Noson Burns yng Nghaerdydd

Ar 25ain Ionawr, sef penblwydd Robert Burns, bydd Albanwyr ar draws y byd yn ddathlu Noson Burns.  Yma yng Nghaerdydd, trefnwyd y dathliadau yn traddodiadol gan Gymdeithas Albanaidd Caerdydd, pan fyddai’r aelodau yn dod ynghyd ar gyfer eu swper Noson Burns flynyddol.

Ffurfiwyd Cymdeithas Albanaidd Caerdydd ym 1886.  Nod y Gymdeithas oedd i hyrwyddo cyfeillgarwch cymdeithasol ymhlith Albanwyr oedd yn byw yn Nghaerdydd a’r cyffuniau, drwy drefnu ciniawau a digwyddiadau cymdeithasol; i gynnig cymorth i Albanwyr a’u deuluoedd sydd angen cefnogaeth y Gymdeithas, ac i hybu cynlluniau addysgiadol yng Nghaerdydd ymhlith pobol o dras Albanaidd.  Bu’r Gymdeithas ar ei fwyaf llwyddiannus yn ystod yr 1920au a’r 1930au.

Mae cofnodion Cymdeithas Albanaidd Caerdydd, sy’n cael eu chadw yn Archifau Morgannwg, yn cynnwys rheglenni ar gyfer dathliadau Noson Burns (D677/3), digwyddiad flynyddol yng nghalendr y Gymdeithas.

Mae’r rhaglen ar gyfer y cinio ym 1924, a chafodd ei gynnal yn y Bute Saln yn fwyty Cox yng Nghaerdydd, yn cynnwys fwydlen Albanaidd traddodiadol.  Ceir ‘Kail Broo’, gyda haggis i ddilyn ynghyd a ‘champit tatties’.  Yna cig oen gyda jam cyrains cochion a tatws naill ai wedi eu rhostio neu wedi eu berwi, a sbrowts.  Ac i bwdin?  Wel pwdin Rabbie ei hun, ynghyd a ‘tremlin tam’, tarten afal neu salad ffrwythau.  Ac i orffen paneidiau o goffi.  Digon o wledd!

 

Yr haggis oedd uchafbwynt y fwydlen, a byddai’n cael i’w gyflwyno is ain y bibgorn a’i chyfarch gan un o’r gwesteion.  Roedd yna hefyd sawl llwncdestun yn ystod y noson, gan gynnwys y llwncdestun traddodiadol i’r marched a’u hateb nhw.

Yn ogystal a’r rhaglenni ceir ddwy ‘Pasport Albanaidd’ a roddwyd i westeion i’r digwyddiad Noson Burns ac sy’n cynnwys y rhaglen a’r fwydlen ar gyfer y noson (D677/4/2).  Cyflwynwyd i’r merched a cynychoch y dathliadau swfenir yn cynnwys cyfarchiad a chan (D677/4/3).

 

Roedd hi’n arferiad i wahodd y Prif Weinidog i’r ddathliadau, ac mae ffeiliau’r gymdeithas yn cynnwys gohebiaeth gyda Swyddfa’r Prif Weinidog (D677/5/1).  Ym 1929 gwahoddwyd Ramsay McDonald, ond bu orfod iddo wrthod yn gwrtais gan ei fod yn digwydd ar yr un adeg a’r Cynhadledd Pump Pwer yn Chequers.  Derbyniwyd telegramau Noson Burns gan y Gymdeithas oddi wrth Brenin Sior V (D677/5/1), a oedd pob tro yn eu llongyfarch ar noson lwyddiannus.

Rydym yn gobeithio bydd holl pobol Albanaidd Caerdydd a de Cymru yn treulio Noson Burns hyfryd ar 25 Ionawr.

Gwaed Morgannwg: Rhydwelïau Tywyll, Hen Wythiennau

Here, are the stiffening hills, here, the rich cargo
Congealed in the dark arteries,
Old veins
That hold Glamorgan’s blood.
The midnight miner in the secret seams,
Limb, life, and bread.

