‘Pasiant i Ymfalchïo Ynddo’: Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad, Parc yr Arfau Caerdydd, 18 Gorffennaf 1958

Mae Parc yr Arfau Caerdydd wedi cynnal llawer o ddigwyddiadau sydd wedi denu cynulleidfa eang a brwd ond ychydig iawn oedd yn debyg i noson 18 Gorffennaf 1958 pan ddarllenodd John Brockway y neges ganlynol o flaen mwy na 34,000 o bobl:

We declare that we will take part in the British Empire and Commonwealth Games of 1958 in the spirit of true sportsmanship, recognising the rules which govern them and desirous of participating in them for the honour of our Commonwealth and Empire and for the Glory of Sport.

Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad oedd y digwyddiad hwn a John Brockway oedd capten tîm Cymru. Cafodd y seremoni agoriadol ei darlledu ledled y byd a chaiff hanes y noson honno ei hadrodd trwy gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys copi o raglen swyddogol y seremoni agoriadol.

Roedd chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad yn ddigwyddiad mawr gyda 36 o dimau a thros 1400 o gystadleuwyr a swyddogion, bron dwywaith y niferoedd a groesawyd gan Vancouver ym 1954. I baratoi ar gyfer y seremoni agoriadol, gwnaed gwaith sylweddol ym Mharc yr Arfau, gan wella Stondin y De am gost o £65,000 i greu lle eistedd ar gyfer hyd at 15,000 o bobl a digon o le yn gyffredinol ar gyfer 60,000 mewn gemau rygbi. I ddarparu ar gyfer athletau, cafodd y trac milgwn o’i amgylch ei droi’n trac rhedeg lludw â chwe lôn. Yn ogystal, roedd rhannau o gae mawr ei fri Parc yr Arfau wedi’u tynnu i ddarparu ar gyfer digwyddiadau maes. Roedd 300 o stiwardiaid gwirfoddol dan arweiniad Mr Wyndham Richards, Cadeirydd Clwb Athletau Caerdydd. Fodd bynnag, y ffactor allweddol yn y nifer llai o bobl y noson honno oedd y penderfyniad y byddai’r mwyafrif o’r dorf o 34,000 yn eistedd. Mae’n ddiddorol nodi bod y farn am ddyfodol y stadiwm 60 mlynedd yn ôl yn debyg iawn i’r ymagwedd a ddefnyddiwyd llawer o flynyddoedd yn ddiweddarach yn nyluniad Stadiwm y Mileniwm (Principality erbyn hyn):

The Cardiff Arms Park Committee has further plans for development and this may eventually produce a total accommodation of 75,000. I doubt whether it would be possible to increase the total beyond this figure. Yet the seating arrangements for the Games may well be adopted in future years for International rugby since more people want to sit at big matches than stand.

Efallai nad oedd y seremoni agoriadol yr un mor drawiadol â’r rhwysg a’r rhodres sy’n gysylltiedig erbyn hyn â digwyddiadau mawr megis Gemau’r Olympaidd, ond roedd dal yn ysblennydd er gwaethaf hynny. Dechreuodd am 5.30am pan gyrhaeddodd y gwestai arbennig, Dug Caeredin, a groesawyd gan y fand a drymiau’r Gwarchodlu Cymreig wedi’u dilyn gan salíwt gan 21 o ynnau o Erddi Sophia. Yna bu’r 36 o dimau’n gorymdeithio o gwmpas y stadiwm gyda Chanada yn gyntaf oherwydd mai hi oedd y wlad ddiweddaraf i gynnal y gemau a Chymru, a oedd yn cynnal y gemau y tro hwn, yn olaf.  Roedd tîm Cymru, gyda 114 o athletwyr, yn cynnwys llawer o bobl adnabyddus. Roedd John Brockway yn athletwr profiadol a nodedig a oedd wedi cynrychioli Prydain Fawr fel nofiwr teirgwaith yn y Gemau Olympaidd ac a enillodd fedal arian ac aur dros Gymru yng Ngemau’r Ymerodraeth a gynhaliwyd yn Auckland ac yn Vancouver. Ar y diwrnod hwnnw roedd llawer o athletwyr adnabyddus yn gorymdeithio gydag ef, gan gynnwys John Merriman, Jean Whitehead, Ron Jones a’r bocsiwr Howard Winstone.

