Mae’r ddwy rysáit hyn ar gyfer eli ar gyfer cryfhau breichiau neu goesau gwan yn cael eu cymryd o lyfr llawysgrif sy’n cynnwys dros 150 o ryseitiau meddyginiaethol a choginio a luniwyd yn yr 17eg ganrif ac sydd bellach yn cael ei gadw yn Archifau Morgannwg (cyf.: DXLA).
Take a yonge puppye of x dayes ould Kill it and flea [flay] it Cutt it in quarters and wash it very Cleane.- Seeth it in an earthen pipkin with runninge water when it seetheth skym of the fatt as it riseth Keepe it in a gally pott and anoynt the place greved morninge ond evening then wrap the skyne of the whelp aboute it and keepe it warme.
Neu:
Take the bigest garden wormes slice them and cute them, and wash them in white wine very cleane, boyle them in sweete salle[t] oyle tell it be a thicke oyntment, then anoynt the plac greeved
Mae hanes y llyfr yn aneglur: nid yw enw a lleoliad y casglwr (neu’r casglwyr, gan ei bod yn ymddangos bod mwy nag un person yn gysylltiedig) yn cael eu nodi yn unman, ac nid oes unrhyw arwydd o ffynonellau’r ryseitiau. Fodd bynnag, mae rhwymiad y llyfr yn cynnwys memrwn o gyfnod y Frenhines Elisabeth. Ymddengys yn rhan o dderbynneb ar gyfer Swydd Gaer, ac mae’n debyg ei fod wedi’i ysgrifennu flynyddoedd lawer wedi hyn, yr enw a’r dyddiad G. Lambert, 1790 a’r teitl Some Curious Recipes.
Ni roddir ryseitiau ar gyfer prydau cig, ond mae rhai ar gyfer paratoi pysgod a dofednod: berwi carp, berwi iâr, a stiwio neu ferwi caprwn. Mae’r dull o ferwi caprwn, i gymryd un enghraifft, fel a ganlyn:
Drawe him and trusse him wash him very cleane put a little parsley and Salt into the belly of him, then put it in to a pipkin with the strong broth of Veale or Mutton a Faggot of Rosemary Tyme and persiley and other hearbs as Beets Sorrell yonge Lettices and what other hearbs you wil[l] a little large Mace whole pepper some Verjuice for seasoninge then put in your Marrowe and let it boyle a quarter of an hower. Your Capon being thus boyle[d] serve it in with Sopps in the same broth.
Mae’n ymddangos bod y rhan fwyaf o’r ryseitiau coginio ar gyfer melysion o wahanol fathau: cacennau (lemwn, cwinsen, siwgr, oren ac almon), macarŵns, hufenau (afal, cwinsen ac almon), marmalêd (gwyn a choch), ar gyfer sychu, cadw neu felysu gwahanol ffrwythau (ceirios, bricyll, cwinsen, neu afalau ceilliau’r esgob), ac am wneud jeli. Fel yr esbonia P.C.D. Brears yn The Gentlewoman’s Kitchen (Wakefield, 1984), roedd yr asiantau jelïeiddio sylfaenol ar gyfer jeli yn y dyddiau cyn datblygiad masnachol gelatin naill ai’n naddion cyrn ceirw neu’n draed lloi ac mae’r llyfr ryseitiau hwn yn disgrifio jelis yn seiliedig ar y cynhwysion hyn. Felly, mae un rysáit ar gyfer jeli yn dechrau, efallai braidd yn amheus, gyda:
Take Calfes feete and knuckles or shoulders of Veale as you thinke sufficient for the quantitie which you meane to make, then seeth it till it come to a Jelly, and scum it very well ln the seethinge. Then straine it very well into a faire vessell and let it stand till it be thoroughly cold then take faire water and sett it upon the fire, and when it seethes take a spoonefull or twoe of it and put it upon your Jelly and stirre it that it make not the Jelly to melt and so put on water till the fatt be cleare from the Jelly
I’r jeli hwn ychwanegir cynhwysion wedyn, yn ôl a ddylid gwneud jeli gwyn neu goch. Ar gyfer jeli gwyn, mae angen sinamon wedi’i olchi mewn gwin gwyn, sinsir, cnau, mês, hadau coriander, gwynnwy, gwin gwyn, dŵr rhosyn ac, os yw ar gael, tamaid o finegr gwyn. Cyflenwir lliwio ar gyfer jeli coch gan droell, wedi’i fwydo am awr mewn gwin clared If you will have your gelly looke like ruby put in a little hole Saffron. Atgoffir y cogydd hefyd i ychwanegu halen. Pan fydd y gymysgedd wedi’i pharatoi a’i berwi, rhaid ei phasio drwy fag jeli, mor aml ag sydd angen, wedi’i leinio â phlu neu frwyn wedi’u golchi’n lân, but be sure your bagge be very cleane and sweete or els all is marred. Yna mae’r jeli’n cael ei adael mewn llestr gali a’i gadw mewn lle oer, wedi’i orchuddio â phapur, a’i felysu i’w blasu.