– Mervyn Peake, Rhondda Valley

Mae cerdd Mervyn Peake, Rhondda Valley, yn disgrifio cloddio am lo fel y gwaed roes fywyd i Gymoedd Cymru. Yn wir, arweiniodd twf cyflym y diwydiant  glo yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg at ddatblygiad cymdeithas cwbl newydd yn Ne Cymru, gyda’r ffocws ar y lofa leol. O ganlyniad mae gan faes glo De Cymru ran bwysig i’w chwarae yn ein dealltwriaeth o’r Chwyldro Diwydiannol ac o hanes Cymru a Phrydain yn fwy cyffredinol.

‘Pride of the Valleys’ [DNCB/64/60]. Datblygodd cymunedau newydd yn ne Cymru gyda’r glofa lleol fel canolbwynt. Rhwng 1901 a 1911 derbyniodd de Cymru mewnfudwyr yn gynt nag unrhyw le arall yn y byd oni bai am yr UDA.

Mae ei arwyddocâd yn golygu fod cofnodion archifyddol y diwydiant glo hefyd yn bwysig fel dogfennaeth sylfaenol yn ymwneud â threftadaeth De Cymru.  Mae casgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol (NCB) yn Archifau Morgannwg yn cwmpasu’r G19 a’r G20, yn dogfennu datblygiad, newid a dirywiad diwydiant sydd gyfystyr â De Cymru, ac olrhain effaith glofeydd ar fywydau ac iechyd y bobl oedd yn gweithio yn y diwydiant. Gyda hyn oll mewn golwg mae Archifau Morgannwg nawr wedi dechrau ar broject ‘Gwaed Morgannwg: Rhydwelïau  Tywyll, Hen Wythiennau’ er mwyn catalogio a chadw casgliad yr NCB a chofnodion ei ragflaenwyr a hynny trwy gyfrwng grant catalogio gan y Wellcome Trust.

‘Pneumoconiosis, The Deadly Dust’ [DNCB/64/53]. Wedi ei catalogio, bydd casgliad y Bwrdd Glo yn ehangu’r posibiliadau ar gyfer ymchwil i iechyd a gofal cymdeithasol yng nghymunedau glofaol de Cymru.

Mae casgliad yr NCB yn amrywiol o ran ei gwmpas a’i gynnwys, o lyfrau cyflog a chynlluniau glofeydd ar raddfa fawr i ffotograffau a llyfrau cofnodi damweiniau. Mae’r holl gofnodion hyn yn bwysig yn eu ffyrdd eu hunain fel modd o gynrychioli sut roedd yr NCB a glofeydd unigol yn gweithredu.  Gallwn  ddarganfod cofnodion am beryglon gweithio mewn glofeydd trwy gyfrwng cofnodion mewn llyfrau damweiniau; gallwn ddysgu am drychinebau mewn glofeydd trwy gyfrwng adroddiadau ac ymholiadau swyddogol; a deall mwy am ddarpariaeth gofal iechyd a llesiant cymdeithasol ar gyfer glowyr a’u teuluoedd trwy gyfrwng cofnodion yn ymwneud ag iawndal am salwch diwydiannol megis pneumoconiosis, a dogfennau yn ymwneud a chyflwyno baddondai yn y lofa i wella glendid ar gyfer y glowyr. Gall y cofnodion hefyd ddangos sut roedd y glofeydd yn rhyngweithio gyda’r gweithlu trwy gyfrwng deunydd yn ymwneud â phynciau fel streiciau ac undebau’r glowyr.  Yn gyffredinol, mae amrywiaeth y cofnodion yn y casgliad yn dangos pwysigrwydd y lofa, er nad yn destun hapusrwydd bob tro, yng nghymunedau De Cymru.

Mae cymhorthion chwilio presennol casgliad y Bwrdd Glo yn anodd i’w ddefnyddio ac yn cyfyngu mynediad i’r casgliad.