Bu aelodau pob tîm yn gorymdeithio yn eu lliwiau cenedlaethol, gyda’r tîm o Awstria’n cael ei ddisgrifio yn y papurau newydd y diwrnod wedyn fel ymdebygu i grocodeil gwyrdd a bod tîm Cymru yn debyg i fflam mewn rhuddgoch a gwyn. Yn ogystal â thimau o Ganada, Seland Newydd, De Affrica a gwledydd Prydain, roedd carfannau llai o leoedd megis Gogledd Borneo, Sierra Leone a Dominica. Rhoddwyd canmoliaeth fwyaf y noson i Thomas Augustine Robinson a fu’n cludo baner y Bahamas fel yr unig gynrychiolydd o’i wlad. Yn wir roedd Tom Robinson yn cael ei ganmol lle bynnag yr oedd yn ymddangos yn ystod yr wythnos ac, yn benodol, pan enillodd y medal aur yn y ras wib 220 llath.

Yna bu’r dorf yn cyfarch cyrhaeddiad yr athletwr a oedd yn cludo neges y Frenhines. Roedd cymal cyntaf ras gyfnewid y baton o Balas Buckingham i Gaerdydd wedi’i gyflawni gan Roger Bannister. Erbyn y diwedd, roedd y baton wedi diwedd dros 600 milltir mewn pedwar diwrnod wedi’i gludo gan 664 o athletwyr a phlant. Roedd manylion yr athletwr o Gymru a fyddai’n rhedeg y cymal olaf wedi cael eu cadw’n gyfrinach llwyr. Felly, cododd bloedd fyddarol o’r dorf pan redodd Ken Jones i mewn i’r stadiwm. Efallai’n fwyaf adnabyddus am fod yn asgellwr rygbi eithriadol dros y Llewod, Cymru a Chasnewydd, roedd Ken Jones hefyd yn athletwr dawnus a oedd wedi ennill medalau yn y ras gyfnewid wib yng Ngemau Olympaidd 1948 ac yng Ngemau Ewrop 1954. I gydnabod ei gampau, ef oedd y cyntaf erioed i gael ei enwi’n Chwaraewr y Flwyddyn Cymru a hynny ym 1955.

Ar ôl rhedeg o amgylch y trac cyfan, cyflwynodd Ken Jones y baton arian i Ddug Caeredin a ddarllenodd neges y Frenhines. Yn dilyn hyn rhyddhawyd colomennod cludo i gyfleu’r neges i bob rhan o Gymru. Yna daeth John Brockway, capten tîm Cymru, i’r blaen i dyngu’r llw ar ran yr holl gystadleuwyr.

Ar yr adeg honno, gadawodd y timau’r stadiwm a chynhaliwyd adloniant gan gôr lleisiau cymysg â 500 o aelodau i gynrychioli Cymru fel ‘Gwlad y Gân’. Daeth eu perfformiad i ben gyda’r ‘Hallelujah Chorus’ gan Handel ac yna arddangosiad gorymdeithio gan y Gwarchodlu Cymreig. Cafodd y seremoni ei chloi trwy ganu anthemau cenedlaethol Cymru a Phrydain.