Rhoddir ryseitiau ar gyfer gwneud dau fath o ddiod, gwin Iprocras a gloywon posel. Mae’r enw Iprocras yn deillio o’r meddyg Groeg hynafol, Hippocrates, gan fod y gwin yn cael ei hidlo drwy fag a elwir yn llawes Hippocrates. Dyma’r rysáit a roddir yn y llyfr hwn:
Take o pottle of Claret wine and 4 ozs. of all these manners of spices which must be Cloves Mace Nutmegg ginger Sinamon and put these spices in a little bogge, and steepe in the wine and a pound of sugar, and some Rosemary and brewe these together.
Roedd gloywon posel yn ddiod a oedd yn rhoi cynhesrwydd yn erbyn oerfel y nos, yn cynnwys llaeth poeth, wedi’i halltu â chwrw, gwin neu hylifau eraill, gyda siwgr neu sbeis. Fe’i gwnaed, fel yr esbonia P.C.D. Brears, drwy ddod â swm o hufen trwchus wedi’i felysu â siwgr i’r berw ac yna efallai ychwanegu sac – gwin cyfnerthedig – i geulo’r gymysgedd, neu ar gyfer fersiwn gyfoethocach, arllwys yr hufen i gymysgedd o wyau, sac, gwin gwyn neu gwrw, wedi’i flasu â chnau, mês, sinamon, dŵr rhosyn neu rin oren neu lemwn. Wedi’i adael ar garreg aelwyd gynnes am hanner awr, byddai’r gymysgedd hon yn setio fel cwstard, ond fel arfer fe’i trowyd i gynhyrchu pryd llaith o geuled meddal mân. Mae’r llyfr ryseitiau yn cynnwys dwy rysáit ar gyfer posel, un wedi’i wneud â sac a’r llall gyda chwrw a gwin. Yn anffodus, mae rhan o’r dudalen sy’n rhoi’r rysáit ar gyfer y posel sac wedi datgyfrannu, ond mae rysáit wedi goroesi lle defnyddir posel cwrw fel sail ar gyfer diod i leddfu claf sy’n dioddef o faen geiri:
Take a quart of milke and halfe a pinte of beere, and halfe a pinte of white wine, make hereof a cleare possett drinck, Then take 4 or 5 slyces of good Licoras, and halfe a handfull of pillitorie of the walle,: as much mother of tyme: 4 or 5 winter cherries: Boyle these verie well in the possett drinck: Then put too a good draft of this possett, 3 spoonefulles of the syrrupp of Althea,; drinck it morninge and att night.
Mae’r rhan fwyaf o’r eitemau y mae’r llyfr yn eu cynnwys yn feddyginiaethol yn hytrach na bwyd a diod. Mae’n ymddangos bod y byd naturiol i gyd yn cael ei ddefnyddio i leddfu nifer sylweddol o anhwylderau dynol, ac fel y dengys y ddau gofnod a ddyfynnwyd ar ddechrau’r erthygl hon, roedd anifeiliaid mor amrywiol â chŵn a mwydod mewn cymaint o berygl â phlanhigion. Dyma rai o’r meddyginiaethau y mae’r llyfr yn eu cynnig:
For the rhume or coffe; A medecine for the Small pox to anoint the face with; For a stitch in the side; For the Dead palsye; A medicine for the ague to lay to the wrist a little before the fitt comes; To moke haire grow; a poulties for one that is stunge with a snake; for pimples or rednesse in the face; for the bloody flixe; for the pain of the backe; for green wounds; for a Consumption of the lung; A medicine for the stone; A medicine to cure a blasted face or St. Anthonies fier; To anoynte a Childe if you fear burstinge; For the wormes; For the Itch; For the Strangury; To help a Rupture, to expell wind out of the Bladder; For the Canker or Fistula.
