Angel Street, Caerdydd – Gwesty Moethus a Haearnwerthwr Enwog ar Stryd Anghofiedig

Erbyn hyn mae Angel Street yn enw stryd anghofiedig yng Nghaerdydd.  Mewn gwirionedd, yn briodol iawn, Stryd y Castell bellach yw enw’r stryd, o gofio ei bod yn rhedeg ar hyd y castell godidog yng nghanol y ddinas. Arferai Gwesty’r Angel, sydd bellach wedi’i leoli ben draw Stryd y Castell, fod gyferbyn â’r castell. Yn wir, mae Ffigwr 1 yn dangos llun o’r gwesty, a dynnwyd ryw bryd yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn lleoliad gwych ar gyfer twristiaid a chwsmeriaid teithiol, ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif, roedd Gwesty’r Angel i’w weld yn lle mawr a chyfforddus i aros ynddo.

Ffigwr 1 – Llun o’r hen Gwesty’r Angel, 19ed ganrif hwyr

Ffigwr 2 – Stocrestr ar gyfer Gwesty’r Angel, 1897

Mae ffeil achos Stephenson ac Alexander ar gyfer yr hen westy yn cynnwys llyfrau stocrestr mawr ar gyfer y Gwesty sy’n dyddio o 1897 a 1918. Gallwn ddidynnu o lyfr stocrestr 1897, dangoswyd yn Ffigyrau 2 a 3, fod gan y gwesty o leiaf saith deg o ystafelloedd gwely. Dyma rai eitemau nodedig sy’n dal y llygad wrth fynd drwy’r rhestr: lluniau o Dywysog a Thywysoges Cymru ar y pryd, lluniau o Gastell Caerdydd, llun o Ymerawdwr yr Almaen (Willhelm II efallai) mewn ffrâm ‘gilt’, ‘darn canol o grochenwaith Tsieina’, ‘carped brwsel’ a ‘gwrthban crwybrol’. Ymhellach at hyn, mae’r ffeil achos hefyd yn cynnwys rhestr fanwl o’r seler win, a oedd yn cynnwys ‘brandi ceirios’, sodas a ‘vino de Pacto’; wel, beth yw gwesty heb far wedi ei stocio’n dda i’r gwesteion ei fwynhau?

Ffigwr 3 – Ystafell wely 54, Stocrestr ar gyfer Gwesty’r Angel, 1897

Yn ddiddorol, yn y ffeil hefyd mae swp o ohebiaeth ynglŷn ag achos cyfreithiol yn ywneud â’r gwesty. Tenant y gwesty rhwng 1897 a thua 1918-1919 oedd menyw o’r enw Emily (neu efallai Elizabeth) Miles. Cododd gwrthdaro rhwng Emily a Mr Charles Jackson, bargyfreithiwr, o gwmpas diwedd ei thenantiaeth, ac a allai fynd â’r dodrefn yr oedd hi wedi eu prynu ar gyfer y gwesty gyda hi. Roedd Stephenson ac Alexender fel pe bai’n gweithredu fel cyfryngwyr rhwng y ddau, gan nodi fod ‘Mr Jackson yn benwan’, ac ‘na fyddai’n goddef dim mwy’ a’i fod yn ‘benderfynol o gymryd camau i orfodi ei hawliau’. Er i gytundeb gael ei setlo yn y pen draw ar gyfer ymadawiad Emily, mae’r llythyrau’n gwneud darllen difyr o ran perthynas gythryblus o’r gorffennol.

Ffigwr 4 – Cynllun yn dangos 19 Angel Street a Gwesty’r Angel, tua 1883

Ffigwr 5 – Manylion arwerthiant, 19 Angel Street

Yn union wrth ymyl gwesty’r Angel roedd 19 Angel Street; cafodd yr eiddo ei ddisgrifio ym 1882 fel ‘safle rhydd-ddaliadol helaeth a gwerthfawr’, ac roedd yn eiddo i Mrs Fanny Lewis. Roedd blaen y tŷ ar Angel Street, ac roedd ganddo siop fawr, pum ystafell wely a chegin a; fel y dengys Ffigwr 4, roedd yr adeilad mewn ‘safle pwysig a chanolog iawn’ yng Nghaerdydd.  Yn ddiddorol iawn, cofnodir bod Fanny Lewis yn haearnwerthwr, a bod ei heiddo yn ‘un o’r tai busnes hynaf yn y dref’. Efallai ei bod yn cael ei hystyried yn anarferol i fenyw fod yn haearnwerthwr ar yr adeg honno, er bod Fanny Lewis yn ymddangos mewn cwpl o ddogfennau yn yr archifau; mae un yn ymwneud â ffermio, ac un arall lle safodd hyd yn oed fel erlynydd mewn achos!

Er mai Stryd y Castell yw Angel Street bellach, a bod yr hen Angel Hotel and Ironmongers wedi mynd erbyn hyn, mae’r ffeil achos yma o gasgliad Stephenson ac Alexander er hynny yn rhoi cipolwg diddorol ar fywyd Fictoraidd ac Edwardaidd yng Nghaerdydd, busnesau yn nwylo menywod, a hyd yn oed ychydig o wrthdaro dynol. Gellir gweld y ffeiliau achos hyn trwy gasgliad Stephenson ac Alexander gan chwilio am y cyfeirnodau hyn: DSA/2/74, DSA/12/3161, DSA/12/439 and DCNS/PH/9/51.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Howard Lodge, Caerdydd – Maenordy a gerddi i lety myfyrwyr newydd

Safai Howard Lodge unwaith ger Gerddi Howard, sydd gerllaw Heol Casnewydd a chanol dinas Caerdydd. Mae’r ardal bellach yn gartref i lety modern i fyfyrwyr sydd ond wedi’i adeiladu yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn ogystal â strydoedd preswyl, gyda gweddillion y gerddi yn dal i fod yno. Yn rhan o Ystâd Trydydd Ardalydd Bute (John Crichton-Stuart), mae’n debyg fod enw Howard Lodge, fel Gerddi Howard, yn deillio o enw gwraig yr Ardalydd, Gwendolen Fitzalan-Howard.  Daeth y gerddi i fod ar agor i’r cyhoedd yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, er bod y porthdy, fel y gwelir o’r cynllun yn Ffigwr 1, yn parhau i fod yn aneglur yn y cofnodion.