Sawl blwyddyn yn ddiweddarach, cyhoeddodd papur newydd The Telegraph ddisgrifiad diddorol o brofiad Ken Jones yn y seremoni agoriadol. Roedd yn honni bod y rhedwr a oedd yn dod â’r baton i’r stadiwm yn hwyr. Er mwyn cadw at yr amserlen gytunedig, rhoddwyd ail faton i Ken a dywedwyd wrtho i ddechrau rhedeg. Yn y dryswch ac wedi’i ddallu gan yr haul, aeth i’r cyfeiriad anghywir o amgylch trac y stadiwm gan gamsynio mai Arglwydd Raglaw Morgannwg yn ei iwnifform oedd Dug Caeredin, a oedd yng wisgo siwt. Ac yntau wedi digio ychydig gan hyn, dywedodd y Dug, “Ble rydych chi wedi bod? Rydych chi’n hwyr.” Ar ddiwedd y seremoni, aeth Ken a oedd yr un mor ddig i’r dafarn.

Does dim modd gwybod a yw hyn yn wir ai peidio. Os ydyw, yn sicr nid oedd wedi amharu ar frwdfrydedd y rhai ym Mharc yr Arfau a’r rhai a oedd yn gwrando ac yn gwylio ar draws y byd. Drannoeth adroddodd y papurau newydd fod Ken Jones wedi cael eu canmol i’r entrychion a bod y seremoni wedi bod yn llwyddiant aruthrol gyda rhyw 40,000 o bobl yn llenwi’r stadiwm, llawer mwy na’r cyfanswm lle swyddogol. Nid oedd adroddiadau am yr athletwr enwog o Loegr, Gordon Pirie, yn cael ei ddisgyblu a’i wahardd o’r orymdaith am gyrraedd Parc yr Arfau’n hwyr a heb ei wisg tîm yn gallu amharu ar y noson hyd yn oed. Fel y nododd y Daily Mirror, rhaid bod pob dyn a menyw yn y stadiwm yn llawn balchder gan ei bod yn basiant i ymfalchïo ynddo.

Cedwir copi o raglen swyddogol seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad a gynhaliwyd ar 18 Gorffennaf 1958 ym Mharc yr Arfau Caerdydd, yn Archifau Morgannwg (cyf.: D832/5).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Caerdydd yn Croesawu’r Byd

Ymhlith y casgliad enfawr o ffotograffau a ddelir yn Archifau Morgannwg, mae tri a dynnwyd 60 mlynedd yn ôl sy’n rhoi cliw i ddigwyddiad mawr a afaelodd yn y ddinas a gweddill Cymru ym mis Gorffennaf 1958 gan sicrhau mai Cymru, am 8 diwrnod, oedd ffocws sylw nid yn unig ym Mhrydain ond ledled y byd.

Yr un cyntaf yw ffotograff a dynnwyd o Heol Eglwys Fair tuag at Gastell Caerdydd. O edrych yn gyflym arno, mae’r olygfa’n ymddangos yn debyg iawn i sut roedd ei golwg mewn blynyddoedd diweddar, hyd nes troi’r stryd yn ardal i gerddwyr. Rhaid cyfaddef bod y ceir a’r dillad sy’n cael eu gwisgo gan y bobl sy’n mynd heibio yn bendant yn dod o’r 1950au ond mae’n dal yn bosib adnabod arwyddion siopau, gan gynnwys arwydd ar gyfer Bwyty Louis yn y gornel dde ar waelod y ffotograff ac adeilad Howells yng nghanol y llun. Ond edrychwch yn agosach ar siop adrannol Howells. Ar y to fe welwch gerflun efydd enfawr o ffigwr yn dal gwaywffon ac ar fin ei thaflu – y gellid honni – i gyfeiriad yr Hen Lyfrgell.

Yr ail un yw ffotograff o Heol-y-Frenhines gan edrych unwaith eto tuag at y castell. Efallai nad yw’r un mor gyfarwydd â Heol Eglwys Fair a’r Stryd Fawr ond byddwch yn gweld nifer o adeiladau presennol os ydych yn edrych uwchben blaenau’r siopau, gan gynnwys hen du blaen Marks and Spencer a’r banc â’i du blaen colofnog ar ochr chwith y stryd. Fodd bynnag, mae’n amlwg bod rhywbeth yn digwydd yno 60 mlynedd yn ôl gan fod y stryd dan ei sang â phobl. Yn ogystal, mae draig enfawr yn gorymdeithio i lawr canol y stryd.

