Dyddiaduron Henry Fothergill: Cysylltiadau Teuluol

I mi, un o’r pethau mwyaf braf am drawsgrifio dyddiaduron Henry oedd ymchwilio i gefndiroedd y bobl mae’n eu henwi – ei deulu, ei ffrindiau a’i gysylltiadau busnes. Wedi dod i wybod am hanes y teulu Fothergill, rhoddodd hynny fywyd i eiriau Henry a hefyd i fy nychymyg innau.   Dechreuais i ystyried y teulu fel cymeriadau mewn nofel yn hytrach na phobl go iawn yn byw profiadau bywyd go iawn (mae’n rhaid fy mod wedi darllen gormod o waith Alexander Cordell!)  Felly pwy yn union oedd y teulu Fothergill a beth oedd eu rôl yn natblygiad diwydiannol Bro Morgannwg?

Cychwynnodd cysylltiad y teulu â masnach haearn de Cymru gyda thaid Henry, Richard (1758-1821). Gadawodd ei swydd deuluol yn Lowbridge, Westmorland i ddod yn adeiladwr yn Clapham, de Llundain. Ar ôl priodi Elizabeth Rowland yn 1788, symudodd ei deulu i Gaerllion, gan fyw yn Back Hall am gyfnod. Yn dilyn ei lwyddiant yn y diwydiant haearn ym Mhont Hir, daeth yn bartner mewn llawer o leoliadau gwaith haearn eraill megis Tredegar, Sirhowy a Phenydarren.

Roedd gan Richard ac Elizabeth 3 mab; Richard II, Thomas a Rowland. Yn 1846 ar ôl achos llys chwerw, daeth Rowland, ei fab, yn berchennog-reolwr ar Waith Haearn Abernant a Llwydcoed (a elwid hefyd yn Upper Works) yn Aberdâr. Moderneiddiodd y ddau leoliad gwaith haearn a chynyddu allbwn nes i Gwmni Haearn Aberdâr ddod yn un o brif gyflenwyr rheiliau a chadeiriau haearn gyr ar gyfer y rhwydwaith reilffyrdd a oedd yn ehangu’n gyflun.

Yn y cyfamser, etifeddodd Richard II, a briododd â Charlotte Elderton yn Lambeth, Llundain yn 1822, Dŷ Lowbridge, Westmorland. Cawson nhw 11 o blant – 4 bachgen a 7 merch: Richard III (1822-1903), Charlotte Elizabeth (1824-1907), Elizabeth (1825-1859), Mary Anne (1826-1851), Harriet (1828-1873), Martha Isabella (1830-34), Emma (1831-1914), George (1833-1915), Agnes (1834-1850 neu 52), Henry, awdur y dyddiadur, (1836-1914) a Thomas Rowland (1839-1909).

Gweithiodd Richard III, y mab hynaf, fel prentis i’w Ewythr Rowland er mwyn dysgu popeth y gallai am agweddau technegol a busnes y diwydiant haearn. Pan ymddeolodd Richard i Gastell Hensol yn 1848, penododd Richard III yn rheolwr cyffredinol gyda’i dri brawd iau yn gweithio gydag ef – Tom a George yng Ngwaith Haearn Bro Taf a Henry yn Llwydcoed ac Abernant.

Dechreua dyddiaduron Henry yn 1860 pan oedd yn 24 oed a symudodd o Venallt yn Nyffryn Castell-nedd (y teulu Fothergill oedd yn berchen ar Waith Haearn Venallt yn Cwmgwrach) i’r prif Dŷ Canal. Ceir disgrifiadau manwl am y gwaith adfer y mae’n ei wneud ar ei gartref newydd, a oedd yn cynnwys ychwanegu tŷ adar lle cafodd gyfle i ymddiddori yn un o’i hoff ddiddordebau hyd oes, sef casglu adar egsotig.  Er iddo symud oddi yno, cadwodd gysylltiadau agos iawn â’i gydweithwyr a’i ffrindiau yn Nyffryn Castell-nedd, megis y teulu Miers o Aberdulais Forge.

Erbyn 1860, roedd Richard III, sef brawd hŷn Henry, wedi priodi ddwywaith. Elizabeth Lewis, merch i Edward Lewis, asiant camlesi, a chwaer i James Lewis o Blas-draw, oedd ei wraig gyntaf. Daeth James Lewis a’i frawd Evan yn ffrindiau da iawn â Henry. Prynodd James, y meistr glo, Gwmni Haearn Aberdâr ar ôl iddo fynd yn fethdaliad yn 1875, ond cyn bo hir caeodd yr holl waith haearn er mwyn canolbwyntio ar y pyllau glo cysylltiedig. Cymerodd awenau Tŷ Abernant hefyd ar ôl i Richard III ymddeol i Dŷ Sion, Dinbych-y-pysgod.