Ffigwr 1 – Cynllun llawr gwaelod a thiroedd Howard Lodge

Mae casgliad Stephenson ac Alexander yn cynnwys ffeil achos manwl ynghylch ocsiwn ac arwerthiant Howard Lodge, a gynhaliwyd ar 10 Awst 1882 (Ffigwr 2). O lun o’r eiddo wedi’i amgáu yn y ffeil, fel y dangosir yn Ffigwr 3, gallwn weld bod y porthdy o faint sylweddol. Yn wir, cofnodwyd i’r ‘tŷ gael ei godi gan y Perchennog yn ddiweddar, ar gyfer ei feddiannaeth ei hun’, ac er na allwn ond dyfalu a fu’r Ardalydd fyw yno erioed, y perchennog oedd Mr Thomas Waring. Dymunai Thomas Waring, peiriannydd poblogaidd a fu’n gweithio yn ardal Caerdydd, newid ei breswylfa. Yn sicr roedd gan y porthdy adnoddau da fel cartref ac roedd mewn lleoliad buddiol i ddyn a oedd yn gweithio: ‘mae wedi’i leoli yn rhan breswyl orau’r dref, o fewn tri munud o gerdded i Orsafoedd Rheilffordd Dyffryn Taf a Rheilffordd Rhymni’. Roedd y tŷ ei hun o ‘gymeriad trawiadol’ ac o ‘ansawdd uwch’, yn addas ar gyfer ‘cyfleustra a chysur’, ac fe’i adeiladwyd gyda ‘dyluniad gothig’. Fel yr ydym wedi gweld o’r blaen o fewn y postiadau blog yma, roedd y duedd ‘gothig’ mewn pensaernïaeth yn gyffredin iawn yn ystod cyfnod diweddar Oes Fictoria.

Ffigwr 2 – Manylion arwerthiant Howard Lodge

Ffigwr 3 – Llun o Howard Lodge, diwedd yr 19eg ganrif

Mae’r cynlluniau sydd wedi’u cynnwys yn y ffeil achos yn cynnwys manylion cyfoethog ar du mewn a thu allan yr adeilad, gyda chynlluniau llawr wedi’u cynnwys ar gyfer pedair llawr y tŷ (Ffigyrau 1 a 4). Doedd y tŷ yn ddim llai na moethus yn ei gyfnod, ac yn cynnwys pantri Tsieina, toiled/WC, ystafelloedd derbyn, ystafell wisgo i wraig y tŷ, ac ystafell filiards. Y tu allan, roedd coetws a stablau, tŷ gwydr yn gyflawn gydag ‘offer dŵr poeth’, a gardd eang, y nodir ei bod wedi’i ‘gosod allan a’i chynnal gan Ardalydd Bute’ ei hun.

Ffigwr 4 – Cynllun lloriau Howard Lodge

Fel perchennog tir ac eiddo blaenllaw ym Morgannwg, roedd Ardalydd Bute yn berchen ar gyfoeth o breswylfeydd.  Eto i gyd, ymddengys fod Howard Lodge wedi cael sylw gofalus, o ystyried ei fewnbwn i’r gerddi, a dyma oedd cartref helaeth Mr Thomas Waring. Er bod yr ardal bellach yn gartref i lety myfyrwyr, mae’r llun sydd wedi’i gynnwys yn y ffeil achos yn sicr yn gwneud cyfiawnder â’r ‘Lodge’ anghofiedig. Gellir gweld ffeil achos Howard Lodge trwy gasgliad Stephenson ac Alexander o dan y cyfeirnod: DSA/2/79.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Capel Stryd Womanby, Caerdydd – Addoli Crefyddol Anghydffurfiol ac Arwerthiant Trafferthus

Mae Stryd Womanby, sydd yng nghanol dinas Caerdydd, yn adnabyddus y dyddiau hyn am ei lleoliadau bywyd nos bywiog a’i thafarndai.  Ond yn ystod y 1800au, fodd bynnag, roedd Stryd Womanby yn gartref i eglwys sylweddol o’r enw Capel y Drindod (Trinity Chapel) ar un adeg. Gellir gweld Capel y Drindod yn glir yn y llun hwn o Womanby Street, o 1891 (Ffigwr 1). Yn adeilad trawiadol, mae’n hawlio’r sylw yn y ffotograff, er y bydd y craff eu golwg yn eich plith yn sylwi ar silwét cyfarwydd muriau Castell Caerdydd yn y cefndir. Ysywaeth, nid yw’r capel bellach yno; mae llawer o adeiladau hanesyddol a chrefyddol yn y gwledydd hyn wedi eu colli i ni ar hyd y blynyddoedd, ac mae’n ymddangos i faes parcio gael ei godi ar safle’r capel.