Yn olaf, ceir ffotograff o grŵp mawr o fyfyrwyr yn sefyll y tu allan i fynedfa Neuadd Aberdâr yng Nghaerdydd. Sylwch ar yr amrywiaeth o wisgoedd cenedlaethol, gan gynnwys rhai o Gymru, yr Alban, Ynysoedd y Môr Tawel a Chanada. Yn ogystal, mae rhai pobl yn gwisgo dillad chwaraeon, gan gynnwys y cleddyfwr ar y dde. Fodd bynnag, caiff yr ateb i’r dirgelwch hwn ar yr arwydd sy’n cael ei ddal o flaen y grŵp:

 

Ym mis Gorffennaf 1958 cynhaliwyd chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad yng Nghaerdydd. Roedd yn achlysur pwysig. Yn y gemau cyntaf a gynhaliwyd yng Nghanada ym 1930, roedd tîm cyfan Cymru’n cynnwys 2 gystadleuwr yn unig (nofwyr ill dau) – dim ond digon i gario’r faner a chario placard ‘Wales’ yn y seremoni agoriadol. Yn eironig ddigon, enillodd dyn o Gymru, Reg Thomas, fedal aur athletig yng ngemau 1930 ond roedd yn cystadlu dros Loegr gan nad oedd gan Gymru dîm athletig. Nawr, dim ond 28 mlynedd yn ddiweddarach, roedd Cymru’n cynnal y gemau gyda 36 o wledydd a 1400 o athletwyr a swyddogion yn cymryd rhan.

 

Dros yr wythnosau nesaf, trwy ddefnyddio’r cofnodion a ddelir yn Archifau Morgannwg, byddwn yn rhannu atgofion o fis Gorffennaf 1958 pan fu Cymru’n croesawu’r byd. I’r rhai sydd â diddordeb mewn dysgu mwy am y gemau, rhoddir manylion o ba le i weld y ffotograffau a’r cofroddion yn Archifau Morgannwg. Felly, gan ddechrau gyda’r erthygl hon, gellir dod o hyd i’r ffotograffau o Heol Eglwys Fair a Heol-y-Frenhines o dan gyfeirnod 1998/68 a cheir y ffotograff o Neuadd Aberdâr o dan gyfeirnod DUCAH/43/30.

Cynlluniau Doc Porthcawl

Ym 1825 cafodd diwydianwyr a thirfeddianwyr lleol Ddeddf Seneddol am adeiladu tramffordd i lawr Cwm Llynfi i Fae Porthcawl, a gwella’r Bae drwy godi rhyw fath o ddoc. Dechreuodd y rheilffordd yn Nyffryn Llynfi, ychydig filltiroedd uwchben Maesteg, a rhedodd ar hyd y Dyffryn i Dondu lle trodd tua’r gorllewin tuag at Fynydd Cynffig a thrwy’r Pîl, y Drenewydd yn Notais i gyrraedd y môr ym Mhorthcawl. Roedd safleoedd eraill ar aber afon Ogwr ac yn y Drenewydd yn Notais wedi cael eu hystyried ar gyfer y doc ond fe’u gwrthodwyd, naill ai oherwydd anawsterau ar y tir neu oherwydd nad oedd y tirfeddianwyr yn fodlon cydweithredu. Roedd yr harbwr a adeiladwyd ym Mhorthcawl yn fasn petryal bach a oedd yn dibynnu ar y llanw ac felly dim ond ar adegau penodol o’r dydd y gellid ei ddefnyddio, ac ym 1840 cafodd ei ymestyn a’i ddyfnhau. Erbyn 1864 roedd y twf yn y diwydiannau haearn a glo yn golygu bod y ddau gwmni rheilffordd a oedd yn gweithredu ar y pryd yng nghymoedd Llynfi ac Ogwr wedi cydweithio i gael Deddf arall yn cynnig ehangu llawer mwy.