Mae’n ymddangos bod un dŵr cordial penodol wedi’i gynllunio i leddfu nifer o anhwylderau:
To make a Cordiall Water good against infectious diseases, as the plague poxe measells or pestilent burninge feavers or to remove any offensive or venemous matter from the heart or stomack or to be used after a Surfett or in passions of the Mother and for children in fitts of convulsions, and tis generall good to comfort or strengthen nature in all cold causes.
Mae’r rysáit ganlynol ar gyfer:
An Oyntment called Turnors oyntment good and excellent for all kinde of bruises and swellings to be begun to be made the 9th day of May and ended the 23th.
Take of Arkangell the weight of 2li, to the third joynt, flowers stalkes and leaves and then take 2li of boares grease but.first take hearbs and chopp them as small as possibly you may and then take the aforesaid grease and stampe them small altogether with a pestill then put them into an earthen pipkin or pott and stopp the mouth of the pot close with a Trencher and some past and set them into the hottest horsedungehill that you can finde and set the pot therein a Yard deep and there let it stand till that day fortnight after, and then take it out againe and also take the oyntment forth of the pott and give them one boile over the fir[e] and so straine it out into Gally potts for the severall uses
Fel dewis amgen i’r eli hwn, ceir y canlynol:
Take two handefull of henbane and one handefull of dogges tounge one handfull of Alicompane, one handfull of plantane and Tutteson and sinckfielde of eache a handfull, bruise them a litle in a morter, and seeth them in o potle of puer salett oyle, when it is almost sodden, put in halfe a pinte of Aquavite and a quarter of a pounde of unwroughte waxe soe let it seeth untill it is verye greene, then straine it throughe a new canvas cloathe, and you maie keepe it in a stone pot 7 yeares goode.
Nid yw pob un o’r meddyginiaethau’n gofyn am gasglu nifer o gynhwysion neu ddulliau cymhleth o baratoi. Ar gyfer gwaedu trwyn, argymhellir hyn:
Take the mosse neare the roote of an oulde ashe stopped into the nosthrills of the partie that doth bleede, and it will helpe, it helped me (mae’r awdur yn ychwanegu yn berswadiol) when I was about xiiii yeares of age when I had bled Fower dayes together without intermission.
Ar gyfer cataract yn y llygad:
Take ordinarie gardine snailes, pricke them with a needle, take the oyle drop one drop at a tyme that hath a pearle in the eyes.
Er, mae rysáit To make the oyle of Swollowe, i’w weld yn anos ei gwneud, nid yn unig o ran dal ugain gwennol a chasglu’r planhigion niferus sydd eu hangen ond hefyd wrth roi a chadw’r adar byw yn y morter:
Take 20 Swallowes and put them quick [i.e. alive] into a Morter and put thereto Lavender Cotton Spike Camomile Knotgrasse Ribwort Balme Volerian, Rosemary Topps Alecost Strawbery leaves strings and all Tutson Plantine Walnut leaves topps of younge Bayes Isop violet leaves Sage of Vertue fine Romane Wormewood of each an handfull, 2 handfull of roses twoe handfull of Camomill beate all these together and put thereto a quart of Neates foot oyle, and stampe all these together-putting in unto them 2 ozs of Cloves and then being well beaten put them together into an earthen pott, and stoppe it very close with a peece of doughe that noe oyre may issue out ond soe sett it nyne dayes in the earth or in a Seller then take them forth and let them seeth 6 or 7 howers uppon the fier in a pot of water but first open your pott and put therein halfe o pound of waxe white or yallowe and a pynt of Saltet oyle then close up the pott and sett it in the water and let it boyle and when its thoroughly boyled straine it out through a Cloth into a pott or such like vessell.
