ddigrif i mi, er y saethwyd atom heb i ni gael saethu yn ôl.

Safle newydd mewn tas wair. Dinistriwyd un o’n gynnau, roedd yr 11^eg mewn safle ofnadwy ger rheilffordd y tu ôl i wrych gyferbyn â’r milwyr traed yn y ffosydd, a fu’n ymladd yn y nos.

Lladdwyd Lumly, anafwyd amryw filwyr eraill. Roedd ein gynwyr yn brysur, lladdwyd ac anafwyd rhai ohonynt.

Gwelais un o’n hawyrennau’n gweithio’n dda, gyda goleuadau ac ati.

Tybiais ein bod yn wynebu amser caled yn erbyn yr Almaenwyr.

Yn ystod y nos cawsom ein hachub, Duw a ŵyr sut, wrth i lawer o filwyr traed gyrraedd, ac yn ôl â ni drwy’r tywyllwch, gydag ergydion olaf yn ein dilyn, i Drasoutre.

18 Hydref 1914

Aeth y Frigâd wrth gefn allan gyda’r wawr, gyda’r gynnau peiriant yn tanio o hyd.

Aethom i goedwig fawr ac eistedd yno drwy’r dydd. Prin iawn o ymladd a fu, ond roedd hi’n ddiwrnod ofnadwy gyda’r gynnau 60 pwys yn agos gerllaw.

Glaniodd ambell ffrwydryn, ond nid yn agos. Ymdaith lafurus ar ôl iddi dywyllu i fferm ger Romeraines. Cawsom champagne yno a guddiwyd o’r Almaenwyr.

19 Hydref 1914

Noson gyfforddus iawn ar fatras mewn llety newydd.

Gadawsom am 3 gyda gorchymyn i ymdeithio drwy’r nos i St Yves a chyrraedd gyda’r wawr a rhoi adroddiad i Brif Swyddog 4ydd Gwarchodlu’r Dragwniaid.

Llwyddais i ffeindio fy ffordd yno. Roedd ffermydd yn llosgi drwy’r rhan fwyaf o’r dydd, a ffrwydron yn glanio, ond ni ddaethant atom ni.

Cefais fraw wrth gyrraedd gan fod ymosodiad yn edrych yn debygol, ond nid felly y bu.

Nid yw’r sefyllfa’n edrych yn addawol iawn yn ôl y sôn, fel y tybiais.

Rwy’n disgwyl y byddwn yn palu ffosydd yma.

Roedd gynnau 5ed Gwarchodlu’r Dragwniaid gyda Holland yn meddiannu’r hen reng flaen, sy’n safle gwael na ellir ei ddal yn fy marn i.

Cysgais yn y dafarn, roedd ffrwydron yn glanio o’n cwmpas ac yn y goedwig, ond ni ddaethant atom ni. Euthum o amgylch y safleoedd gyda’r nos ar gefn beic.

Dyddiadur Rhyfel Mervyn Crawshay

6 Hydref 1914

Brysur yn siopa, ffitio ar ôl Néry, cael triniaeth ar fy nannedd.Te yn Café de la Paix, cinio mawr yn Maxims gyda swyddogion amrywiol, Entente Cordiale a choesau brogaod

7 Hydref 1914

Allan yn gynnar i siopa, yn barod i symud am 11.

Dim siw na miw o gar na neges gan Foster, dyn yr ASC. Clywed bod y Gatrawd yn symud, a ddim yn gwybod sut y byddwn yn ailymuno â hwy.

Cinio ganol dydd yn Abbé. Er mawr syndod, ymddangosodd ef am 2pm. Rhaid i ni fynd at yr heddlu i gael pàs ac yna o amgylch Paris i gael petrol.

Taith wyllt yn y car drwy Subies ac ati, ac yn cyrraedd Rocroy.

Roedd dyn caredig iawn yno o’r enw Dickie, bydd e’n ein hanfon ni ymlaen yfory.

Llety cyfforddus

8 Hydref 1914

Aeth y car y tu ôl i reng flaen y frwydr am filltiroedd, gan ddod ar draws sgarmes ac ymwthiad yn y rheng yn Lassigny, ac yna allan â ni eto.