Ffigwr 1 – Womanby Street, 1891

Ffigwr 2 – Cynllun o Stryd Womanby, mae’r capel wedi ei aroleuo

Codwyd yr adeilad gyntaf tua 1696, codwyd Capel Stryd Womanby fel man addoli Anghydffurfiol. Roedd anghydffurfiaeth yn y cyfnod hwn yn fodd o ddynodi’r rhai a ddehonglai Brotestaniaeth yn wahanol i’r wladwriaeth ac, yn dilyn adferiad brenhiniaeth y Stiwartiaid ym 1660, gwelodd Cymru gynnydd mewn grwpiau Anghydffurfiol. Bu’n rhaid ail-adeiladu’r capel ym 1847 oherwydd tân ac, erbyn diwedd yr 1880au, roedd cynigion ar waith i roi’r capel ar ocsiwn. Yn wir, mae ffeiliau achos yng nghasgliad Stephenson ac Alexander yn awgrymu bod yr adeilad am gael ei werthu er mwyn adeiladu capel newydd ar Heol y Bont-faen. Fodd bynnag, mae’r dogfennau hefyd yn awgrymu nad oedd y gwerthiant yn broses hawdd.

Ffigwr 3 – Manylion arwerthiant y capel

Ffigwr 4 – Llythyr ynglŷn â’r rhwystredigaeth na chyflawnwyd y gwerthiant

Cofnodir bod yr arwerthiannau ar gyfer gwerthu Capel y Drindod wedi’u cynnal ym mis Medi a Hydref 1890 (Ffigwr 3).  Mae’n ymddangos, fodd bynnag, fod gan Stephenson ac Alexander amrywiaeth o broblemau wrth geisio gwerthu’r Capel, sydd i gyd wedi’u dogfennu mewn ffeil achos o lythyrau, a gyfnewidiwyd rhwng y cwmni, y penseiri, a’r cyfreithwyr (Ffigwr 4). Yn fwyaf nodedig, mae’r ffeil yn cynnwys llythyrau a ysgrifennwyd gan Edwin Seward, pensaer enwog a oedd yn gyfrifol am ddylunio llawer o adeiladau Caerdydd, yr ymgynghorid ag ef mae’n debyg ynghylch adeiladu’r capel newydd. Er bod Capel y Drindod i’w weld wedi ei werthu mewn ocsiwn, mae Edwin yn ysgrifennu at Stephenson ac Alexander gan ddweud nad oedd ‘wedi bod mewn sefyllfa i adrodd bod yr uchod mewn gwirionedd wedi ei werthu i’ch llythyrtwr am y pris a nodir’, a bod y ‘gwerthiant go iawn… heb ei selio eto’. Yn wir, roedd Mr Alexander wedi gadael am Lundain yn ddiweddar, ac wedi lleisio ei rwystredigaethau drwy ei lythyrau na chafodd y pris gwreiddiol ei dderbyn.

Ffigwr 5 – Llythyr yn ymddiheuro am y drafferth gyda’r allweddi

Ffigwr 6 – Stocrestr fras ar gyfer y capel

Ffigwr 7 – Llythyr yn disgrifio dymuniadau’r tenantiaid newydd i gael gwared ar gelfi ac agweddau o’r capel

Ymddengys i werthiant gael ei gwblhau yn y pen draw tua mis Mawrth 1891, ond ni ddaeth y trafferthion i ben bryd hynny. Ar ôl ceisio mynd i mewn i’r adeilad, roedd problemau gyda’r allweddi gan y tenant newydd (Gill Blackbourne), y gall hyd yn oed perchnogion tai modern gydymdeimlo â nhw. Anfonwyd llythyr ymddiheuriad cyflym (Ffigwr 5), gyda’r cwmni’n datgan:  ‘Mae’n ddrwg gen i eich bod yn cael unrhyw anhawster ynglŷn â’r allwedd’.  Ar ben hynny, roedd rhywfaint o wrthdaro ynglŷn â bwriadau’r tenant newydd ar gyfer y capel. Yn yr hysbysebion gwerthu, pwysleisiodd y cwmni y byddai’r capel wrth gwrs yn berffaith at ‘ddibenion addoli crefyddol’. Fodd bynnag, roedd y tenantiaid newydd yn dymuno tynnu a gwerthu unrhyw weddillion o’r capel, gan gynnwys: y seti a’r organau, y pulpudau, y stolion, a hyd yn oed ffwrn nwy, a oedd oll wedi’u dogfennu mewn llythyrau a stocrestr fras (Ffigyrau 6 & 7).

Adeiladwyd Capel Newydd y Drindod (New Trinity Chapel), gan ddefnyddio’r enillion o’r gwerthiant, ar Heol y Bont-faen ym 1894, ac mae’n ymddangos i’r hen gapel gael ei ddymchwel yn y pen draw. Unwaith yn gapel syfrdanol, gothig a chanddo gyfoeth o hanes crefyddol, mae modd cyrchu amryw gofnodion o fedyddiadau, priodasau a digwyddiadau yn yr hen gapel a’r capel newydd yn Archifau Morgannwg gan ddefnyddio’r cyfeirnod ‘DECONG6’. Ar gyfer dogfennau Stephenson ac Alexander ar y capel, gweler: DSA/12/382 a DSA/2/160.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

20 Plas y Parc, Caerdydd – Plasty Fictoraidd i Fwyty Bwyd Cain, Modern

Y postiad blog yma fydd y gyntaf o gyfres o bump sy’n ymwneud â chasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg. Mae’r casgliad yn helaeth, ac yn gartref i amrywiaeth eang o ddeunydd sy’n gysylltiedig â gweithgareddau’r cwmni ocsiwn a syrfëwr siartredig, yn benodol yn ymwneud â’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Nid yw mentro i’r casgliad yn datgelu cofnodion eiddo yn unig. Fel y bydd y pum postiad blog yma’n dangos, mae’r casgliad hefyd yn manylu ar bobl, a oedd yn byw, gweithio a phrofi bywyd tua chan mlynedd yn ôl.