Bu farw Elizabeth yn 1849, yn fuan ar ôl genedigaeth eu merch, Elizabeth, a ddaeth yn drydedd wraig i Charles Kemys-Tynte (1822-1891) o Gefn Mably yn hwyrach.

Yn 1850, priododd Richard III â Mary Roden (1833-1909), chwaer William Sargeant Roden, meistr haearn o Swydd Stafford, a Richard Brown Roden o waith haearn Pont-y-pŵl ac Abersychan. Cafodd y cwpl 6 o blant: Richard Thomas Fothergill (1852-1877); Mary Roden Fothergill (1853-1889); Helen Constance F. Fothergill (1855-1907); Ada Francis Fothergill (1858-1939); Sydney Roden Fothergill (1864-1943) a Theodore Roden Fothergill (1869-1895). Roeddent yn byw yn Nhŷ Abernant, a byddai Henry’n arfer mynd yno’n aml. Daeth Tŷ Abernant, a’i hadeiladwyd yn wreiddiol gan un o sefydlwyr Gwaith Haearn Abernant, James Birch, ac yna ei ehangu a’i foderneiddio gan Richard, yn Ysbyty Cyffredinol Aberdâr mewn blynyddoedd i ddod.

Roedd Mary Roden yn dod o deulu adnabyddus o feistri haearn Swydd Stafford. Roedd ei mam, Ann Brown, yn chwaer i Thomas Brown, rheolwr gyfarwyddwr Cwmni Ebbw Vale, ac yn ferch i Richard Brown. Creodd Richard Brown y mecanwaith ar gyfer locomotif Trevithick yn 1803, a hefyd sefydlodd y melinau bar haearn llwyddiannus yn Nantyglo.

Roedd brodyr Mary Roden hefyd yn feistri haearn dylanwadol. Daeth William Sergeant Roden (1829-1882) yn bartner yn y Cwmni Bar Haearn Shelton, Stoke-on Trent yn 1857 a symudodd gyda’i deulu i Etruria Hall, cyn-gartref Josiah Wedgewood.

Priododd Richard Brown Roden (RBR) ag Emma Fothergill, chwaer Henry, yn 1855 yn Westmorland.  Cawson nhw un plentyn, Emmeline Roden Fothergill, a anwyd yn 1856. Cyflwynodd Emma ddeiseb gwahanu gyfreithiol i RBR ym mis Ebrill 1869, gan gofnodi godineb RBR gyda Mary Pritchard, y forwyn barlwr. Dilëwyd yr achos ym mis Mai 1872. Roedd yn ymddangos bod brodyr Emma yn gefnogol iawn ohoni, gan fynd gyda hi i’r llys yn San Steffan. Yn ddiweddarach, symudodd RBR i Corsica i oruchwylio gwaith y Mwyngloddiau Arian a Phlwm yn Calvi pan fu farw ei reolwr gwaith. Diswyddodd rai o’r gweithwyr oherwydd ei fod yn credu bod y mwyngloddiau’n gorgyflogi.   Efallai mai dyma un o resymau dros ei lofruddiaeth; saethwyd ef yn ei gefn wrth iddo adael ei gartref ym mis Mawrth 1887, gan gyn-bensaer mwynglawdd a oedd yn dal dig yn ôl bob sôn.

Roedd y teulu Fothergill hefyd yn ffrindiau agos ac yn gyswllt busnes â’r teulu Crawshay yng Nghyfarthfa. Mae dyddiadur Henry [D553-2, t.93-94] yn cynnwys disgrifiad o ddathliadau priodas ddwbl brodyr Henry, George a Tom, gydag Isabel a Laura Crawshay (merched Francis Crawshay):

Thurs 10 April  The Wedding Day!!  Crowds of people about & lots of flags flying triumphal arches etc.  We drove over to the Forest after an early breakfast, found Uncle Roland arrived we all started for Llantwit church, a mile and half off amid immense cheering, 6 carriages altogether, 4 horses in some,  6 bridesmaids in one including Helen Crawshay, she looked a perfect little angel so beautiful and fair in her white dress etc. everything passed off well at the church.  I shook hands with Laura & gave Isabel a kiss of congratulations.  Then back to the Forest amid tremendous cheering, splendid breakfast & 2 magnificent wedding cakes. No speeches, only Uncle Roland proposed health of brides & bridegrooms to which George responded in short but telling words.  They all four left amid a shower of old shoes.  I raffled my musical box 10/- per share & got #17.10 for it.  Mr C took 10 shares & won the prize…. 