Mae deunyddiau gan ac yn ymwneud â’r Bwrdd Glo Cenedlaethol wedi eu cyflwyno i Archifau Morgannwg ar sawl achlysur ers y 1960au, gan adael yr Archifau â dros 80 o wahanol ddeunydd unigol, oll yn amrywio o ran faint o wybodaeth ddisgrifiadol sydd yn eu cylch, o flychau â phennawd fel ‘Deunyddiau amrywiol’ i flychau wedi eu categoreiddio’n fwy defnyddiol gydag enwau glofeydd unigol wedi eu nodi. Er y gall ymchwilwyr ddod i ystafell chwilio’r Archifau i weld deunyddiau yng nghasgliad yr NCB, mae’r 225 o flychau, 470 rhôl ac 884 cyfrol ar hyn o bryd wedi eu rhestru mewn modd sy’n ei gwneud yn anodd llywio drwy’r casgliad a’i ddeall fel cyfanwaith. Bydd project ‘Gwaed Morgannwg’ yn darparu mynediad haws a mwy hygyrch i gasgliad yr NCB trwy greu catalog electronig (bydd ar gael i’w chwilio drwy ein catalog ar-lein Canfod) a chadwraeth gorfforol ar ddeunydd a ddifrodwyd neu sydd angen ei lanhau.

Mae ein gwirfoddolwyr NADFAS eisoes wedi dechrau ar y tasg anferth o lanhau eitemau o gasgliad y Bwrdd Glo

Mae’r gwaith ar broject ‘Gwaed Morgannwg’ yn mynd rhagddo erbyn hyn, gyda’n tîm o wirfoddolwyr yn gwneud gwaith gwych i ddechrau ar lanhau’r cyfrolau, a’r gwaith ymchwil mae’r archifydd yn ei wneud i adeiladu swmp o wybodaeth ynghylch y casgliad a’r diwydiant glo yn Ne Cymru, er mwyn hysbysu’r sefydliad ynghylch y  cofnodion. Os carech wybod mwy am y project yna cadwch olwg ar y dudalen flog a’r cyfryngau cymdeithasol ar gyfer derbyn y newyddion diweddaraf neu cysylltwch â ni: glamro@caerdydd.gov.uk

Y Parch. Henry Bowen ac Annie Bowen o Gaerdydd

Yng nghasgliad Archifau Morgannwg y mae dogfennau teulu’r Parchedig Henry Bowen, offeiriad plwyf Eglwys Santes Catrin, Treganna, Caerdydd. Mae’r archif eang yn cynnwys hanes oes Henry Bowen a’i wraig Annie. Yn ystod y cyfnod hwn yn yr 20fed ganrif bu dau ryfel byd, y dirwasgiad rhwng y ddau ryfel a’r newidiadau cymdeithasol mawr a ddaeth rhwng Oes Fictoria ym Mhrydain a’r Chwedegau.

Gwasanaethodd Henry Bowen trwy gydol y Rhyfel Byd Cyntaf.  Astudiodd ym Mhrifysgol Rhydychen ac roedd yn offeiriad plwyf yng Nghaerdydd yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ni all yr erthygl fer hon wneud cyfiawnder â’r casgliad hynod a diddorol hwn, felly bydd yn canolbwyntio ar fywyd Henry Bowen yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ymrestrodd Henry â’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn nhymor yr hydref 1914. Fel y gwnâi llawer iawn o wirfoddolwyr, ymrestrodd ynghyd â nifer o’i gyfeillion o Lantrisant. Prif ffynhonnell yr erthygl hon yw llythyrau serch a anfonai Henry at Annie drwy gydol y rhyfel; mae ymhell dros gant ohonynt. Ysgrifennodd Henry ei lythyrau o 1914 a hyd at fis Gorffennaf 1915 yn ystod ei gyfnod yng Ngwersyll Park House yn Salisbury Plain cyn cael ei anfon i Fyddin Ymgyrchol Prydain.