Byddai’r fynedfa i’r basn presennol yn cael ei hail-leoli, a byddai doc hollol newydd o ryw 7 erw yn cael ei adeiladu, wedi’i gysylltu â hi, ar y gogledd, a’i ffitio â gatiau fel na fyddai’n ddibynnol ar y llanw; byddai’r morglawdd hefyd yn cael ei ymestyn. Agorodd y doc newydd ym mis Gorffennaf 1867 ar gost o £250,000, ac mewn saith mlynedd cynyddodd faint o lo a allforiwyd bron i ddeg gwaith.

Arweiniodd dirwasgiad yn y diwydiant haearn i’r doc i ganolbwyntio mwy a mwy ar lo. Cyrhaeddodd y fasnach ei huchafbwynt ym 1892 pan ddociwyd dros 800 o longau, ond dirywiodd yn gyflym iawn ar ôl hynny, yn bennaf oherwydd agor dociau mwy eang a modern ym Mhort Talbot. Daeth masnach o Borthcawl i ben o’r diwedd ym 1906, a throdd y dref ei sylw o fasnach i hamdden.

Mae Archifau Morgannwg yn dal 32 o gynlluniau a baratowyd gan y peiriannydd o Lundain R.P. Brereton rhwng 1864 a 1866 ar gyfer ymestyn Doc Porthcawl (ref.: UDPC/HARBOUR).  Er i’r casgliad fod yn weddol fawr, efallai nid yw’n gyflawn; mae rhai ohonynt wedi’u rhifo, ond nid yw’r holl rifau yn bresennol. Yn ogystal â chynllun cyffredinol, maent yn dangos manylion gatiau’r doc, y morglawdd a’r rheiliau glo. Mae’r doc o 1867 wedi’i lenwi, ond mae’r cynlluniau wedi goroesi i’n hatgoffa o un agwedd ar dwf diwydiannol Fictoraidd, a’r newid ffawd mewn gwahanol borthladdoedd.

 

‘Wedi ei gau rhwng 4 wal goed ar long’: Mordaith o Gymru i Awstralia

Mae llawer o eitemau yn Archifau Morgannwg sy’n ymwneud â thrigolion Morgannwg a ymfudodd i ddechrau bywydau newydd yn Awstralia a Seland Newydd.  Un o’r rhain oedd Levi Davies o Bontypridd, a adawodd ei gartref ar 21 Awst 1863 a chyrraedd Melbourne o’r diwedd ar 6 Ionawr 1864.  Mae dyddiadur Levi yn nodi manylion ei fordaith ddewr dros y moroedd i ben arall y byd.

Ni chafodd Levi y dechreuad mwyaf cyffrous i’w daith:

Left Pontypridd August 21^st 1863 By the 9 o clock train to Cardiff thence by the Great Western Railway through Gloucester to Paddington Station arrived there at 4.45pm…

A rhai dyddiau yn ddiweddarach roedd e dal yn Llundain:

Tuesday 25^th August: This was the great day appointed for the ship to leave London for Melbourne, went on board in the morning and soon ascertained she would not sail that day.

Tuesday 1^st September: Went on board in the morning and was told she would sail some time in the evening remained on board all day, at 6.30pm she made her first start, went as far as the lock the other end of the basin, stayed there until 3pm the following day

Er gwaetha’r dechreuad llai na mawreddog hwnnw, o’r diwedd fe hwylion nhw Ddydd Mercher 2 Medi.  Ond unwaith eto, chyrhaeddon nhw ddim yn bell:

…at 3pm it being at full tide, the first mate gave the signal to start and we did… we had two Tugg Boats (steamers) to tow us as far as Gravesend where we casted anchor for the night…

Roedd gwynt i’w herbyn yn golygu y bu’n rhaid iddynt aros lle roeddent am fwy nag wythnos:

Thursday 10^th September: At 4.30am was awakened by the sound of the sailors heaving up the anchor… was informed by the First Mate that the wind had changed and was amenable for us to sail… now opposite Dover Castle

Unwaith i’r fordaith fynd rhagddi’n iawn, canfu Levi nad oedd pob un o’r teithwyr yn addasu’n dda i fywyd ar y môr. Ychydig ddyddiau yn unig ar ôl gadael Llundain, mae Levi yn nodi:

…sea very rough, ship rocking worse than a cradle, men women and children vomiting and purging effected by sea sickness.