Roedd gan George ac Isabel 7 o blant. Yn anffodus, bu farw Isabel o’r clefyd coch ddeuddydd ar ôl geni eu mab, John Rowland, ym 1876. Roedd eu mab hynaf, George Algernon Fothergill (1869-1945) yn artist enwog, ac mae ei waith ar ddangos yn Yr Oriel Bortreadau Genedlaethol.

Roedd Tom, Laura a’u teulu yn treulio llawer o amser yn Ewrop, gan setlo yn y Swistir yn y pendraw, lle bu farw Tom o drawiad ar y galon wrth gerdded yn Nyffryn Roseg, Pontresina, 1909.

Treuliodd Henry lawer o amser gyda Francis Crawshay a’i deulu, yn cyfathrebu â’i gilydd yn aml ac yn ymweld â Threfforest, Ynys y Barri (lle cadwai Francis ei gwch) a Bradbourne Hall, Kent (a brynodd Francis yn 1870 a lle bu yntau farw yn 1878). Mae’n ymddangos bod Francis yn hoff iawn o Henry. Ddeng diwrnod wedi’r briodas ddwbl, ysgrifennodd Henry:

D553/2, t.102, Sat. 26 April 1862, letter from Mr. Crawshay from London stating he had had his likeness taken for me purposely (very kind) and suggesting a wife for me, I don’t however want one for some six years..

Efallai bod gan Henry eisoes ei gynlluniau priodas ei hun, yn cynnwys merch 12 oed Francis, Helen Christine Crawshay. Ysgrifennodd Henry:

D553/2, t.120-121, Wednesday 28th May 1862, With George and Isabel to call at The Forest about 11 o’clock. Mr C come back from Barry, he not very well. Thinks of going down again on Saturday and asks me to accompany him he most kind to me…

Isabel a long lecture upon to me a most thrilling subject. I gave my best attention to it and intend profiting thereby for the next few years, when I look forward with hope and pleasure unutterable to a perfectly and truly heavenly reward and pray God that I may be so blessed

t.133, Friday 20th June 1862, Found a letter here last night on our arrival to me from Laura of a nature that has completely crushed me down.  I feel low, dispirited and perfectly miserable. It was about dear H. and gave me little if any hope of ever being owner of such a precious treasure as she is. Still I will live on hopes.  I wrote a long letter in reply to Laura dwelling strongly upon the whole matter and now anxiously await a half expected and half promised letter from Mrs C (as to her C.d.V)[Carte de visite].

t.181, Wednesday 9th July 1862, Gresham Hotel Dublin, Fine & warm, breakfast with strawberries & cream at 8.30.,walked to Post Office found a splendid lot of letters from, dear Mother, Hall, Mrs Crawshay, Stella, De Barry, Adams, half a dozen tradespeople, and a precious one from my own little darling H.C.C. Mrs. C’s from London very long interesting & touching most kindly on “the point” I live for..

D553/3, t.46, Thurs 11th Sept 1862, …Last train to Woodlands. I found Mr Crawshay was coming over to talk to me a bit about Her. He and William did come over to tea but the subject was not touched upon after all. I was on pins all the time.

t.74, Wed 12th Nov 1862, …by last train to The Forrest found George, Isabel, Tom there, we all sat waiting till about 9 o clock, when the coach of 4 horses arrived with Mr and Mrs Crawshay, Francis, Tudor, Helen, Stella and De Barri and all the servants. We welcomed them at the door steps , I had not seen her for more than five months, she looks more perfection than ever, and has grown an inch and a quarter.

t.139, Thurs 15th Jan 1863, Fine-by first train to Woodlands and up again by return train. Tom and Laura well – baby not quite well – had breakfast and returned with a pill stuck tight in my throat, that Laura gave me, about Her , that Mr C had put his veto upon it, there is however plenty of time and in so good a cause with plenty of perseverance and patience I’m sanguine still.

t.154, Wed 4th Feb 1863, …A long and kind letter from Mrs Crawshay The Forest about Her, wanting promise etc etc I replied by Bag to Mrs Crawshay and promised everything she wished, though very hard to do so, indeed terribly hard, how shall I feel next time I see her?

Mae’n ymddangos bod Francis Crawshay wedi gwrthod cynnig Henry ac wedi ceisio sicrwydd y byddai Henry’n parchu ei benderfyniad. Efallai bod arno ofn y buasai tri mab-yng-nghyfraith Fothergill yn bygwth llinach Crawshay.