Mae llythyr Henry ar y 9fed o Awst 1915 yn disgrifio’r adran yn y rheng flaen lle’r oedd ef ond, oherwydd rheoliadau milwrol, ni chai ddatgelu unrhyw fanylion ynghylch ei leoliad, oni bai am y canlynol:

…the area has cobbles and the church bells that sound like home.

Ar ddiwedd ei lythyr, eglura y rhoddir ei lythyr mewn amlen filwrol, oherwydd y gofyn am gyfrinachedd, ac y roedd gofyn iddo dyngu ar ei lw nad oedd yn datgelu unrhyw faterion na lleoliadau milwrol.

Fel y noda mab Henry mewn casgliad arall o nodiadau, mae ei lythyrau cynnar yn brin eu cynnwys, ond yn raddol deuant i gynnwys ffeithiau diddorol: gweld bomio o awyren, cael ei saethu i lawr uwchlaw’r Iseldiroedd ym 1915, Wrth gwrs, ni ddylid ystyried ei ohebu ag Annie fel hanes llygad dyst o’r gwrthdaro yn y ffosydd ond yn hytrach fel llythyron serch.

Ar y 10fed o Fawrth 1916, ymddiheura Henry am beidio ag ysgrifennu ynghynt:

…only it is so awkward the trenches we are in… Perhaps you will understand  when I tell you it is impossible to move twenty yards in the daytime.

Ar 24 Ebrill1916, ymddiheura Henry unwaith eto am beidio ag ysgrifennu:

Many a time during the last four weeks… I have been on the point of sitting down to write a decent letter but we have been on the move every day.

Mae nifer o lythyrau o’r cyfnod rhwng mis Mehefin a mis Tachwedd ac mae hoffter mawr Henry o Annie yn thema ganolog. Dylid deall yr ysgrifennodd Henry’r llythyrau hyn yn ystod Brwydr y Somme, lle bu’n dyst i gyflyrau ffisegol arswydus y ffosydd, a ddaeth yn gorsydd mwdlyd gyda marwolaethau ac anafiadau echrydus.  Mae merch Henry, Dorothy, wedi ychwanegu casgliad ardderchog o nodiadau ar sail y sgyrsiau a gafodd gyda’i thad wedi’r rhyfel, yn cychwyn gyda’i atgofion byw o’r tanio mawr cyn cychwyn yr ymosod ar y 1af o Orffennaf 1916. Yn ystod y diwrnod hwn y cafwyd nifer mwyaf yr anafiadau yn hanes Byddin Prydain, tua 60,000, yn cynnwys 20,000 a fu farw. Wrth ddarllen y llythyrau a ysgrifennwyd dros y 5 mis, does dim awgrym o’r lladdfa a fu’n ganlyniad i’r brwydro ffyrnig.

Treuliodd Henry ran fwyaf 1917 yn derbyn hyfforddiant i filwyr troed yn yr Alban.  Yn y casgliad y mae nifer o lawlyfrau Hyfforddiant Milwrol, sydd fwyaf perthnasol i gyflwr maes y gad cyn 1914. Fodd bynnag, cafwyd ailargraffiadau er mwyn cynnwys y newidiadau ac adlewyrchu natur sefydlog rhyfela mewn ffosydd. Un nodwedd yr ystyrid fel rhywbeth hollbwysig wrth hyfforddi swyddogion oedd y pwyslais ar ddrilio a disgyblu.

Ym 1918, aeth Henry’n ôl i gymryd dyletswydd weithredol ar faes y gad, ac eto ni allwn ond dyfalu ym mhle yr oedd British Expeditionary Force. Mae naws gyffredinol ei lythyrau’n awgrymu ei fod yn gyfnod o wrth ymosodiad Almaenig mawr a fu ym misoedd cynnar 1918, pan wthiwyd lluoedd Prydain yn ôl rai milltiroedd.

Ar 31 Mawrth 1918, ysgrifennodd:

It’s been a deuce of a time but thank God I’m quite well. All my kit has gone I have only what I stand up in… I could not get any writing matter away as everything has been topsey turvey.