I’w gwerthu yn yr ocsiwn ar Ddydd Iau 4 Gorffennaf 1889 a Dydd Iau 2 Gorffennaf 1891 yr oedd plasty gothig hardd, 20 Plas y Parc, Caerdydd (Ffigwr 1). Os ydych chi’n gyfarwydd â Chaerdydd, mae 20 Plas y Parc yn dal i sefyll heddiw, wedi’i leoli’n agos at Neuadd y Ddinas a’r Amgueddfa Genedlaethol, ac mae bellach yn far a bwyty bwyd cain.  Wedi’i ddisgrifio yn ffeiliau’r cwmni fel ‘tŷ lesddaliad sylweddol a helaeth, wedi’i adeiladu’n dda’, lleolwyd yr eiddo mewn ‘rhan hynod ddymunol o Gaerdydd’ ac fe’i nodir am ei ‘geinder’ a’i ‘wydnwch’.

Ffigwr 1 – 20 Parc y Plas, nawr

Ffigwr 2 – Manylion ocsiwn, 1891

Mae’r manylion ar gyfer yr ocsiwn (Ffigwr 2) yn esbonio sut roedd ysgutor yr ewyllys i berchennog blaenorol y tŷ wedi penderfynu ei werthu.  Yn wir, mae’n dweud bod yr eiddo wedi bod ‘yn ddiweddar ym meddiant yr Hynafgwr McConnochie, ymadawedig’. Roedd Hynafgwr, neu Alderman yn Saesneg, yn aelod o lywodraeth leol, a phreswylydd ymadawedig 20 Plas y Parc mewn gwirionedd oedd yn John McConnochie. Yn ffigwr hynod ddiddorol yn hanes Caerdydd, bu McConnochie yn Prif Beiriannydd Dociau Bute a gwasanaethodd ar un adeg fel Maer Caerdydd o 1879 i 1880. Eto i gyd, mae’r dogfennau sydd yn y ffeil yn datgelu i ni rai canfyddiadau diddorol a phersonol am gartref John. Adeiladwyd yr eiddo ‘fel ei breswylfa ei hun’ ym 1872, ac roedd yn cynnwys islawr, llawr gwaelod, llawr cyntaf ac ail lawr, gyda’r tu allan yn cynnwys stabl a choetws. Roedd y tŷ hefyd yn cynnwys llyfrgell, cwr y gweision ac ystafell filiards (hamdden). Mae’r stocrestr yn y ffeil yn rhoi cip pellach ar gartref moethus John: roedd ganddo lestri arian, cadair llyfrgell ‘yn troi’, dodrefn mahogani, paentiad o ‘olygfeydd Albanaidd’ a hyd yn oed ‘arfwisg ddur’.

Ffigwr 3 – Dyluniadau pensaer

Ffigwr 4 – Dyluniadau pensaer

Y berl yn y ffeil achos yma, fodd bynnag, heb amheuaeth yw’r dyluniadau pensaernïol gwreiddiol ar gyfer yr eiddo. Gall rhywun ddychmygu John mewn ymgynghoriad a’i bensaer ‘nodedig’, neb llai mewn gwirionedd na William Burges, a oedd yn enwog am ddylunio llawer o adeiladau yng Nghaerdydd, megis Castell Caerdydd a Chastell Coch. Fel y gwelwn yn Ffigurau Tri a Phedwar, prin fod y tŷ wedi newid, ac mae’n dal i fod â phresenoldeb trawiadol ar Blas y Parc. Mae tuedd poblogaidd pensaernïaeth gothig yn amlwg, gyda bwâu a chynllun lliw tywyll yr eiddo.

Y tro nesaf y byddwch yn crwydro drwy ganol dinas Caerdydd, cymerwch amser i edmygu 20 Plas y Parc, a oedd unwaith yn gartref a ddyluniwyd yn ofalus, ac a godwyd yn unswydd i fod yn gartref i John McConnachie. Gellir gweld y ffeiliau achos hyn yng nghasgliad Stephenson ac Alexander yn Archifau Morgannwg, trwy ofyn am:  DSA/12/358 a DSA/2/166.

Hannah Bartlett, Myfyriwr Lleoliad SHARE Prifysgol Caerdydd

Yr Ail Ryfel Byd yng Nghaerdydd: Yr “Alltudion” yn cael Bath yn y Glaw

Ym mis Mehefin 1942, bron i dair blynedd ers dechrau’r Ail Ryfel Byd, cyrhaeddodd y newyddion fechgyn Ysgol Gladstone yng Nghaerdydd y byddai sebon yn cael ei ychwanegu at y rhestr o eitemau i’w dogni mewn ysgolion.

Ysgol Stacey Road, 21 Mai 1942, t302 (EC31/2)

Mae’n siŵr bod y rhai yn iard yr ysgol a oedd yn gefnogwyr i fachgen ysgol “eternally scruffy” Richmal Crompton, sef William Brown, a’i fand o “outlaws” neu ‘alltudion’ 11 oed wedi derbyn y newyddion yn llawen. Ychydig a wyddent, fodd bynnag, mai byrhoedlog fyddai’r ddihangfa honno.