A gyfrannodd siom Henry at ei benderfyniad i adael Aberdâr?  Ynteu a oedd e’n flin, yn gweithio oriau hir heb lawer o ddiolch gan ei frawd, Richard? A fu iddo ragweld dirywiad y fasnach haearn, oherwydd y diwydiant cynhyrchu dur, a arweiniodd at dranc y Cwmni yn 1875? Pwy oedd y ‘Jones’ dirgel a sut y bu ef yn ddrwg yn y caws rhwng y brodyr, gan adael Richard yn unig berchennog y Cwmni yn 1864? Ai ‘Jones’ oedd ffugenw Henry ar gyfer Richard ei hun?

Mae’n amlwg o ddarllen ei ddyddiaduron bod Henry’n mwynhau gemau geirio a datrys posau – cymerodd ychydig i mi ddatgelu’r geiriau ‘gnittis sliob’, nes imi ddeall mai ‘sitting boils’ yn groes ydoedd! Mae’n sicr wedi’m gadael innau â llawer o gwestiynau. Rwy’n dwli ar ddod o hyd i’r atebion!

Corinne Evans, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyddiaduron Henry Fothergill

Mae project gwirfoddoli hirdymor yn Archifau Morgannwg wedi dod i ben o’r diwedd – mae pob un o 22 o ‘Ddyddiaduron Fothergill’ wedi’u trawsgrifio. Mae’r dyddlyfrau, sy’n groes rhwng dyddiadur a theithlyfr, yn disgrifio bywyd y meistr haearn Henry Fothergill o 1860 – pan oedd y teulu Fothergill yn benaethiaid ar Gwmni Haearn Aberdâr – hyd ei farwolaeth ym 1914.

Erbyn yr adeg yr ysgrifennwyd y dyddiaduron, roedd gan y teulu fuddiant yn nifer o weithfeydd haearn Morgannwg, gan gynnwys Plymouth, Penydarren, Cwm Taf, Abernant a Llwydcoed. Roedd Henry, trydydd mab Richard Fothergill a nai Rowland Fothergill o Gastell Hensol, yn byw bywyd moethus, fel gŵr Fictoraidd cyfoethog, gan fwynhau gwleddoedd mawreddog gyda phobl bwerus fel y teulu Crawshay. Yn wir, priododd dau o frodyr Henry (George a Thomas) ddwy o ferched William Crawshay (Isabel a Laura yn y drefn honno) ar yr un diwrnod – priodas ddwbl y mae Henry’n sôn amdani yn ei ddyddiadur.

Mae hanesion am ddawnsfeydd a gwleddoedd crand, gwyliau gyda’i ffrindiau (gan gynnwys Francis Crawshay a’i deulu), tripiau siopa, chwaraeon a gemau, dathliadau teuluol a thorcalon ar wasgar ymysg disgrifiadau Henry o’i fywyd gwaith yn goruchwylio’r gwaith haearn.

Gwerthodd Henry, ynghyd â’i ddau frawd George a Thomas, ei fuddiant yn y gwaith haearn i’w frawd hŷn Richard ym 1864, gan ddefnyddio’r arian yn ddiweddarach i deithio’r byd mewn ‘Taith Fawreddog’ Fictoraidd. Gan ddechrau ar ei daith ym 1867, mae’n sôn am ei anturiaethau yn Ewrop, Asia, y Dwyrain Pell, yr Amerig, Rwsia, Awstralia a Seland Newydd yn fanwl iawn, gan ysgrifennu hefyd am y cymeriadau y gwnaeth gwrdd â nhw ar hyd y ffordd. Pan ddychwelodd, ymunodd â Byddin Sir Essex, gan godi i rôl Uwchgapten.

Ym 1877, priododd ag Edith Horwood, merch i ficer, gan ymgartrefu yn Neuadd Copt, Hawkhurst, ger Cranbrook. Cawsant ddau fab – Gerald Rowland (1880-1970), a ddaeth yn offeiriad, ac Edward Gerald Neville (1882-1962), a ddioddefodd o salwch meddwl. Treuliodd Henry ei flynyddoedd diwethaf gyda’i deulu, yn garddio ac yn cadw adar egsotig ac anifeiliaid (gan gynnwys cangarŵs!).