Ond am Levi ei hun, Rwyf hyd yn hyn yn weddol rydd rhag ei effeithiau lleiaf.  Ei gyfrinach?  … Mae yfed dŵr heli yn dda iawn i atal salwch môr.

Mae’n ddiddorol darganfod o’r dyddiadur sut y goroesodd y criw a’r teithwyr fordaith mor hir heb alw mewn porthladd i gasglu nwyddau.  Yn amlwg roedd cyflenwadau ganddynt ar fwrdd y llong, ond fe wnaethant y gorau o’u hamgylchiadau hefyd, ac mae Levi yn cyfeirio at rywfaint o’u bwyd:

Saturday 26^th September: Threw 3 alive pigs over board, the remainder of 15 that died from distemper.

Friday 11^th September: …spent the morning in company with the Mate of the ship fishing, caught 2 Dog fishes, their skins as hard as Badger…

Saturday 3^rd October: …at twilight caught a fish called Baracoota…

Tuesday 13^th October: …caught upwards of 2500 gallons of rain water for drinking and cooking etc.

Sunday 29^th November: …caught a porpoise weighing about 150lbs ate some of it for breakfast.

Mae Levi hefyd yn manylu ar arferion ei gyd-deithwyr, nad oedd o hyd yn eu croesawu.  Pan oeddent yn dal i fod wedi angori yn Gravesend, yn aros i’r gwynt newid, mae’n nodi:

Wednesday 9^th September: …some of the passengers proposed going on shore in a Boat, to which I objected… about 1pm they went and returned at 6pm, more than half drunk…

Roedd y rheiny a oedd yn teithio gyda Levi ar y Trebolgan i Melbourne yn dod o amrywiol lefydd, ond yn tueddu i ffurfio’n grwpiau ar sail cenedligrwydd:

Thursday 3^rd September: …Irishmen gathered together to give us a jig, Englishmen took to play cards, Scotch men to play Draughts, and Dutch men to play Chess, I and my partner amused ourselves by walking backwards and forward on the Deck…

Gwnaeth Levi a’i gydwladwyr, oll yn anghydffurfwyr, bob ymdrech i gadw’r Saboth yn ystod y daith:

Sunday 6^th September: We Welshmen gathered together and formed a Bible class, we are only 4 Welshmen on board, one man and wife besides Thomas and me, the others are English, Irish, Scotch and Dutchmen, very little respects they show towards Sunday more than any other day.

Fel y gallech ddisgwyl, roedd y daith ymhell o fod yn un esmwyth.  Ar adegau roedd hi’n hollol frawychus i’r rheiny ar ei bwrdd, yn deithwyr a chriw ill dau:

Friday 18^th September: …explosion of thunder such as I never heard before nor any other one on board this ship, the forked lightning exhibiting in various shapes on the sky, dividing the heavens as it were, the howling of the wind, the roaring of the big waves raising up like mountains tossing the ship like a ball and the pouring of the rain… was enough to sink us all in despondency and give up all hopes of ever reaching any port… all of us expected every moment to be dashed to atoms and buried under the waves…

Sunday 20^th September: Was awakened this morning by the loud splashing of the great waves against the thin planks which separate us from sudden death…

Thursday 22^nd October: Tremendous heavy squalls at 2am which aroused us from bed, ship almost capsized several times…  I was asking some of the sailors at breakfast time what did they think of the weather last night… they said, that is just the sort of weather for us… but actions and manners speak louder than words sometimes, although they answered in that way when the uneasy moments were over, they did not mean it, there was seriousness imparted on every countenance at the time the squall occurred…

Ar adegau o anobaith o’r fath, ac ar siwrne mor faith, byddai meddyliau Levi yn naturiol yn troi am adref ac at y ffrindiau a’r teulu a adawodd ar ôl:

Thursday 24^th September: …many times I climbed up the rigging turning my face towards home anxious to know the state of your mind concerning me, but many a long month must pass before it is possible for me to hear from you on account of the long journey which is before me.  Please God I shall see the end of it.