Yn olaf, dyma’r rysáit ar gyfer dŵr cordial arall:
…very precious against the tremblinge of the heart and good against Melancoly and paine of the head:
Take Rosemary flowers Burrage flowers and Buglosse rootes of each 4 ounces then take 4 ounces of preserved quinces and of white wine 2 pints, and stampe all these together, and put it to the wine and sett it in horse dunge 7 dayes in glasse well stopped and distill the water thereof in a glasse still-when it is stilled, sweeten it with Sugar Candy and then take fower graines of Amber and tue of Muske, and grinde it uppon a grindinge stone with a little Sugar Candye and tye it up in a peece of Tiffany and lett it hange in the water then sett it in the Stone for a weeke and after where you please, . . . it is to be taken at any tyme of neede. 3 or 4 spoonefulls as you please.
Pennawd y rysáit yw, To make a Cordiall Water of Rosemary flowers my Lady Northes way, ac mae sawl rysáit arall wedi’u priodoli i unigolion fel hyn:
To preserve Citron my Lady Pembrookes way, To drye Cherries Mrs Ferwitts way, My Lady Nuburges Receipt for white Marmalet and To preserve Pippin my Cozen Mannors way. Ac mae un a ddaeth o hyd i’r llyfr wedi ysgrifennu ar waelod y dudalen flaen, For to geette a Mayde whith Childe. My Lorde Northe hes Way, ond yn wahanol i ddŵr cordial yr Arglwyddes North, ni roddir dull ar gyfer hyn.
Geirfa:
Clafrllys Mawr [Alecompane (Elecampane)]: Planhigyn â llawer o ddail ar ei waelod, blodau melyn mawr ar goesynnau blewog cryf tua tair i bedair troedfedd, a gwraidd trwchus chwerw ei flas, ond ag arogl braf.
Ditaen [Alecost (Costmary)]: Planhigyn lluosflwydd aromatig, a arferai gael ei ddefnyddio mewn meddygaeth ac wrth roi blas i gwrw.
Althaea: Rhywogaeth o blanhigion, gan gynnwys hocysen y morfa a hocyswydden.
Amber (Ambergris): Sylwedd cŵyraidd lliw lludw, a welir yn arnofio mewn moroedd trofannol ac fel secretiad o berfedd y morfil sberm, a arferai gael ei ddefnyddio mewn coginio.
Dŵr Byw [Aquavitae]: Unrhyw fath o wirod tanbaid a yfir e.e. brandi
Llysiau’r Archangel: Neu’r fedon chwerw. Dywed y llysieuwr a’r sêr-ddewinwr o’r 17eg ganrif, Nicholas Culpeper, yn The English Physician: Er mwyn rhoi sglein ar eu harfer, mae’r meddygon yn defnyddio perlysiau y mae pobl cefn gwlad yn eu hadnabod yn ôl yr enw y fedon chwerw, llysiau’r archangel; p’un a ydynt yn deillio mwy o ofergoel neu ffolineb, gadawaf i’r darllenydd doeth benderfynu.
Bawm [Balm]: Enw rhai perlysiau gardd ag arogl cryf, gan gynnwys Gwenynddail, planhigyn gyda dail wylun, wedi’u crychu a blodau gwyn, a Gwenynllys Mawr, sydd â blodau gwyn mawr wedi’u blotio’n borfforgoch.
Tafod yr Ych Culddail [Bugloss]: Yr enw ar sawl un o’r planhigion llysiau’r ych.
Llysiau’r Ych [Burrage (Borage)]: Planhigyn â blodau glas dwfn, y mae’r coesyn a’r dail wedi’u gorchuddio â phigau bychain.
Camomíl [Camomile]: Perlysiau ymgripiol gyda dail addfeinflew a blodau gwyn a melyn, a ddefnyddir mewn meddygaeth ar gyfer eu rhinweddau chwerw a thonig. Gwnaeth yr Eifftaid, meddai Culpeper, ei gysegru i’r Haul am ei fod yn gwella’r clefyd crynu ac roeddent ddigon ffôl i wneuthur hynny, am nad oeddent eithr epaod cywilyddus eu crefydd.
Cancer [Canker]: Dolur neu wlser sy’n lledaenu.
Caprwn [Capon]: Ceiliog wedi’i ysbaddu.
Cordial: Meddyginiaeth, bwyd neu ddiod sy’n codi’r galon ac yn ysgogi cylchrediad y gwaed.
Pigl [Dog’s-Tongue]: Rhywogaeth o blanhigion llysiau’r ych.
Chwidwl [Fistula]: Wlser hir, gewynaidd ag agoriad cul iddo.