Roedd cyrchoedd awyr rheolaidd dros y dinasoedd mawrion wedi cymryd gadael eu hôl, gyda llawer o gartrefi’n cael eu dinistrio a theuluoedd mewn llety dros dro. Mewn ymateb, roedd Lever Brothers, cynhyrchwyr sebon enwog Lifebuoy yn eu ffatri ym Mhort Sunlight, wedi dyfeisio cynllun i ddarparu cymorth ymarferol i deuluoedd yn y dinasoedd a gafodd eu taro’n ddrwg gan y cyrchoedd. Ar ei gost ei hun, dyma’r cwmni yn gosod Unedau Bath Cawod symudol ar fflyd o bump ar hugain o faniau. Roedd pob cerbyd, a adwaenid fel y Lifebuoy Emergency Bath Service, yn cynnwys boeler stêm olew, tanc dŵr, wyth ciwbicl cawod y gellid eu datgymalu a chyflenwad digonol o sebon a thywelion. Roedd tri gofalwr benywaidd yn staffio’r faniau a oedd yn gyfrifol am symud yr offer o safle i safle a goruchwylio’r cawodydd.

Ni phetrusodd yr awdurdod lleol yng Nghaerdydd wrth dderbyn cael cynnig un o’r faniau gyda’r penderfyniad y byddai’n cael ei ddefnyddio, yn bennaf, mewn ysgolion. Fel mae’n digwydd, Ysgol Gladstone oedd un o’r ysgolion cyntaf yng Nghaerdydd i gael ymweliad, pan ymddangosodd y fan, gyda’i logo Lifebuoy, ar iard yr ysgol, Ddydd Mercher 17 Mehefin 1942. Roedd yn dipyn o achlysur gyda’r Maer, Alderman James Hellyer, ac aelodau eraill o’r cyngor hefyd yn bresennol i archwilio’r unedau cawod newydd.

Ar gyfer darpar ‘alltudion’ dim ond un ffordd o ddianc oedd. Roedd yn rhaid sicrhau cymeradwyaeth rhieni ar gyfer cawod a rhoddwyd blaenoriaeth i’r rhai nad oedd ag ystafell ymolchi ganddynt gartref. Fodd bynnag, mae’r cofnodion yn dangos bod 126 o fechgyn wedi cael cawod y prynhawn hwnnw o dan oruchwyliaeth nyrs yr ysgol a staff Lever Brothers.  I rai, dyma fyddai’r tro cyntaf iddynt weld cawod, yn hytrach na bath traddodiadol, a disgrifiwyd y ciwbiclau a osodwyd ar iard yr ysgol fel cael “bath yn y glaw”.

Dros y misoedd nesaf, byddai’r fan Lifebuoy yn dod yn olygfa gyfarwydd ar fuarthau ysgol ar draws y ddinas gan ddarparu gwasanaeth yr oedd mawr ei angen ar blant ysgol Caerdydd.

Ysgol Ninian Park, 19 Mehefin 1942, t283 (EC42/3/2)

Ysgol Babanod Splott Road, 26 Mehefin 1942, t340 (EC30/1)

Gallwch ddarllen mwy am ymweliad y “bath yn y glaw” ag Ysgol Gladstone yn y Western Mail & South Wales News, Dydd Iau 18 Mehefin 1942, t4.

Dyma un o gyfres fer o erthyglau ar Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel yn tynnu ar rai o’r cofnodion a gafodd eu cadw gan Brifathrawon ar y pryd. Am fanylion y llyfrau log ysgol sydd ar gof a chadw ar gyfer 1939-45 cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Collfarnau yn erbyn Pobl Ifanc ym Morgannwg

Ar 4 Hydref 1857, ymddangosodd Edmund Matthews a Stephen Anderson, y naill yn 11 oed a’r llall yn 12, gerbron Cwrt Bach Bwrdeistref Caerdydd, wedi eu cyhuddo o ddwyn dwy sach gwerth 4 swllt. Yr un diwrnod, cyhuddwyd Sarah Taylor, 13 oed, o ddwyn 100 pwys o haearn o Gwmni Rheilffyrdd Bro Taf. Cafwyd y tri’n euog, a rhoddwyd dedfryd o lafur caled am dri mis i Edmund, un mis i Stephen a dau fis i Sarah. Nhw oedd y cyntaf i gael eu cofnodi mewn cyfres bwysig o ddogfennau’n ymwneud â chollfarnau yn erbyn pobl ifanc.

Digwyddodd yr achosion llys hyn dan ‘Ddeddf Barnu a Chosbi Troseddwyr Ifanc yn gynt’ 1847. Anfonwyd collfarnau dan y Ddeddf hon at y Clerc Heddwch ac fe’u cadwyd ymhlith cofnodion y Sesiynau Chwarterol. Yr un fu’r system i bob pwrpas tan 1879. Yn y flwyddyn hon daeth trefniadau gweinyddol newydd i rym a rhoddwyd y gorau i gasglu’r collfarnau hyn ynghyd mewn system ganolog.

Mae’r collfarnau yn erbyn pobl ifanc wedi eu rhwymo mewn 14 o gyfrolau, gyda rhyw 150 o gollfarnau ymhob un. Mae’r erthygl hon yn canolbwyntio ar y gyfrol gyntaf, sy’n cynnwys collfarnau’r cyfnod rhwng 1847 a 1852. Mae pob collfarn yn ymddangos ar ddarn ar wahân o femrwn, ac mewn ffurf yr oedd y Ddeddf wedi penderfynu arni. Mae rhai wedi eu hysgrifennu’n gyfan gwbl mewn llawysgrifen, ond roedd llawer o lysoedd yn defnyddio ffurflenni wedi eu printio, gyda’r manylion yn unig mewn llaw ysgrifen.