Yn y papurau ar gyfer y cyfnod hwn y mae taflen sy’n dangos natur giaidd y Rhyfel Byd Cyntaf, gan ddisgrifio’r weithdrefn i’w dilyn wrth ddefnyddio masg nwy pan ddefnyddid nwy gwenwynig mewn ymosodiad. Fel y sonia ei ferch, nid yr Henry’n crybwyll y llawer ŵr o Lanrisant a anafwyd. Ond yn llymder a thristwch eang 1918, bu un digwyddiad llawen: priododd Henry ag Anne ym mis Awst. Digwyddiad mawr arall yn llythyron Henry o 1918 oedd yr Almaen yn ildio a llofnodi’rr Cadoediad ar yr 11 Tachwedd 1918. Mae ei lythyr ar y dyddiad hwnnw’n disgrifio ei emosiynau a’r rhyddhad y teimlai o oroesi rhyfel mor drychinebus a laddodd 17,000,000.

Cipolwg sydyn ar brofiadau Henry ac Annie yn ystod 1914-1918 a gewch yn y darn byr hwn. Mae’r casgliad yn cynnwys nifer o ddogfennau sy’n berthnasol i fywyd llawn a diddorol Henry ac Annie wedi eu priodas: ei amser yn Rhydychen, cychwyn teulu a dod yn offeiriad plwyf Eglwys Sant Catrin yn Nhreganna. Eitem ddiddorol yw dyddiadur Henry ym 1941, blwyddyn bwysig yn yr Ail Ryfel Byd. Ym 1941 bu cyrchoedd awyr a daeth y blits i Gaerdydd; bu brwydrau mawr yn anialwch gogledd Affrica; ymosododd yr Almaen ar Rwsia, ac ymosododd Japan ar Pearl Harbour a arweiniodd at yr UDA yn ymuno â’r Cynghreiriaid; mae disgrifiadau o hyn oll. Mae cefndir milwrol Henry fel milwr yn amlwg o’r gorfoledd a gaiff o glywed am lwyddiannau Prydain a methiannau’r Almaen, nad yw ei swydd fel offeiriad plwyf ei dawelu. Dylai unrhyw un sydd am gael dysgu am fywydau Henry ac Annie Bowen mewn mwy o fanylder gysylltu ag Archifau Morgannwg, lle bydd staff yn hapus i roi cymorth i aelodau’r cyhoedd i ymchwilio.

John Arnold, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Werth pob ceiniog’: Adeiladu Gorsaf yr Heddlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr ym 1845

Pan sefydlwyd Heddlu Bro Morgannwg ym 1841, bu galw mawr ledled y sir am orsafoedd addas ar gyfer y plismyn newydd. Yn ei adroddiad cyntaf ar gyfer Sesiynau Chwarter Cyffredinol dros Heddwch y Sir, pwysleisiodd y Prif Gwnstabl Capten Charles Frederick Napier ar 30 Awst 1841, fod angen un ai disodli’r cyfleusterau presennol yn gyfan gwbl neu eu hailwampio. Mewn trefi megis Merthyr, roedd carcharorion dan oruchwyliaeth cwnstabliaid yn y ddalfa mewn tafarndai lleol, oherwydd barn Napier bod y celloedd, pan fônt ar gael, yn:

…totally unfit for the reception of such prisoners.

Nododd Napier bod angen gorsaf gyda chelloedd cloi ym mhob prif dref yn y sir. O ran Pen-y-bont ar Ogwr, a oedd yn Ardal Ogwr, dywedodd:

I propose making Bridgend the Station House for this District and the residence of the Superintendent…  Bridgend being the central point it is highly desirable that a good station house should be erected, I would suggest that the building should contain a residence for the Constable, with offices for the Superintendent, and four cells  [Cofnod Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg, yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Er y cytunwyd y byddai Ffi Heddlu o £800 yn cael ei godi’n benodol ar gyfer ariannu Gorsaf yr Heddlu, cydnabuwyd y byddai’n cymryd amser i adeiladu eiddo addas ym mhob ardal.  Ni aethpwyd i’r afael â’r sefyllfa ym Mhen-y-bont ar Ogwr tan 1845. Yn Archifau Morgannwg, ceir y cynlluniau gwreiddiol ar gyfer gorsaf newydd yr heddlu a adeiladwyd yn y cyfnod, a llawer o’r ohebiaeth a oedd yn ymwneud â negodi’r gwaith adeiladu.