Mae dyddiaduron Henry, sy’n llawn antur, rhamant a chyfaredd, yn adnodd hanes cymdeithasol a lleol cyfoethog oherwydd eu disgrifiadau o bobl, lleoedd a gweithgareddau.  Dros yr wythnosau nesaf, bydd nifer o wirfoddolwyr sydd wedi bod yn gweithio ar y project yn cyhoeddi eu hoff ddyfyniadau o’r dyddiaduron mewn blog. Bydd yn werth ei ddarllen yn sicr!  Ac os hoffech chi weld y dyddiaduron hyn eich hun a/neu ddarllen y trawsgrifiadau, dewch draw i Archifau Morgannwg. Byddai’n wych eich gweld chi!

Corinne Evans, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dathlu’r Bont Grog Hanner Canrif yn hanes Pont Hafren

Afon Hafren fu’r ffin ddaearyddol rhwng De Cymru a De-orllewin Lloegr ers cyn co’. Mae 2016 yn flwyddyn nodedig yn hanes ymdrechion dyn i greu ffyrdd o groesi’r afon hon. Mae’n 130 mlynedd ers agor Twnnel Hafren, yn hanner canrif ers agor Pont Hafren ac yn ugain mlynedd ers agor Ail Groesfan Hafren.

 

Am ganrifoedd yr unig ffordd i groesi ar dir oedd drwy Gaerloyw, oedd yn golygu bod y daith ar y ffordd o Gaerdydd i Fryste yn 91 milltir, o’i gymharu â 25 milltir fel yr hed y frân.

Erbyn 1823 roedd y Postfeistr Cyffredinol yn chwilio am ffordd well o gludo negeseuon pwysig rhwng Llundain ac Aberdaugleddau ac ymlaen i’r Iwerddon. Penderfynodd benodi Thomas Telford – oedd yn enwog am ei bontydd yng Nghernyw a thros y Fenai – i ddod o hyd i’r ateb. Dyma sut mae Telford yn disgrifio safle Pont Hafren, One of the most forbidding places at which an important ferry was ever established.

Mae’n argymell cyflwyno llong fferi newydd rhwng Gwlad yr Haf a Sili, gan osgoi trefi Sir Fynwy a de-ddwyrain Morgannwg yn llwyr. Flwyddyn yn ddiweddarach mae’n awgrymu codi pont grog rhwng Aust a Beachley, ond ni chafodd hyn ei wireddu ar y pryd.

Am flynyddoedd bu llongau masnach yn croesi’r afon ar y “Llwybrau Hen a Newydd” rhwng Aust ar ochr Lloegr a Beachley ar ochr “Cymru” er mai yn Lloegr y mae Beachley yn ddaearyddol. Roedd croesi’r afon yn annibynadwy ac yn beryglus iawn oherwydd ei llif cyflym ac am fod amrediad ei llanw gyda’r uchaf yn y byd. Roedd rhaid i deithwyr yn aml gerdded i’r lan drwy fwd ac yn 1839 suddodd y cwch fferi Dispatch ar ôl taro pier, gan foddi pawb ar ei bwrdd. Suddodd llong fferi arall ym 1843.

Dyma a ddywedwyd am y llong ym 1845, There is no great communication in the country so bad, or therefore where an improvement is so much wanted.

Wrth i’r bedwaredd ganrif ar bymtheg fynd rhagddi tyfodd y rheilffyrdd o ran eu pwysigrwydd fel dull o gludo pobl a nwyddau, felly erbyn 1874 dechreuodd y GWR dyllu o dan yr afon. Gorffennwyd y twnnel ym 1886, 130 mlynedd yn ôl a chysylltwyd De Cymru a De-orllewin Lloegr yn uniongyrchol am y tro cyntaf erioed.

Ar yr un pryd codwyd pont reilffordd un trac dros yr Hafren rhwng Sharpness a Gatcombe. Adwaenid hon am flynyddoedd fel Pont Hafren ond cafodd ei dinistrio pan gaeth sawl cwch wrthdrawiad â’i gilydd ym 1960.

Gyda mwy a mwy o geir yn ymddangos ar y ffyrdd yn gynnar yn yr 20fed Ganrif cynyddodd y galw am bont ffordd newydd dros yr afon. Erbyn 1923 roedd y Gymdeithas Gwella Ffyrdd yn lobio’n gyson am bont ac ym mis Medi’r un flwyddyn trefnodd Cyngor Dosbarth Trefol Casgwent gynhadledd i drafod y pwnc. Daeth cynrychiolwyr o gynghorau sirol a threfol Sir Fynwy, Morgannwg a Chaerloyw a swyddogion o’r GWR i’r cyfarfod hwnnw. Roedd Cyngor Dosbarth Trefol Casgwent yn poeni bod tagfeydd yn datblygu ynghanol y dref ar briffordd yr A48 o gyfeiriad Caerloyw, yn enwedig ar y bont unffordd dros Afon Gwy.