Te yn Compiegne, roedd y gynwyr yn esgyn i drên. Croesi’r afon ac yn cwrdd â’r Frigâd ger Courmelle yn y pendraw.

Cawsant eu tynnu i mewn i ymwthiad yn rheng flaen y Ffrancod. Roeddent oriau’n hwyr ar eu hymdaith, ond ni fuont yn brwydro.

Euthum ymlaen yn y car gydag Osborne, roedd pawb wedi’u synnu o’m gweld i yn ôl mor fuan ac mor iach.

9 Hydref 1914

Llwydrew caled, mae dannedd pawb yn clecian. Ni wn sut y bydd hi yng Ngwlad Belg.

Cafwyd heulwen llachar wedyn, buom yn ymdeithio drwy’r dydd, gan orffwys am 1 awr yn Oube Villiers. Clywsom y gynnau’n bell i ffwrdd i gyfeiriad Arras. Rydym mewn rhan siriol o’r wlad nas effeithiwyd arni gan yr Almaenwyr.

Euthum o amgylch y pentref yn sefydlu rhagfinteioedd, trefnu llety ac ati.

Rwyf mewn hen adain iasol o’r tŷ, gosodais fy nghês ar y gwely.

10 Hydref 1914

Ymlaen â ni, bore oer a diwrnod braf. Ymdaith hir i lawr i ddyffryn tawel a diarffordd, a llety yn fferm gwraig marchfilwr.

Roedd tanio ffyrnig gerllaw, mae ein milwyr troed yn y cyffiniau. Gwelodd Patteson ei frawd.

Daeth y newyddion yn Cormelles fod Herbert Gilmour wedi’i ladd.

11 Hydref 1914

Fe’n galwyd am 4. Ymdaith oer ar ystlys dde’r fyddin, rydym yn gweithredu fel marchlu adrannol, er mawr anniddigrwydd i ni.

Fe’m hanfonwyd i Verguisinal i ddod o hyd i’r Ffrancod, ni ddeuthum o hyd iddynt, ond roedd llinell danio o’n blaen, ac ambell aelod o’r Peirianwyr Brenhinol yn palu ffosydd.

Bûm yn tindroi ar domen lo yn gwylio, am newid.

Ymddangosodd y milwyr traed yn ddiweddarach, ac ar ôl ymbalfalu yn y gwyll, deuthum o hyd i’r gatrawd.

Yn y pendraw rydym yn mynd i chateau mewn cae, sy’n llawn Ffrancod sy’n gorfod gadael yn y nos.

Collais fy ngwely a bu’n rhaid i mi gysgu yn yr ystafell ymolchi.

12 Hydref 1914

Bant â ni mewn niwl trwchus drwy Bethune, i le o’r enw Vieille Chapelle.

Mae’r Ffrancod wedi dal eu tir yno, mae’n amlwg bod y marchfilwyr a’r milwyr traed wedi cael amser gwael.

Euthum ar draws y ffrwd ddiadlam, fel petai, sef y bont a osodwyd fesul darn, gan gyrraedd y groesffordd yn fuan. Bron ar unwaith daethpwyd â Patteson yn ôl i mi yn gelain, roedd ei farwolaeth yn wers dactegol.

Buom yn ymladd ochr yn ochr â’r milwyr traed Ffrengig, sef y chasseurs à pied. Daeth ein milwyr traed ni i’r rheng flaen, a daliwyd gafael ar ddinas y meirwon drwy’r dydd. Cawsom ein bomio’n drwm yn ôl y disgwyl, a chyda’r nos gadawsom y pentref megis Pantomeim Drury Lane, gyda’r muriau’n cwympo a meindwr yr eglwys yn cwympo ar fedd Patteson druan.

Bu’n rhaid i ni adael nifer o filwyr clwyfedig.

Cyrraedd llety ger Bethune o’r diwedd.

Roedd fy rhaw palu ffosydd yn ddefnyddiol iawn i greu lle o dan foncyffion, mae’n debyg iddi ein hachub ni.