Roedd y newyddion yn 1843 bod cynlluniau ar waith i adeiladu, drwy gontract preifat, neuadd dref newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ar dir Iarll Dwnrhefn yn gyfle i ymgorffori gorsaf heddlu, celloedd a llys yn yr adeilad.

Sefydlwyd Pwyllgor Ynadon i oruchwylio’r gwaith o adeiladu gorsafoedd yr heddlu. Pan aeth y grŵp a oedd yn gyfrifol am adeiladu Neuadd Dref Pen-y-bont ar Ogwr at y pwyllgor hwn yn 1843, cytunwyd y byddai modd cynnal cyfleusterau ar gyfer yr heddlu a’r ynadon lleol yn llawr isaf Neuadd y Dref. Caiff manylion y cytundeb a sefydlwyd ar y pryd eu nodi yng Nghofnodion y Sesiynau Chwarter Cyffredinol dros Heddwch a gynhaliwyd yng Nghastell Nedd 27 Mehefin 1843, ac sydd ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

… the Inhabitants of Bridgend (having previously determined to erect a Town Hall in that Town by private subscription) offered the Magistrates to provide on the basement story of the proposed Hall the necessary accommodation for the Police upon being paid by the County as much as a Police Station House, including the price of the Land, would have cost in any other situation in the Town.

A Meeting of the Committee of Magistrates was immediately afterwards held and they agreed to pay the subscribers to the Town Hall the sum of Three hundred and fifty pounds for providing such accommodation according to such plan and upon having a Lease of the Station House for a Thousand years at a Pepper Corn rent, granted to the County, the whole arrangement being subject to the approbation of the Secretary of State.

It is intended to set apart in the basement story two rooms viz ‘the Magistrates Room’ and the ‘Waiting Room’ adjoining, for the use of the Magistrates of the District they having at present no room in which to hold their Petty Sessions.

The Upper Story is intended to be used as a Public Hall with Judge’s and Jury Rooms.

That, save such as may be included under the head of ‘County Meetings and duly convened’, it shall not be used for any meeting of a political party, polemical, or controversial character or complexion  [Cofnod Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yng Nghastell Nedd ar 27 Mehefin 1843, cyf.: DMM/CO75/2].

Roedd y ddarpariaeth olaf ynghylch defnyddio’r Neuadd at ddibenion gwleidyddol, yn weithredol am 40 mlynedd. Cafodd ei ddiddymu yn ôl penderfyniad y pwyllgor rheoli ym mis Mai 1885 [Llyfr Cofnodion Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 1845-1941, cyf.: DXS/1, t103].

Mae cynlluniau gwreiddiol y llawr isaf, a ddyluniwyd gan y pensaer, D Vaughan, i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

Mae gan y cynlluniau sêl cŵyr ac maent wedi’u llofnodi sy’n cadarnhau eu bod wedi’u cymeradwyo gan Ysgrifennydd Gwladol y Swyddfa Gartref, Syr James Graham, ar 8 Awst 1843. O ystyried mai dim ond un heddwas oedd yn gyfrifol am dref Pen-y-bont ar Ogwr, nid oedd Gorsaf Heddlu Bro Morgannwg yn fawr ddim o ran maint, gan gynnwys un ystafell wely 12 troedfedd x 12 troedfedd, ystafell storio o faint tebyg ac ystafell fyw gyda storfa danwydd, 14 troedfedd x 17 troedfedd. Yn ychwanegol i hyn, roedd tair cell a phob un ohonynt yn 10 troedfedd x 6 troedfedd. Nododd Napier pan fo celloedd ar gael yn y sir, roeddent yn aml yn oer iawn ac yn anaddas ar gyfer eu defnyddio yn ystod y gaeaf. Er mwyn mynd i’r afael â hyn, trefnwyd bod y celloedd ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn cael eu gwresogi gan simneiau tanau mewn ystafelloedd cyfagos. Roedd gan bob cell doiled hefyd. Dyrannwyd llawer iawn o weddill y llawr isaf at ddibenion Ynadon Cannoedd Casnewydd ag Ogwr, gydag Ystafell Ynadon ac Ystafell Lys. Mae’n debyg y byddai lampau olew wedi’u cynnau gyda’r nos er mwyn goleuo’r llawr isaf, oherwydd nid oedd unrhyw oleuadau nwy yn Neuadd y Dref tan 1847 [Neuadd Dref Pen-y-bont ar Ogwr, cyf.: DXAG].