Awgrymodd GWR y gallen nhw godi pont fyddai’n cario ceir a threnau i gymryd lle’r twnnel pe bai nhw’n cael iawndal digonol, ond fe barhaodd y cwmni i lobio’r senedd i beidio ariannu pont ffordd fel bod ganddyn nhw fonopoli dros bob ffordd o groesi’r afon.

Dywedodd Arglwydd Faer Caerdydd ar y pryd, Nothing is of greater importance than better road communications between South Wales and the other side.

Roedd y gynhadledd o blaid codi pont rhwng Aust a Beachley – cynnig a roddwyd gerbron gan feiri Casnewydd a Threfynwy.

Roedd ymgyrch ar droed ar yr un adeg i adeiladu morglawdd i greu trydan o ynni’r dŵr, ar y cyd ag unrhyw bont newydd. Ni chafodd cynllun o’i fath ei weithredu hyd heddiw.

Ym 1935 aeth Cyngor Sir Caerloyw ati i benodi peirianwyr i ddechrau cynllunio pont ond cafodd y cynllun ei wrthod ym 1936, ac wrth i’r Ail Ryfel Byd ddechrau ni wnaethpwyd unrhyw waith pellach am y ddegawd nesaf.

Parhaodd y galw am y bont wrth i’r rhyfel fynd yn ei flaen, a’r bwriad oedd i’w chodi fel rhan o unrhyw waith ailadeiladu ar ôl y rhyfel. Erbyn 1947 mabwysiadwyd y syniad o gael pont gan y Llywodraeth o dan y Ddeddf Cefnffyrdd. Y cynllun oedd creu ffordd yn cynnwys y bont fyddai’n mynd o’r A38 yn Almondsbury i’r A48 yn Haysgate. Fodd bynnag oherwydd y dirwasgiad byd eang a’r llymder wedi’r rhyfel cafodd y gwaith adeiladu ei ohirio a rhoddwyd blaenoriaeth i godi pont dros y Forth.

Yn ystod y 1930au, yr Unol Daleithiau oedd yn arwain y ffordd ym maes peirianneg pontydd, gyda phontydd crog hir trawiadol fel y Golden Gate a’r Tacoma Narrows. Yr ysgafnaf yw wyneb y bont, yr hiraf mae modd ymestyn unrhyw bont grog gan fod llai o bwysau ar ei thyrrau. Mae hefyd yn rhatach i’w chodi. Fodd bynnag, ar ôl i’r Tacoma Narrows ddymchwel pum mis ar ôl ei chodi, daeth yn amlwg bod rhaid i wyneb y bont fod yn ddigon sefydlog i wrthsefyll gwynt ac amleddau harmonig allai ei dinistrio. Roedd pontydd rheilffordd blaenorol wedi cwympo yn y DU o dan amgylchiadau tebyg.

Roedd wyneb y bont dros y Forth wedi’i gwneud o rwymdrawstiau bocs rhwyllog i’w gwneud yn ddigon sefydlog i wrthsefyll trychineb fel un y Tacoma Narrows. Ond o’r herwydd roedd wyneb y bont yn eithriadol o drwm, yn pwyso 39,000 tunnell, ac yn ddrud iawn gan fod angen defnyddio cymaint o ddur.

Pan gynlluniwyd Pont Hafren penderfynwyd defnyddio gwyddoniaeth aerodynameg er mwyn lleihau faint o ddur oedd angen a’r pwysau fyddai’n rhaid i’r tyrrau ei ddal. Crëwyd model i’w brofi gan y gwynt yn y Labordy Ffisegol Cenedlaethol ond oherwydd damwain rhaid oedd ei ddinistrio. Wrth aros i fodel newydd gael ei greu, aeth Peiriannydd Ymgynghorol y project, Syr Gilbert Roberts ati i ymchwilio i’r syniad o greu wyneb yn defnyddio trawstiau bocs mwy llyfn na’r rhwymdrawstiau rhwyllog gafodd eu defnyddio ar Bont Forth. Profodd y rhain yn addas o gael eu cyfuno gyda’r gwifrau sy’n hongian ar groes-ongl ar y bont, ac roedd yn syniad chwyldroadol ar y pryd. Roedd hyn hefyd yn golygu defnyddio 20% yn llai o ddur na’r cynllun gwreiddiol. Roedd hefyd yn haws adeiladu’r bont gan fod modd codi’r trawstiau bocs a’u gollwng yn eu lle, ac yn haws eu paentio o’u cymharu â’r rhwymdrawstiau.