Nodir y dyddiad yn gyntaf, ac yna’r lle; enw’r troseddwr; enwau’r ustusiaid a oedd llofnodi a selio pob ffurflen; y math o lys; dyddiad y drosedd ac oedran y troseddwr ar y dyddiad hwnnw; y lle y digwyddodd y drosedd; yr eitem a ddygwyd ac amcangyfrif o’i gwerth ac enw ei pherchennog; a’r ddedfryd, yn cynnwys lle byddai’n cael ei gweithredu. Weithiau mae mwy nag un troseddwr ar yr un ffurflen, os cyflawnwyd y drosedd ar y cyd ganddynt. Weithiau, bydd bylchau yn y wybodaeth – os bu’n amhosibl barnu oedran troseddwr, er enghraifft.

Roedd cyd-droseddu yn golygu bod y 141 o ddogfennau yn y gyfrol gyntaf yn cynrychioli 152 o gollfarnau. O’r rhain, Llys Heddlu Merthyr Tudful a benderfynodd ar 67 ohonynt. Roedd 33 yng Nghaerdydd, 22 yng Nghwrt Bach Abertawe ac 16 yng Ngahstell-nedd. Roedd y gweddill yn y Bont-faen, Pen-y-bont ar Ogwr, Llandaf, Caerffili, Llantrisant ac Aberdâr. Mae hyn fel petai’n cadarnhau’r gred bod troseddu gan bobl ifanc, neu erlyn troseddwyr ifanc beth bynnag, yn brin mewn ardaloedd gwledig.

Roedd llawer o’r lladradau’n gysylltiedig â diwydiant lleol. O’r 152 o gollfarnau, roedd 44 am ddwyn glo, yn amrywio o 10 pwys i 200 pwys. Mae ambell bwysau wedi ei nodi’n fanwl iawn – 29 pwys, 68 pwys ac ati – ac mae hyn yn awgrymu nad dyfalu yn unig a wnaed, ond mae’n anodd dychmygu sut byddai merch 13 oed wedi gallu dwyn 200 pwys o lo.  Merched oedd yn gyfrifol am ryw dri chwarter o’r lladradau glo hyn, gydag ugain ohonynt yn 13 oed neu’n hŷn, ac mae’n debygol bod y rhan fwyaf o’r rhain yn gweithio yn y pyllau glo, ond nid dan ddaear. Roedd haearn yn cael ei ddwyn hefyd, wrth gwrs.

Benjamin Evans, 13 oed, oedd yn gyfrifol am y lladrad diwydiannol mwyaf uchelgeisiol. Fe ddygodd ‘beiriant’ gwerth £50 oedd yn eiddo i Syr Josiah J. Guest o Waith Haearn Dowlais. Dyma’r eitem ddrutaf sydd yn y gyfrol. Mae ambell achos o raffau, sachau ac offer bychain yn cael eu dwyn hefyd yn y gyfrol, gyda’u gwerth ond yn swllt neu ddau i gyd.

Mae’n rhaid mai rheolwyr a pherchnogion y diwydiannau oedd y tu ôl i’r erlyniadau hyn. Gydag achosion eraill o ladrata, mae nifer o gwynion gan bobl oedd yn cadw siopau, yr oedd unrhyw ddwyn oddi wrthynt yn effeithio ar eu bywoliaeth.  Gellir gweld hyn drwy groesgyfeirio achosion o ddwyn bwyd ym 1852 gyda chyfeirlyfr masnach y flwyddyn honno: Yr un dyn mae’n siŵr oedd John Hughes, y dygodd Thomas Kenvin 84 pwys o datws oddi wrtho â John Hughes, groser, Stryd Fawr Dowlais. Mae’n bosibl mai John Cross oedd â siop groser yn Great Frederick Street Caerdydd oedd y dyn y dygodd Dennis Murray 2 bwys o gig moch oddi wrtho.

Roedd bwydydd eraill a gafodd eu dwyn yn cynnwys cig llo, lemwns, afalau a the a digwyddodd y lladradau hyn ym Merthyr, Abertawe a Chaerdydd. Mae’r cyfanswm o 10 collfarn yn rhyfedd o isel; mae’n bosibl bod pobl yn amharod i erlyn troseddau llai fel y rhain.

Cafodd dillad ac esgidiau hefyd eu dwyn Roedd bechgyn yn fwy tebygol o ddwyn cotiau, capiau neu fŵts, ond roedd y merched yn dueddol o ddwyn mwy. Y droseddwraig ifancaf oedd Mary Davies, 8 oed, a ddygodd ffrog gotwm, ffrog sidan, cynfas gwely a brwsh dillad. Dygodd Elizabeth Jones, 15 oed, fasged, ffrog werth 20 swllt, ffedog, hances, pâr o glogiau, boned ac ymbarél – i gyd wedi eu rhoi yn y fasged efallai? Mae’n siŵr mai eu gwerthu oedd y merched am eu gwneud, nid eu defnyddio. Elw hefyd oedd cymhelliad Elias Roberts yntau mae’n siŵr, pan ddygodd got, trowsus a 5 sofren. Cafodd bachgen arall ei ddedfrydu am ddwyn dwy hances ym mis Hydref 1852. Roedd yn ôl yn y llys chwe wythnos yn ddiweddarach am ddwyn cot.