Fflwcs, gwaedlyd [Flix (obsolete form of Flux), bloody]: Dysentri.
Galipot [Gally pot (Gallipot)]: Pot gwydrog priddlyd bach, a ddefnyddir yn arbennig gan apothecariaid ar gyfer eli a meddyginiaethau.
Gwenwyn yr Ieir/Ffon y Bugail [Henbane]: Planhigyn blynyddol, a ddisgrifiwyd gan Culpeper fel un sydd â dail mawr, trwchus, meddal, gwlanog iawn o liw tywyll, sâl, llwydlas, blodau o liw melyn marw, sydd â llawer o wythiennau porffor ac sydd o liw porffor melyn tywyll ar waelod y blodyn, ac arogl cryf ac annymunol iawn.
Isop [(Hyssop)]: Perlysieuyn bach persawrus sydd megis llwyn, a ddefnyddir i garthio.
Canclwm [Knotgrass]: Chwyn cyffredin gyda choesynnau cydblethol cymhleth a blodau pinc bach; mae’r enw hefyd yn cael ei ddefnyddio i blanhigion eraill sydd â choesynnau cnotiog.
Cotwm Lafant [Lavender Cotton]: Perlysieuyn gardd cyffredin, a elwir hefyd yn droed y gath bali.
Llysiau’r Pared [Pillitorie (Pellitory) of the Wall]: Planhigyn llwynog isel gyda dail wylun bach a blodau lledwyrdd, sy’n tyfu ar waelod waliau.
Pipkin: Gair Saesneg am bot neu badell fach.
Afalau Ceilliau’r Esgob [Quodlings (Codlings)]: Afalau caled neu wedi’u hanner-dyfu, ddim yn addas i’w bwyta heb eu coginio.
Lansel [Ribwort]: Astyllenlys culddail.
Sage of Virtue: The Small Sage.
Gwayw Iddwf [St. Anthony’s Fire]: Bendigaid, haint twymynol lleol, sy’n achosi llid ymledol ar y croen.
Olew Salad [Sallet Oyle]: Olew olewydd o’r safon uchaf, a ddefnyddir fel dresin salad.
Pumnalen [Sinkfield]: Planhigyn â dail cyfansawdd sy’n cynnwys pum deilen lai a blodau melyn bychain, sy’n ymledu dros y llawr.
Llimpraeth [Sops]: Darnau o fara, wedi’u tostio’n aml, fel arfer wedi’u socian mewn gwin, broth neu refi.
Sbeic [Spike]: Lafant Ffrengig.
Afdrwyth [Strangury]: Haint yr organau wrinol a nodweddir gan ollwng wrin mewn modd araf a phoenus.
Rhwyllwe [Tiffany]: Math o sidan tenau tryloyw neu fwslin rhwyllog tryloyw.
Pendroglyn bwyd [Trencher]: Darn gwastad o bren y gweiniwyd cig arno; hefyd yn blât neu’n blater.
Tyrnsol [Turnsole]: Planhigyn Mediteranaidd (a elwir megis am fod ei flodau’n dilyn yr haul) a hefyd y lliw fioledlas neu borffor a ddaw ohono.
Dail y Beiblau [Tutsan]: Perth fach a geir mewn coed a gwrychoedd, a arferai gael ei ddefnyddio fel planhigyn meddygol, weithiau’n ddefnyddiol wrth wella clwyfau. Mae ganddo ddail persawrus ac mae’n cynhyrchu blodau melyn ac yna codau hadau math aeron sy’n troi o fod yn wyrdd i’n borffor tywyll, cyn duo.
Gwell na’r Aur (Falerian) [Valerian]: Yr enw ar rywogaethau amrywiol o flodau llysieuol, y mae nifer wedi’u defnyddio i adfywio neu fel meddyginiaeth wrthadegol.
Gwyrddsug [Verjuice]: Sudd asid o rawnwin gwyrdd neu anaeddfed, pren afal sur neu ffrwythau sur eraill, wedi’i ffurfio’n wirod.
Wermod Dramor [Wormwood, Roman]: Planhigyn a ddisgrifir gan Culpeper fel un nad yw mor gryf ei arogl nac mor chwerw ei flas â’r Chwerwlys.
Archifau Morgannwg 