Cyfuniad yw “Pont Hafren” o ddwy bont a thraphont. Roedd angen pont arall i groesi’r Gwy i Gymru, fel rhan o’r ffordd o Beachley i Newhouse, i’r de o Gasgwent.

Yng ngwanwyn 1966 gosodwyd y ddau ran olaf yn eu lle ar wyneb y bont, a gwireddwyd breuddwyd oedd wedi parhau am dros ganrif. Agorwyd y bont yn swyddogol gan y Frenhines ym mis Medi 1966. Roedd yn ymestyn i ddechrau o’r gyfnewidfa feillionaidd pedair-lefel gyntaf ym Mhrydain gyda’r M5 yn Almondsbury, i gyfnewidfa Newhouse i’r de o Gasgwent. Hon oedd y bont ysgafnaf erioed i gael ei chodi o ran ei hyd a’i llwythiad, a rhoddodd beirianwyr sifil o Brydain ar y blaen o ran cynllunio pontydd yn rhyngwladol unwaith eto. Adeiladwyd y bont dros bum mlynedd ar gost o £8 miliwn yn arian 1966. Mae ei phrif fwa yn ymestyn am 3240 troedfedd ac mae ei thyrrau yn 400 troedfedd o uchder.

Erbyn y 1970s roedd hi’n amlwg bod mwy o gerbydau’n croesi’r bont gyntaf na’r hyn oedd wedi cael ei ragweld, yn rhannol oherwydd bod ad-drefnu’r rheilffyrdd yn y 1960s wedi arwain at gludo mwy o nwyddau ar y ffyrdd. Gosodwyd cyfyngiadau o ran lled cerbydau a chyflymder, gan achosi tagfeydd sylweddol i gerbydau’n mynd a dod o Gymru. Roedd y tollau’n arfer cael eu codi ar gerbydau’n mynd i’r ddau gyfeiriad, ond fe’u dilëwyd ar gyfer cerbydau’n teithio i’r dwyrain er mwyn lleihau’r posibilrwydd bod ceir yn cronni ar un ochr o’r bont.

30 mlynedd ar ôl agor y Bont Hafren gyntaf, ac 20 mlynedd i eleni, cafodd Ail Groesfan Hafren ei hagor. Mae’n bont dynraffau safonol sy’n cludo traffordd yr M4 o Lundain i Gymru. Mae Pont Hafren, nawr yn rhan o’r M48, bellach yn adeilad cofrestredig ac yn enghraifft o ddyfeisgarwch peirianyddol Prydain.

Mae gan Archifau Morgannwg nifer o gasgliadau yn cofnodi gwaith adeiladu ac effaith seilwaith yn y De. Mae archifau’r Cyngor Datblygu Diwydiannol Cenedlaethol yn cofnodi’r ymdrechion i godi pont i gerbydau dros yr Hafren. Ceir llythyron rhwng Cyngor Sir Morgannwg, Cynghorau Dosbarth Trefol yr ardal a Llywodraeth y DU yn adlewyrchu dymuniad pawb i weld pont yn cael ei hadeiladu. Gellir gweld rhifyn hanesyddol o’r Western Mail ar ddiwrnod agor y bont, sy’n cofnodi’r sylwadau a’r dathlu a fuodd o ran codi pont oedd yn gysylltiad pwysig rhwng Cymru a Lloegr. Archifau Morgannwg hefyd sy’n cadw’r rhan Gymreig o’r Archifau Traffyrdd, sy’n cofnodi adeiladu’r M4 gan gynnwys Pont Hafren, ffordd gyflym yr A55 a chefnffyrdd mawr eraill yng Nghymru.

 

Adnoddau Addysg Digidol Newydd yn Archifau Morgannwg

Mae Archifau Morgannwg yn darparu amrywiaeth o wasanaethau i ysgolion, colegau a phrifysgolion – eu myfyrwyr a’u hathrawon – o fewn yr awdurdodau lleol yr ydyn ni’n eu gwasanaethu.

Rydym yn croesawu ymweliadau gan grwpiau ysgol o bob oedran.  Mae ymweliadau ysgol am ddim ac yn parhau am hyd at ddwy awr.  Gallwn croesawi 30 plentyn mewn un ymweliad.