Mae 15 o gollfarnau am ddwyn arian, a llawer yn dwyn o bocedi pobl. Os cynhwysir y watsiau a ddygwyd, roedd 17 o ladradau oddi wrth bobl yn y gyfrol. Does dim merched yn y grŵp hwn, ac mae’r bechgyn yn dueddol o fod yn iau nag yn y grwpiau eraill. Bachgen 7 mlwydd oed a ddygodd un o’r watsiau. Mae bachgen 15 mlwydd oed yn eu plith, ac roedd e’n bennaeth ar gang o fechgyn iau. Mae nifer o achosion o grwpiau fel hyn. £15 mewn pwrs oedd y swm unigol mwyaf a gofnodwyd. Roedd y 5 sofren y soniwyd amdanynt uchod, a £4 mewn bwlch arian. Roedd arian mân hefyd yn cael ei ddwyn, y swm isaf oedd 3½d.

Mae amrywiol ladradau eraill hefyd. Nwyddau siop yw llawer ohonynt yn amlwg, lladrad ar y cyd o 96 o lestri er enghraifft. Mae nwyddau siop eraill yn cynnwys drych. Dygwyd hefyd blwm, tybaco, hadau berwr, rhaw a chloch.

Gellir gweld patrwm clir yn y dedfrydau. Mae gwahaniaeth mawr yng nghosbau’r merched a’r bechgyn. Y gyfraith ei hun oedd yn gyfrifol am hyn i raddau. Dim ond bechgyn a gâi eu chwipio, er enghraifft. Ond mae’n glir mai merched yn unig oedd yn derbyn dirwyon yn lle carchar. Cafodd hanner y merched ddirwy o 5s neu 10 swllt. O blith y bechgyn, roedd y ddirwy uchaf yn £3, sef y mwyaf y gellid bod wedi ei rhoi.

Cafodd chwe merch a chwe bachgen gyfnod byr o garchar fel cosb, tua 10 diwrnod yr un, ar gyfartaledd. Yn rhyfedd ddigon, roedd cosb llafur caled yn debyg i’r merched a’r bechgyn, gyda phob cosb yn 25 diwrnod yr un ar gyfartaledd. Cafodd 40 o fechgyn, fodd bynnag, eu dedfrydu i lafur caled ac i gael eu chwipio. 20 diwrnod o lafur caled oedd y cyfartaledd yma. Cafodd 17 o fechgyn eraill ddedfryd o garchar a chwipio, gyda 12 diwrnod yn y carchar ar gyfartaledd.

Roedd un newid mawr i’r dedfrydu yn ystod y cyfnod rhwng 1847 a 1879. Pasiwyd cyfres o Ddeddfau a gyflwynodd y dewis o anfon troseddwyr i ysgolion diwygio neu ddiwydiannol. Roedd yr ysgolion diwygio ar gyfer troseddau a allai fod wedi arwain at garchar. Roedd yr ysgolion diwydiannol ar gyfer pawb arall a ddeuai o flaen eu gwell. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod y cosbau newydd hyn wedi eu defnyddio ar ben y cosbau oedd eisoes ar gael, nid yn eu lle. Cafodd Thomas Barry, a ddygodd chwe tharten riwbob ym 1864, ei ddedfrydu i 14 diwrnod o lafur caled a 4 mlynedd mewn ysgol ddiwygio. Byddai troseddau o’r fath yn y 1850au wedi derbyn y llafur caled yn unig fel cosb. 

Mae’r ychydig enghreifftiau hyn yn rhoi blas ar fywyd troseddwyr ifanc y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Diolch i waith diflino gwirfoddolwyr Archifau Morgannwg, yn enwedig Laurie Thompson, gellir chwilio calendrau Collfarnau Pobl Ifanc Morgannwg yng nghatalog Canfod yr Archifau http://calmview.cardiff.gov.uk/. Defnyddiwch y cyfeirnod Q/S/JC. Cewch wybod mwy yma am droseddau a chosbau Morgannwg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Efallai y dewch o hyd i rai o’ch cyndeidiau ymhlith y troseddwyr!

Solomon Andrews a Sinemâu Cynnar Morgannwg

Dechreuodd y sinema ym 1895 pan gynhaliodd Louis Lumière y tafluniad cyntaf o ddelweddau ffotograffig symudol i gynulleidfaoedd am dâl ym Mharis. Yn fuan daeth dangos lluniau symudol yn fath poblogaidd o adloniant. Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, datblygodd sinemâu’n gyflym i fod yn fath mawr o adloniant torfol, gan gyrraedd anterth poblogrwydd yn y 1930au. Erbyn 1934, roedd un sedd sinema ar gyfer pob deg person yn Ne Cymru. Roedd yn fusnes proffidiol i entrepreneuriaid lleol gymryd rhan ynddo.

Sefydlwyd cwmni S. Andrews a Son gan Solomon Andrews.  Wedi’i eni yn Trowbridge yn Wiltshire, ymgartrefodd Andrews yng Nghaerdydd yn y 1850au. I ddechrau, sefydlodd busnes fel pobydd a melysydd. Cyn bo hir, lledaenodd ei ddiddordebau busnes i feysydd mor amrywiol â threfnu angladdau, symud dodrefn, darparu gwasanaethau bysus a thramiau, siopau a siopau adrannol, rheoli a datblygu eiddo, a glofeydd.

Mentrodd y cwmni i fusnes y sinema am y tro cyntaf ym 1911, pan drodd y rinc sglefrolio yn Yr Ais, Caerdydd, yn sinema. Agorodd y sinema Central ym mis Mawrth 1911, ac arhosodd yn nwylo’r cwmni tan fis Tachwedd 1959, pan gafodd ei werthu gydag Adeiladau’r Aes, ar ôl difrod tân helaeth.