A dechreuodd ddyfalu os oedd wedi gwneud y penderfyniad cywir:

The 115^th day of our voyage: The light of another Christmas Day has dawned upon us  …I had some thoughts of sadness about the past and some of anxiety when I looked into the uncertainty of the future…

Ac, er bod bywyd ar fwrdd y llong yn ddiflas o dro i dro…

Wednesday Thursday Friday and Saturday the 11^th 12^th 13^th and 14^th November

Nothing of much moment occurred these last few days…

The 115^th day of our voyage: Now I am upon the sea with nothing to relieve the dull monotony which I have now had (with little exception) for four weary months, confined within the 4 wooden walls of a ship, with nothing but strangers for our companions.

…roedd y profiadau newydd y daeth Levi ar eu traws yn ystod y daith yn rhyfeddol a dweud y lleiaf:

Wednesday 30^th September: …saw a big fish called by some Turtle, by others Tortoise, it’s a fish with hard shells on his back.

Saturday 24^th October: Crossed the line (Equator) at 6pm when old Neptune’s Secretary came on board… stated that his Divine Master was ill of cold which confined him to his room… medicine exactly to his disease not being obtainable in the waste of waters… wishing it to be understood that that particular kind of distilled spirit called rum was particularly suited to his Master’s disease…

Sunday 1^st November: A meteor commencing eastwards flashed up and along the sky, towards s. west, lighting the whole heavens more clearly than anything I ever saw except the sun itself, it must have lasted about 5 seconds and then exploded in sparks, leaving a luminous streak in its course behind it, which gradually disappeared, leaving everything in darkness as before…

Wednesday 4^th November: A matter of considerable excitement occurred today, a report spread among the passengers and crew that a shark was to be seen hovering about the prow of the vessel… the assertion was repeated that the rapacious monster was still there… The Captain… making his appearance with a large fishing hook in one hand and a piece of pork in the other (about 2lbs) the bait was fixed immediately and the hook attached to a rope which was carried by the Captain to the side of the ship and thrown over, in a very short time Mr Shark made his appearance… his jaws closed upon the bait… the word past, hoist away, and in a few moments we landed him safely on the Deck.

Tuesday 1^st December: In this part of the world it is not dark until 9pm.  I never saw daylight before at 9pm on the 1^st December.

Thursday 10^th December: …sighted an iceberg about twice as large as this ship…

Wedi misoedd ar y môr, daeth Levi a’i gyd-deithwyr o’r diwedd i olwg eu cyrchfan:

Monday 4^th January: Was called this morning at 5am by the First Mate (Mr Armstrong) to see land Cape Otway which was on the left of us just before we entered into Hobson’s Bay…

Ac o’r diwedd, fe lanion nhw ar dir Awstralia:

Wednesday 6^th January 1864: At 3pm went to shore on a boat, walked about in Williamstown landing and St. Kilda Hill…

Wyddom ni ddim rhyw lawer am dynged Levi unwaith iddo gyrraedd Awstralia.  Mae ambell nodyn yn y dyddiadur yn rhoi cliw ynghylch yr hyn a wnaeth am y blynyddoedd cyntaf wedi iddo gyrraedd:

Commenced work at a Farm near Bald Hills ‘Henry Loader’ on the 13^th January 1864.

L. A. Davies was appointed Secretary of the Bonshaw ‘Accident Fund’ on the 13^th day of March 1868.

Os oes unrhyw ddarllenydd yn gwybod hanes Levi Davies yn dilyn ei anturiaethau ar y môr mawr, byddem yn falch yn wir o gael gwybod.