Gallwch ddod ar ymweliadau hunan- dywysedig, gyda’r athro yn arwain myfyrwyr drwy ymchwil ag adnoddau gwereiddiol o gasgliad Archifau Morgannwg, dan gyngor archifyddion proffesiynol. Mae’r Archifau hefyd yn cynnig gweithdai strwythuredig.  Wedi ei cyflwyno gan ein staff gallwn eu deilwra i milltir sgwâr yr ysgol sy’n ymweld a ni.

Hyd ar hyn, dim ond ar safle Archifau Morgannwg bu’r gweithdai ar gael.  Ond erbyn hyn, gyda ddiolch i gyllid grant gan Llywodraeth Cymru a ddosbarthwyd trwy Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru, mae ein gweithdai ar gael i’w lawrlwytho o’n gwefan i’w ddefnyddio yn y dosbarth.

Mae pob gweithdy yn cynnwys cyfres o ddogfennau wedi ei digido o gasgliad Archifau Morgannwg, ynghyd a nodiadau athrawon.  Anelwyd yr adnoddau at Cyfnod Allweddol 2 ond gellir eu addasu at ddefnydd ar unrhyw lefel.

Y themau sy’n cael ei chynnwys yw:

Yr Ail Ryfel Byd

Dysgwch fwy am effaith yr Ail Ryfel Byd ar Gaerdydd a de Cymru.  Darganfyddwch sut effeithiwyd ar ysgolion; dysgwch am gyrchoedd awyr a’r camau diogelu a gymerwyd; dysgwch fwy am ffoaduriaid; dysgwch am y brwydrau ar y Ffrynt Cartref drwy ‘Dig for Victory’ a ‘Make Do and Mend’; a sut  effeithiwyd ar y werin yn ne Cymru gan y dogni.

Ymysg y ffynonellau a ddefnyddir mae cofrestrau ysgol, mapiau, ffotograffau, llythyrau a llawer mwy.

Cyfoeth a Thlodi yn Oes Fictoria

Dysgwch sut roedd y bobl gyfoethog yn byw yn ne Cymru yn Oes Fictoria; a dysgwch sut roedd pobl dlawd de Cymru’n byw eu bywydau.   Dysgwch sut le oedd yr ysgol yn Oes Fictoria; dysgwch am fywydau gwaith y bobl yn ne Cymru; darganfyddwch y tai roedd y bobl Fictoraidd yn byw ynddynt, ac am y dodrefn a’r offer yr oeddent yn berchen arnynt.

Ymysg y ffynonellau a ddefnyddir mae ffurflenni’r cyfrifiad, mapiau, ffotograffau, cofrestrau ysgol, dyddiaduron a llawer mwy.

O’r Pyllau Glo i Ddociau Caerdydd: Diwydiant a Llongau yn Ne Cymru

Dysgwch fwy am lo: o ble y daeth? Sut y’i defnyddiwyd? I ble yr oedd yn mynd? Dysgwch sut roedd glo Cymru yn pweru’r byd a sut roedd yn cael ei allforio drwy Ddociau Caerdydd.

Ymysg y ffynonellau mae: mapiau, ffotograffau, ffurflenni’r cyfrifiad, cyfeiriaduron masnach, cofnodion llongau a llawer mwy.

Y Rhyfel Byd Cyntaf

Darganfyddwch mwy am effaith y Rhyfel Byd Cyntaf ar bobol a chymunedau de Cymru. Dysgwch am fywyd wrth y ffrynt, am y bobol o de Cymru bu’n gwasanaethu yn y Rhyfel, ac am y gofal a chynigwyd i filwyr a anafwyd; darganfyddwch sut effeithiwyd ar fywyd cartref ac yn yr ysgol gan y Rhyfel; ymchwiliwch i’r newidiadau i fywydau menywod yn ystod y Rhyfel.

Ymysg y ffynonellau a ddefnyddir mae llyfrau log ysgol, ffotograffau, llythyron, dyddiaduron a llawer mwy.

Siopa yn y Gorffennol

Dysgwch am sut mae ein dull o siopa wedi newid dros y blynyddoedd. Ymchwiliwch i’r newidiadau i’r stryd fawr ac i ganol ddinas Caerdydd; darganfyddwch mwy am ddatblygiad clidio i’r cartref; darganfyddwch am ddogni bwyd yn ystod adegau anodd; dysgwch am y danteithion ar gael mewn caffis ers talwm.

Ymysg y ffynonellau a ddefnyddir mae ffotograffau, cyfeirlyfrau masnach, cynlluniau adeiladu, y cyfrifiad a llawer mwy.

Mae’r adnoddau ar gael i’w lawrlwytho o wefan Archifau Morgannwg http://www.archifaumorgannwg.gov.uk/gweithdai/