Mae copïau o’r datganiad Ymddiriedolaeth a’r les ar gyfer yr orsaf o fis Awst a Hydref 1844 hefyd ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg. Maen nhw’n cadarnhau bod y gwaith adeiladu wedi cymryd ychydig dros flwyddyn i’w gwblhau.

The foundation stone of the building which was erected by public subscription, was laid on the thirteenth day of September 1843, by the Rt Honorable John Nicholl, MP. Her Majesty’s Judge Advocate General and the Hall, having been completed, was delivered up to the subscribers by Mr John Rayner of Swansea, the Architect, on the first day of May 1845  [Llyfr Cofnodion Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 1845-1941, cyf.: DXS/1].

Roedd y cyfleusterau fwy neu lai yn unol ag argymhellion Napier, gyda llety i’r cwnstabl lleol. Byddai’r rhent ar gyfer y llety hwn yn dod allan o’i gyflog. Fodd bynnag, dim ond tair cell a adeiladwyd, yn hytrach na phedair.  Cymrodd yr Ymddiriedolwyr gyfrifoldeb dros y Neuadd y Dref newydd yn swyddogol ym mis Mai 1845, a chynhaliwyd y cyfarfod cyntaf ar ddechrau mis Mehefin. Gwnaethpwyd mân ddiwygiad i ddyluniad yr orsaf ym 1848, sef adeiladu grisiau o’r orsaf i ddoc y carcharorion yn y neuadd. Mae modd gweld y cynlluniau ar gyfer hyn yn Archifau Morgannwg hefyd, ynghyd â chadarnhad eu bod wedi’u cymeradwyo gan Syr George Grey, yr Ysgrifennydd Cartref, ar 2 Medi 1848 [Cofnodion Heddlu Morgannwg, Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 2 Medi 1848, cyf.: DCON236/1].

Mynegwyd barn ar y cyfleusterau newydd ar gyfer yr heddlu a’r ynadon yng nghyfarfod yr Ynadon, a gynhaliwyd mis yn ddiweddarach yn ystod Gorffennaf 1845. Adroddwyd am hyn yn y Cardiff and Merthyr Guardian. Ar un llaw, roedd hi’n amlwg bod sawl mân broblem:

Bridgend Station House. It was stated that the rooms of this station smoked very badly – that the chimneys did not draw well…  After a short conversation upon the subject… it was ordered that steps should immediately be taken for the purpose of lessening, if not entirely removing the evil complained of by the inmates of the Bridgend Station House  [Cardiff and Merthyr Guardian, 5 Gorffennaf 1845].

Ond ar y llaw arall, yn gyffredinol roedd yr Ynadon yn fodlon eu bod wedi taro bargen dda ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Wrth drafod eu bodlonrwydd ar y cyfleusterau newydd, dywedodd un Ynad, Robert Knight:

At all events he thought the county had received a good shilling’s worth for a shilling in having a station house which cost £500 for £300. (Hear).  [Cardiff and Merthyr Guardian, 5 Gorffennaf 1845].

Ni chofnodwyd unrhyw wybodaeth ynghylch bodlonrwydd trigolion Pen-y-bont ar Ogwr ar hyn.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg