Pethau Da a Chofroddion yn yr Ysgol: Dathliadau’r Diwrnod Heddwch, dydd Llun 21 Gorffennaf 1919

Roedd dydd Llun 21 Gorffennaf 1919 yn ddiwrnod i’w gofio pan gafodd 40,000 o blant ysgol yng Nghaerdydd wahoddiad i barti te dathliadol fel rhan o’r Dathliadau Heddwch a gynhaliwyd ar draws y wlad dros 4 diwrnod. Er y llofnodwyd y Cadoediad ym mis Tachwedd 1918, ni chwblhawyd Cytundeb Versailles, a ddaeth â’r rhyfel i ben yn ffurfiol, tan fis Mehefin 1919. I nodi’r digwyddiad hwn penderfynwyd rhoi gŵyl banc ar 19 Gorffennaf a gofyn i awdurdodau lleol drefnu cyfres o ddathliadau ar draws y wlad.

 

Gellid bod wedi ystyried bod y dathliadau yn ysgolion Parc Ninian ychydig yn arbennig gan y daeth Syr J Herbert Cory yno, ac yntau’n AS lleol ac yn fab i un o farwniaid glo a llongau Caerdydd, John Cory o John Cory and Sons. Fodd bynnag, roedd gan y staff a’r disgyblion lawer mwy i’w ddathlu oherwydd bod 21 Gorffennaf yn nodi’r diwrnod cyntaf iddynt ddychwelyd i’w hysgol ers mis Mai 1915. Gellir olrhain hanes Ysgol Fechgyn ac Ysgol Ferched Ninian trwy gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn benodol cofnodion Pwyllgor Addysg Dinas Caerdydd a’r llyfrau log a gedwid yno gan benaethiaid y ddwy ysgol.

 

Mae’r stori’n dechrau ar 13 Mai 1915 pan gofnododd W H Nettleton, pennaeth Ysgol Fechgyn Parc Ninian, y canlynol yn llyfr log yr ysgol:

 

 

Holiday in the afternoon, Thursday and Friday 14^th to enable the men to remove the furniture and stock to Court Road School as this school, Ninian Park, has been requisitioned by the War Office for a temporary Military Hospital during the War [EC42/1/1, 13 Mai 1915, t122].

 

Pan sefydlwyd 3ydd Ysbyty Cyffredinol y Gorllewin yng Nghaerdydd i dderbyn y clwyfedigion o Ffrainc, roedd angen dybryd am le ysbyty addas.  Roedd Ysgol Parc Ninian, a oedd yn cynnwys ysgol y merched ac ysgol y bechgyn, yn un o saith adeilad ysgol y dewiswyd eu defnyddio fel ysbytai trwy gydol y rhyfel, o dan reolaeth y fyddin. Cafodd y ddwy ysgol eu hadleoli i Ysgol Court Road. Ni fyddai wedi bod yn beth hawdd i’r ddwy ysgol symud, gydag oddeutu 10 aelod o staff a 350 o ddisgyblion ym mhob un. Ac eto, er mawr syndod, roedd yr ysgolion yn gweithredu fel arfer y dydd Llun canlynol, sef 17 Mai. Dros y 4 blynedd nesaf, roedd ysgolion Parc Ninian yn rhannu safle ag Ysgol Court Road gyda phob ysgol yn gweithredu amserlen un sesiwn. Fel y nododd Margaret Ferguson, pennaeth Ysgol Ferched Parc Ninian, roedd hyn yn golygu y byddai ysgolion Parc Ninian yn defnyddio’r safle o 8.45 tan 12.30 yna Court Road o 1.30 tan 5.15. Yr wythnos ganlynol byddai’r trefniant yn cael ei wrthdroi gyda Court Road yn cael y sesiwn foreol (cyf. ED42/3/1, 17 Mai 1915, t 277).

 

Yn y cyfamser roedd y fyddin wedi dechrau addasu Ysgol Parc Ninian i ‘w newid yn ysbyty. Roedd hyn yn gofyn am waith sylweddol i addasu’r tu mewn i greu wardiau ysbyty ac ystafelloedd llawdriniaeth yn ogystal â gwelliannau i’r cyflenwad dŵr, y goleuadau a’r system wresogi. Rydym yn ffodus bod dau ffotograff o ysbyty milwrol Parc Ninian a dynnwyd ym 1917 yng nghofnodion Archifau Morgannwg. Mae un yn dangos ystafell ddosbarth wedi’i haddasu yn cael ei defnyddio fel ward ysbyty (cyf.: DX486/1/1). Mae’r llall yn ffotograff o’r ystafell lawdriniaeth (cyf.: DX486/1/2).

 

 

Byddai’n amser anodd iawn i’r staff a’r disgyblion ond bydden nhw, ynghyd ag eraill, wedi derbyn bod angen gwneud aberthau yn ystod y rhyfel. Fodd bynnag, gellid disgwyl y byddent yn dychwelyd i’r ysgol yn fuan ar ôl llofnodi’r Cadoediad ar 11 Tachwedd 1918. Fel y dengys cofnodion Pwyllgor Addysg Dinas Caerdydd, roedd yn amser hir cyn bod modd i’r fyddin drosglwyddo’r ysgolion yn ôl i’r awdurdod lleol.  Roedd nifer sylweddol o glwyfedigion yng Nghaerdydd o hyd i ofalu amdanynt ac ni fu modd i’r oedd Cyrnol Hepburn, Pennaeth Milwrol 3 Ysbyty Cyffredinol y Gorllewin, ddychwelyd Ysgol Parc Ninian i’r awdurdod lleol tan 11 Mai 1919, chwe mis ar ôl llofnodi’r Cadoediad. Parc Ninian oedd y drydedd o’r ysgolion ysbyty i gael eu dychwelyd i’r awdurdod addysgol. Ni wastraffwyd unrhyw amser wrth fynd ati i alluogi defnyddio’r safle fel ysgol eto a dechreuodd y gwaith hwnnw ar 19 Mai.

 

Roedd y rhestr waith er mwyn gwneud yr adeilad yn addas ei ddefnyddio fel ysgol yn heriol iawn. Mae cofnodion yr Is-bwyllgor Adeiladau a Safleoedd yn cadarnhau bod angen adnewyddu’r systemau gwresogi, goleuo a dŵr yn llwyr. Yn ogystal, rhoddwyd gorchymyn i lanhau a diheintio’r ysgolion yn drwyadl. Mewn rhai achosion croesawyd y newidiadau a wnaed gan y fyddin. Er enghraifft, cafodd y gwelliannau i’r cyflenwad dŵr eu cadw. Fodd bynnag, bu cryn drafodaeth ynghylch cadw’r goleuadau trydan dros dro a’r newidiadau a wnaed i system wresogi’r ysgol ai peidio.  Ym Mharc Ninian cafodd y system gwresogi ager pwysedd isel ei gosod ym mis Medi 1915 gyda phibellau a rheiddiaduron i bob ystafell.  Dyma’r hyn a nodwyd hyn am y system wresogi (yn Ysgol Parc Ninian ac Ysgol Lansdowne Road) yng nghofnodion y pwyllgor:

 

…is not one that we would have advocated for schools but as both installations have to be completed with all possible speed and all necessary structural damage avoided, it was the only system which could have been used (BC/E/1/19, 13 Mai 1919, t 165).

 

Felly, argymhellwyd y dylid ei chadw ar yr amod yr ychwanegid gwresogyddion lle’r oedd angen ym mhob ystafell ddosbarth a datgysylltu a gwasanaethu’r boeler:  Fodd bynnag, ni chadwyd y system goleuadau trydan, gyda’r awdurdod lleol yn dewis adnewyddu’r goleuadau nwy presennol yn yr ysgol (ref.: BC/E/1/19, 17 Mehefin 1919, t 203).

 

Roedd tu allan yr adeilad mewn cyflwr gwael amlwg ac roedd angen atgyweirio a phaentio’r ffenestru a gosod arwyneb newydd ar y lle chwarae. Yn olaf, roedd rhaid dychwelyd y celfi. Unwaith eto nid oedd hyn yn hawdd ei wneud ac mae cofnodion y pwyllgor yn cofnodi:

 

The whole of the furniture has been returned after some difficulty as it was scattered in various part of the City, it having been loaned to other schools during the war period.

 

Aeth y gwaith yn Ysgol Parc Ninian ac yn Ysgol Lansdowne Road rhagddo bron ar y cyd, gan fanteisio ar gronfa o 80 o ddynion, gan gynnwys 25 o gyn-filwyr, a gyflogwyd gan y Cyngor i wneud gwaith ail-addasu. Amcangyfrifwyd mai’r gost ar gyfer y ddwy ysgol oedd £4000 i’w thalu gan y fyddin, gan roi ystyriaeth i gyfarpar a gadwyd at ddefnydd yr ysgolion. Er enghraifft, prisiwyd y system gwresogi ager yn Ysgol Parc Ninian yn £315 gyda’r swm hwn yn cael ei ddidynnu o’r bil a anfonwyd i’r fyddin. Ar y llaw arall, roedd yn amlwg bod yr awdurdod lleol yn awyddus i ddod o hyd i arian am ei gostau ac roedd y bil terfynol, yn ogystal â chynnwys gwaith adeileddol, hefyd yn cynnwys y costau am glirio deunydd milwrol diangen o’r ysgolion ac atgyweirio cyfarpar, gan gynnwys pianos, a adawyd yn yr ysgolion ac a ddifrodwyd.

 

Felly roedd 21 Gorffennaf 1919 yn ddiwrnod arbennig iawn. Er na ddisgwylid i’r ysgol ailagor tan ddechrau tymor yr hydref, penderfynodd penaethiaid ysgol y merched ac ysgol y bechgyn y dylid cynnal y parti te dathliadol ym Mharc Ninian yn hytrach nag yn Court Road. Roedd y gwaith o gynllunio’r diwrnod wedi bod ar y gweill ers peth amser gyda’r Pwyllgor Addysg yn dyrannu 1 swllt a 3 cheiniog y disgybl i ysgolion ddarparu te a phrynhawn o fabolgampau. Mi wnaeth yr awdurdod logi a dosbarthu 50 o foeler dŵr i ysgolion lle nad oedd cyfleusterau i wneud te (cyf.: BC/E/1/19, 3 Gorffennaf 1919, t 211).

 

Mor gynnar â 23 Mai 1918, nododd Margaret Ferguson yn ei llyfr log:

 

I sent my numbers to Ed Office for which tea was to be provided for Peace celebration – 360+12=372 [EC42/3/2, 13 Mai 1919, t 32].

 

Nid yw’n glir pryd cafodd y penderfyniad ei wneud i ddarparu’r parti te ym Mharc Ninian ond yn ddiau roedd y Pwyllgor Addysg yn awyddus i ddangos ei ysgolion wedi’u gweddnewid. Mae’n rhaid bod rheoli’r dathliad ar yr un amser â’r symud yn waith trefnu heriol. Ar 16 Gorffennaf nododd Margaret Ferguson:

 

School closes today in order to have Thursday 17^th and 18^th inst for removal of all stock to Ninian Park School. On Monday 21^st inst the Peace tea will be given to the scholars in Ninian Park School. The building is not quite ready but we can have the tea in the hall. After the Peace Tea our summer vacation begins [Ysgol Ferched Ninian Park, llyfr log, EC/42/3/2, 16 Gorffennaf 1919, t 34].

 

Er bod glaw wedi cwtogi’r dathliadau awyr agored ar y dydd, doedd dim byd yn gallu torri ar frwdfrydedd y disgyblion, a nododd Margaret Ferguson:

 

 

The Peace Tea given to the scholars on 21 July passed off very successfully; sports could not be held owing to the rain; but there were games in the central hall. They all enjoyed themselves very much and I had some difficulty to get them home. Sir Herbert and Lady Cory visited this Department and each of them addressed the children who thanked them for their liberality [EC42/3/2, 29 Awst 1919, t 36].

 

Mae ffotograffau o’r dathliadau ar draws Caerdydd yn dangos plant wedi’u gwisgo fel milwyr, morwyr a nyrsys ar gyfer yr achlysur. Bu i rai ysgolion gynnal ‘Tablo Heddwch’ gyda disgyblion yng ngwisg ffigyrau gwladgarol, gan gynnwys Britannia.  Yn amlwg roedd digon o bopeth ac adroddwyd bod y rhan fwyaf wedi dewis cwrw sinsir yn hytrach na the. Nododd Margaret Ferguson yn log yr ysgol ar 12 Medi ei bod hi’n dal yn dosbarthu  …losin a oedd yn weddill o’r Te Heddwch…  (cyf.: EC42/3/2, 12 Medi 1919, t 36). Cafodd y disgyblion un peth da olaf ar ddechrau’r tymor newydd ym mis Awst:

 

…mugs given by Councillor J C Gould MP in commemoration of the signing of the Armistice between the Allies and the Central Powers, 11 November 1918… [EC42/3/2, 26 Awst 1919, t 35].

 

Roedd yr ysgol ar waith unwaith eto ym Mharc Ninian. Roedd y rhyfel a’r alltudiaeth pedair blynedd wedi dod i ben.

 

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

 

Gellir gweld cofnodion Ysgol Fechgyn Parc Ninian ac Ysgol Ferched Parc Ninian ar gyfer y cyfnod hwn yn Archifau Morgannwg cyf. EC/42/1/1 ag EC/42/3/1-2. Ceir y ffotograffau o ysbyty Parc Ninian ym 1917 yn DX486/1/1-2. Ceir cofnodion Pwyllgor Addysg Dinas Caerdydd a’i is-bwyllgorau yn BC/E/1/19.

Y cwbl mae angen i ni wneud yw ‘Dal i wenu’: Stori Bert Turnbull

Efallai bod rhai’n meddwl y gallai milwyr a merched trwy’r byd edrych ymlaen at fynd adref yn fuan ar ôl arwyddo’r Cadoediad ym mis Tachwedd 2018. Fodd bynnag, y realiti i nifer o ddynion o Gymru oedd y gallai bod misoedd, weithiau flwyddyn, cyn dychwelyd i Brydain. Ymchwiliodd The Roath Road Roamer, cylchgrawn plwyf Eglwys Methodistiaid Roath Road hanes 460 milwr o’r plwyf trwy’r rhyfel a dweud eu hanes trwy gyfres o lythyrau, ffotograffau ac adroddiadau.

Mae’n bosibl mai un o’r cymeriadau mwyaf enwog yn y Roamer oedd Bert Turnbull.

Amcangyfrifodd The Roamer fod Ben wedi gwasanaethau ar fwy o ffryntiau a theithio mwy o filltiroedd yn ystod y rhyfel na’r ‘Roamers’ eraill.  Fe’i ganwyd ym Middlesbrough a bu’n byw rhan fwyaf ei fywyd yng Nghaerdydd gyda’i fam, a oedd yn hanu o Dredegar. Pan gychwynnodd y rhyfel, roedd e’n 19 oed ac yn gweithio fel gwas ffitiwr nwy. Fel aelod o’r Fyddin Diriogaethol, galwyd ar Bert yn y dyddiau cyn i’r ymladd ddechrau. O’r braidd roedd ganddo syniad beth oedd o’i flaen yn y pum mlynedd nesaf pan ymunodd â Chorff Meddygol y Fyddin Frenhinol fel Preifat ym mis Gorffennaf 1914, 12 diwrnod cyn cychwyn y rhyfel.

Roedd y Roamer yn ceisio rhoi llun o bob un o’r milwyr a’r merched a oedd yn y cylchgrawn. Mae Bert Turnbull yn rhifyn 1917, gyda llun a dynnwyd yn Cairo. Mewn tair blynedd yn unig, cododd trwy’r rhengoedd a daeth yn Sarsiant Staff Bert Turnbull RAMC, yn gwasanaethu yn y 45ain Ysbyty Sefydlog, Llu Alldeithiol yr Aifft.  Er y cafodd Bert ei anfon i sawl ffrynt, ni fu’n gwasanaethu yn Ffrainc nac yng Ngwlad Belg. Yn hytrach, hwyliodd â’i Uned Ambiwlans Maes dros Fôr y Canoldir i’r Aifft, lle ymunodd â’r lluoedd a oedd yn cael eu cynnull ar gyfer yr ymosodiad yn y Dardanelles. Gweithredodd yr Unedau Ambiwlans Maes y tu cefn i’r rheng flaen ac yn aml, dim ond ambell ganllath oddi wrth y brwydro. Eu tasg oedd creu rhwydwaith o Orsafoedd Gwisgo i drin y cleifion cyn eu symud i Orsafoedd Glanhau Cleifion mwy. Roedd gweithio a thrin dynion wedi’u hanafu’n wael dan dân gynnau a sielau a heb arfau yn waith peryglus ac anodd. Byddai Bert Turnbull, felly, wedi bod yn ei chanol hi yn Gallipoli. Bu honno’n ymgyrch fer a gwaedlyd ac anafwyd 50,000 o fyddinoedd y Cynghreiriaid gyda Bert yn un o’r cleifion a anfonwyd yn ôl i’r Aifft i adfer.

Yn y blynyddoedd canlynol, gwasanaethodd Bert Turnbull â’r RAMC yn yr Aifft a Phalesteina cyn cael ei drosglwyddo i Salonica yn hydref 1918. Er mai rhai misoedd yn unig cyn arwyddo’r Cadoediad oedd hyn, bu’r fyddin mewn cyfres o frwydrau gorffwyll a marwol wrth iddynt geisio atal lluoedd yr Almaen a Bwlgaria rhag trosglwyddo i’r ffrynt orllewinol.  Mewn egwyl fer o’r llinell flaen, roedd Bert gartref yng Nghaerdydd ym mis Hydref 1918, rai wythnosau cyn diwedd y rhyfel. Wedi tair blynedd i ffwrdd o Gaerdydd, gellid gobeithio bod ffawd Bert yn newid ac yn dod â’i ddyddiau o wasanaethu i ben. Ond nid felly y bu hi.

Ar 11 Tachwedd 1918, wrth i dorfeydd ddathlu’r Cadoediad yng Nghaerdydd ac ar draws y byd, roedd Bert ar long milwyr ym Môr y Canoldir yn mynd tua Thwrci. Glaniodd ar 13 Tachwedd a chyhoeddodd Roath Road Roamer lythyr gan Bert o Gaer Gystennin ar 16 Rhagfyr 1918:

I received your letter at the above address. Just fancy it arriving in such a place! I wonder if the Roamer has reached Berlin yet? Rather strange that you should have written your letter on 13^th November as that was the very day on which we landed at Constantinople. My word what a reception we had. I think that the only people who were not pleased to see us were the Germans who were there in occupation but have all run home to Germany since. The people of England are grumbling about the price of things at home. But they would not believe the high price of things her. When I first arrived I was speaking to an Englishman who was interned here at the outbreak of war. He was liberated on our arrival and went to fit himself out with clothes. He paid £11/10/- for a pair of shoes!! A loaf of bread weighing 12 oz costs 1/8. Sugar is 12/6 a Ib. The electric cars are unable to run owing to a shortage of coal. The water supply is turned on from 2pm to 4 pm daily at present but the first fortnight we were here it was only turned on every third day. It is a pitiful sight to see the very poor people begging in the streets [DAWES6, edition 51, page 4].

Ychwanegodd hefyd, yn enigmatig:

The next time I write it will be from another country, sorry I cannot tell you as the Censor is still employed here.

Yn wir, roedd rhyfel Bert ymhell o’i ddiwedd. Ym mis Ebrill 1919, adroddodd y Roamer am dderbyniad i ddathlu yn yr eglwys ar gyfer y milwyr, lle’r oedd lluniaeth lawer ac roedd y milwyr yn ddiolchgar am y smôcs. Roedd golau trydan wedi ei osod yn nosbarthiadau’r ysgol Sul, yn arbennig ar gyfer yr achlysur.  Gofynnwyd i’r rhai a aeth yno i arwyddo cofrestr fel cofnod o’r ‘Roamers’ yn dychwelyd i Gaerdydd. Fel jôc, dywedodd rhai eu bod nhw’n gyndyn o arwyddo, rhag ofn eu bod yn cydsynio â rhagor o wasanaeth yn y fyddin, a oedd bryd hynny yn cychwyn ymgyrch i gefnogi’r Lluoedd Gwyn yn Rwsia.

Fodd bynnag, nid jôc fu’r ymgyrch yn Rwsia i Bert Turnbull. Yn yr un rhifyn, roedd y Roamer yn cynnwys llythyr arall gan Bert a’r tro hwn, roedd e hyd yn oed yn bellach ymaith:

Many thanks for the January Roamer which I received a few days ago. I noticed my letter which I wrote from Constantinople was in it. Well, here is letter from a few hundred miles up the Black Sea. So you have had some of the boys back once more. Good luck to them! I hope my turn will come soon. Don’t you think it is about time that I stopped ‘Roaming’? In khaki 12 days before war was declared. Served in Gallipoli, Egypt, Palestine, Egypt (second time) Salonika, Turkey (Constantinople) and Russia. I was a time expired man in 1916 but still have to ‘carry on’. Never mind the day will soon come now. All we need to do is ‘keep smiling’ [DAWES6, edition 54, page 4].

Roedd Byddin Prydain yn Salonica wedi ei hanfon i ardal y Cawcasws. Cychwynnwyd yr ymgyrch, yn rhannol i feddiannu tir yr oedd Twrci yn ei reoli o’r blaen, ond hefyd i gynorthwyo Byddinoedd Gwyn Rwsia. Felly, roedd Bert yn seiliedig yn Batoum yn Georgia. Yn ffodus, ymgyrch fer fu hi a’r tro nesaf y clywyd gan Bert, roedd ganddo newyddion da, o’r diwedd.  Ym mis Mehefin 1919, adroddodd y Roamer:

I am sure you will be glad to hear that one of your Roamers will soon be home. I am leaving this place for Blighty. What a journey! I dread it! [DAWES6, edition 55, page 6].

Erbyn mis Awst 1918, rhyw 9 mis wedi arwyddo’r Cadoediad, roedd Bert Turnbull yn ôl yng Nghaerdydd ac ar ‘Civvy Street’, yn gwisgo Ruban Medel Gwasanaeth Hir y Fyddin Diriogaethol.

Ddeufis yn ddiweddarach, roedd diwedd hapus i stori Bert, pan adroddodd y Roamer ym mis Hydref 1919:

Our ‘Roamers’ are still getting married and we offer out hearty good wishes. Staff Sergeant Bert Turnbull, who holds the ‘Roamer’ record for seeing active service in the greatest number of countries, was married to Miss Irene C James on 7 September [DAWES6, edition 57, page 3].

Hwn oedd rhifyn olaf y Roath Road Roamer. O’r 460 milwr a gafodd eu holrhain yn Roath Roamer, bu farw 42 yn y rhyfel. Ar ddiwedd mis Hydref 1919, roedd 30 yn dal i aros i gael eu rhyddhau. I Bert a llawer o rai eraill, roedd diwedd y rhyfel yn hir yn dod, er y cafodd ei ddathlu’n wyllt ym mis Tachwedd.

Tony Peters, Gwirfodolydd Archifau Morgannwg

 

Mae copi o’r Roath Road Roamer yn Archifau Morgannwg. Roedd Eglwys Methodistiaid Roath Road ar gornel Heol y Plwca a Heol Casnewydd (sef Roath Road tan 1874). Cafodd ei hadeiladu tua 1860 a’i haddasu ym 1871. Roedd yn adeilad mawr y mae sôn iddi ddal 1000 o bobl. Cafodd ei difrodi’n ofnadwy yn ystod cyrch awyr ar Gaerdydd ar 3 Mawrth 1941 a’i dymchwel ym 1953.

Dathlu’r Heddwch mewn modd teilwng, 11 Tachwedd 1918

Wrth i ni goffáu Diwrnod y Cadoediad a chan mlynedd ers diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, mae’r cofnodion sy’n cael eu cadw yn Archifau Morgannwg yn taflu goleuni ar y dathliadau yn Ne Cymru ym mis Tachwedd 1918 ac, yn benodol, ar y llawenydd a’r rhyddhad ar ddiwedd rhyfel gwaedlyd a chreulon. Roedd rhaid i benaethiaid ysgolion ar draws Cymru gyfan gadw cofnod cyson o ddigwyddiadau. Gellir cyrchu crynodebau o gofnodion ysgolion rhwng 1914 a 1918 ar wefan Archifau Morgannwg. Maen nhw’n rhoi darlun i ni o’r dathliadau gwyllt a ymledodd ar draws De Cymru ar 11 Tachwedd 1918, ac enghraifft dda o’r rhain yw’r hyn a gofnodwyd gan Mr W S Jones yn Ysgol Fechgyn yr Eglwys Newydd. Roedd William Jones wedi bod yn bennaeth yr ysgol am dros 4 blynedd. Ar 11 Tachwedd, ysgrifennodd y canlynol yn llyfr lòg yr ysgol:

Great excitement prevailed at school this morning. The Church bells chimed and the boys soon came to the conclusion that the Armistice had been signed by the German representatives. As we had been misled by a false report of the signature of the Armistice on Thursday evening – 7^th I sent a message to the local postmaster who confirmed the signing of the Armistice as official.

The boys were informed of the good news which brings the actual fighting of the Great European War to a close and great enthusiasm was shown. We did not try to restrain their energies for the last half hour and about 5 minutes to 12 the whole school was assembled in the yard when the Doxology and the National Anthem were sung. Cheer after cheer was given for such glorious news and the boys dispersed.

School reassembled after dinner. The Chief Education Official was telephoned to, but no holiday could be granted. The matter would be referred to the Education Committee which was expected to meet on the morrow (Tuesday). The boys were reassembled on the yard in the afternoon and led by a scout with a small drum marched around the yard waving flags and singing various popular songs. The significance of the act of the signature of the Armistice was explained to the boys [Ysgol Fechgyn yr Eglwys Newydd, llyfr log, ESE64/1/4]

Mae’r llyfr lòg yn tynnu llen dros yr hyn a ddigwyddodd nesaf, ond does dim amheuaeth bod nifer o’r bechgyn, ynghyd â’u teuluoedd, wedi ymuno â’r dorf a lifodd i ganol Caerdydd. Cyhoeddwyd llofnodi’r Cadoediad ar draws y ddinas drwy ganu seiren y ‘Western Mail’ a ddilynwyd yn fuan gan gyrn o ffatrïoedd ledled y ddinas a llongau yn y dociau. Casglodd dorf ‘wedi’i chynhyrfu’n lân’ ym Mharc Cathays, gyda’r papurau newydd yn nodi’r canlynol:

Everybody felt that the hour had come for the abandonment of restraint and for the expression of a long pent up enthusiasm….others arrived with the announcement that the Docks was on stop. Everyone there had downed tools, and there was not a murmur of dissent. All the workshops and yards, schools and business premises let loose their jubilant occupants and after a riot of abandonment they gradually gravitated to the City Hall, where the flags of the Allies proudly fly.

Gorymdeithiodd llawer o weithwyr y dociau yn uniongyrchol i Neuadd y Ddinas ac roedd modd eu gweld yn chwifio i’r dorf o ffenestri’r llawr uchaf. Erbyn canol dydd, adferwyd rhywfaint o drefn, wrth i’r Arglwydd Faer ddarllen neges gan Lloyd George, y Prif Weinidog, o do’r porte-cochère ar ben drws Neuadd y Ddinas, a oedd yn cadarnhau bod y Cadoediad wedi’i lofnodi. Cafwyd ‘clod byddarol’ mewn ymateb i hyn cyn gorymdeithio heibio’r Gatrawd Gymreig a chanu anthemau cenedlaethol y cynghreiriaid, gan gynnwys y Marseillaise a’r Star-Spangled Banner. Gan synhwyro cynnwrf y dorf, aeth yr Arglwydd Faer ati i …alw ar y dinasyddion i ddathlu’r diwrnod â llawenydd a diolchgarwch, ond â hunanreolaeth ac urddas hefyd. Atseiniodd Syr William Seager ei ble – Yn yr awr hon o fuddugoliaeth, gadewch i ni fod yn bwyllog. Nid yw’n syndod, efallai, na lwyddwyd i wneud hyn …bu’r dorf yn bloeddio ‘na, na!’ ac yn chwerthin.

Erbyn dechrau’r prynhawn, roedd canol y ddinas yn llawn torfeydd brwd, gan gynnwys Heol Eglwys Fair a’r Stryd Fawr, lle’r oedd pobl yn heidio o amgylch ffenestri yn yr adeiladau ar hyd y stryd i gael golwg ar y torfeydd ac ymuno yn y dathliadau. Roedd bloeddiau arbennig i’r Lluoedd Arfog, gan gynnwys nifer o filwyr Americanaidd. Fodd bynnag, nid oeddent yn bloeddio ar y ‘bechgyn ddaeth yn ôl o’r Ffrynt’ yn unig. Gan gydnabod bod y rhyfel wedi arwain at newidiadau sylweddol mewn rolau a chyfrifoldebau’r gymdeithas, soniodd y papurau newydd am y canlynol:

A brewery wagon carried not supplies of Government beer but something incredibly livelier a bevy of land girls in uniform who sang all the popular ditties with great gusto.

Yn ogystal, yn ystod blynyddoedd y rhyfel cafodd gyrwyr gwrywaidd gwasanaeth tramiau’r ddinas eu disodli gan fenywod, a nododd y papurau newydd y canlynol:

The tramway girls got off the cars, they must, they said, join in the processions.

Y diwrnod nesaf, nododd y Western Mail:

South Wales came perilously near the Mafficking type of jubilation. In most places there was an absolute stoppage of work. Shortly after the dinner-hour shops were closed – the staffs would not brook restraint and the employers readily relaxed the rules and regulations [Western Mail, 12 Tachwedd 1918].

Roedd llawer o ysgolion, gan gynnwys Gabalfa, Hawthorne a Maendy, wedi cau drwy gydol mis Hydref, neu ran ohono, ac wythnos gyntaf mis Tachwedd, yn sgil epidemig ffliw a ymledodd ar draws De Cymru. Fodd bynnag, ychydig iawn o effaith gafodd yr epidemig hwn ar Ysgol Fechgyn yr Eglwys Newydd. Dim ond 15-20 achos o’r ffliw a gofnodwyd ar unrhyw adeg allan o gyfanswm o 200 disgybl. Roedd hi’n debygol iawn mai bechgyn yr Eglwys Newydd oedd o blith y criw o fechgyn ifanc a ychwanegodd at y twrw ym Mharc Cathays, gyda’u ‘tom-toms’ dros dro wedi’u gwneud o hen degellau, padellau a haenau o dun. Byddent wedi cymeradwyo cyhoeddiad yr Arglwydd Faer hefyd o saith diwrnod o wyliau i bob ysgol.

Bu blynyddoedd y rhyfel yn gyfnod anodd i ysgolion, gyda phrinder nwyddau sylfaenol a bwyd. Yn ogystal, roedd prinder glo wedi golygu bod ysgolion wedi’i chael hi’n anodd cynhesu’r ystafelloedd dosbarth yn ystod misoedd y gaeaf. Roedd yr ysgol wedi cyflawni ei dyletswydd drwy greu gardd o ryw 20 clwyd yr oedd y bechgyn yn ei thrin ddau ddiwrnod yr wythnos er mwyn tyfu llysiau yn rhan o ymgyrch genedlaethol i gynhyrchu mwy o fwyd. Roedd yr ysgol wedi bod yn flaenllaw o ran ymgyrchoedd i gasglu arian ar gyfer Cymdeithas Arbedion y Rhyfel, a chyda thipyn o lwyddiant. Cawsant ddiwrnod ychwanegol o wyliau am eu hymdrechion.

Yn yr un modd â sawl ysgol, roedd nifer o athrawon ysgol yr Eglwys Newydd wedi ymrestru yn y lluoedd arfog. O’r tri aelod gwrywaidd o staff yr ysgol a ymrestrodd, roedd dau wedi dychwelyd yn ddianaf. Ond bu farw Ivor Drinkwater wrth wasanaethu gyda’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn Ffrainc, yn ystod wythnos olaf mis Tachwedd 1917. Yn yr un modd ag mewn sawl maes cyflogaeth arall, roedd menywod wedi llenwi swyddi gwag y dynion, ac roedd gan yr ysgol oedd wedi’i staffio’n gyfan gwbl gan ddynion ym 1914, dair athrawes erbyn mis Tachwedd 1918. Dychwelodd llawer o athrawon a ymunodd â’r lluoedd arfog i’w swyddi. Fodd bynnag, roedd y rhwystrau yn erbyn menywod yn gweithio mewn ysgolion i fechgyn wedi diflannu ac mae llyfr lòg ysgol yr Eglwys Newydd yn cadarnhau bod yr ysgol wedi cynnwys athrawesau hefyd ers yr adeg honno.

Fodd bynnag, roedd dydd Llun 11 Tachwedd 1918 yn ddiwrnod i’w ddathlu, ac yn y Western Mail y diwrnod canlynol nodwyd:

It was great day of rejoicing and abandon, and most people went to sleep at a late hour, satisfied that they had done the celebration of peace in a right worthy fashion.

Mae’n rhaid bod bechgyn yr Eglwys Newydd wedi’i siomi’n llwyr y bore canlynol i wybod bod y gwyliau’n berthnasol i ysgolion o fewn awdurdod addysg Caerdydd yn unig. Roedd Ysgol Fechgyn yr Eglwys Newydd ar agor ddydd Mawrth 12 Tachwedd ac ar fore Mercher 13 Tachwedd, cyn y cyhoeddwyd y bydd yr ysgol ynghau am weddill yr wythnos.

Nododd William Jones, y pennaeth, yng nghofnod yr ysgol …cafodd y disgyblion fynd adref ar ôl ymgynull ar yr iard. Yn ddiplomatig efallai, ni wnaeth unrhyw sylwadau ar bresenoldeb.

Tony Peters, Gwirfodolydd Archifau Morgannwg