Yn dilyn llwyddiant y sinema Central, caffaelodd S. Andrews and Son dir yn Abertawe ac agorodd sinema’r Castle yno ym 1913.

Ym 1915 cafodd safle hen neuadd y dref yn Stryd Hannah, y Porth, ei brydlesu gan y cwmni, ac adeiladwyd sinema newydd.

Agorodd y sinema Central, yn y Porth, ym 1916, a bu’n gweithredu fel sinema tan 1974, pan gafodd ei chymryd drosodd yn gyfan gwbl fel neuadd bingo. Mae cofnodion ar gyfer y sinema hon yn cynnwys llyfrau arian parod sy’n manylu ar y cyllid wythnosol ar gyfer y blynyddoedd 1917 i 1930. Mae’r cyfrolau cynharach yn rhestru ffigurau derbyn wythnosol, ac maent yn rhoi gwybodaeth am raglenni ffilmiau. Mae yna hefyd lyfrau nodiadau sy’n rhoi’r rhaglenni ffilmiau wythnosol ar gyfer y cyfnod rhwng 1919 a 1945.

Ymhlith y ffilmiau niferus a recordiwyd yn y llyfrau nodiadau, mae teitlau clasurol amrywiol yn ymddangos, megis David Copperfield gyda W.C. Fields a Basil Rathbone (a ddangoswyd ym 1935), a Jane Eyre gyda Joan Fontaine ac Orson Welles (a ddangoswyd ym 1944). Ymhlith y ffilmiau poblogaidd roedd ffilm ias a chyffro Hitchcock The Lady Vanishes gyda Margaret Lockwood a Michael Redgrave (a ddangoswyd ym 1939), a The Wizard of Oz gyda Judy Garland (a ddangoswyd ym 1940). Cafodd y ffilm olaf ei chadw yn y Central am chwe diwrnod yn hytrach na’r tri diwrnod arferol, oherwydd ei phoblogrwydd.

Roedd rhaglenni amrywiol yn cwmpasu chwe diwrnod, gan gynnwys ffilmiau Shirley Temple Poor Little Rich Girl (a ddangoswyd ym 1937), a The Little Princess (a ddangoswyd ym 1940), a hefyd Fred Astaire a Ginger Rogers yn Swing Time (a ddangoswyd ym 1937). Hollywood, o ddyddiad cynnar, oedd yn flaenllaw yn y diwydiant sinema ac adlewyrchir hyn yng nghofnodion y Central.

Roedd dwy o’r ffilmiau a ddangoswyd yn sinema’r Central, yn y Porth, yn ymwneud yn fwy uniongyrchol â chymoedd De Cymru. Dangoswyd Proud Valley, gyda Paul Robeson a Rachel Thomas, ym 1940 ac eto ym 1943.  A chafodd y ffilm sydd fwy na thebyg yr un enwocaf a wnaed erioed am Gymru, sef How Green Was My Valley, ei dangos ym 1942.

Grŵp diddorol o gofnodion o sinema Central y Porth yw’r llythyrau rheoli, sy’n rhedeg o 1920 i 1947, gyda bwlch ar gyfer y blynyddoedd rhwng 1928 a 1934. Llythyrau gan reolwr y Central at gyfarwyddwyr Castle and Central Cinemas Ltd. yw’r rhain i roi gwybod iddynt am weithrediad dyddiol y sinema. Maent yn cynnwys y cyfnod pan oedd mynd i’r sinema ar ei anterth, ac maent yn helpu i daflu goleuni ar amodau cymdeithasol ac economaidd yng nghymoedd De Cymru. Mae’r wybodaeth a roddir yn y llythyrau yn cynnwys gweithrediad cyffredinol y sinema, rhaglen a phoblogrwydd ffilmiau, cynnal a chadw offer, atgyweirio’r adeilad, a llogi staff. Fodd bynnag, mae’r rheolwr yn sôn am ddigwyddiad lleol neu genedlaethol lle mae’n effeithio ar weithrediad y sinema a ffigurau presenoldeb. Felly mae’r llythyrau’n cynnwys gwybodaeth am streiciau lleol a chenedlaethol, y bwriad i gau pwll glo lleol, a thrychinebau lleol fel tân neu lifogydd.

Roedd y teulu Andrews hefyd yn berchen ar sinema Olympia, Heol y Frenhines, Caerdydd, a agorodd ym 1922.

Chwaraeodd Solomon Andrews a Son ran fawr yn hanes sinemâu ym Morgannwg. Roedd y cwmni’n darparu gwasanaeth adloniant pwysig, ac mae llawer o’r dogfennau sy’n ymwneud â’u cyfranogiad yn y diwydiant sinema wedi goroesi.  Mae cofnodion Solomon Andrews and Son ar gael i’w harchwilio yn Archifau Morgannwg a gellir pori trwy’r catalog, sydd ar gael trwy ein gwefan www.archifaumorgannwg.gov.uk, o dan gyfeirnod DAB.

Wncl Sam yn chwarae Siôn Corn, Rhagfyr 1941

Wyth deg mlynedd yn ôl, ym mis Rhagfyr 1941, roedd Caerdydd yn profi ei thrydedd Nadolig yn yr Ail Ryfel Byd. Er bod y gwaethaf o’r blitz ar ben, roedd y ddinas yn dal i fod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd. Mae’r cofnodion ar gyfer Ysgol y Merched Grangetown yn cadarnhau bod dros ddeg ar hugain o rybuddion cyrchoedd awyr wedi bod yn ystod oriau ysgol yn chwarter olaf y flwyddyn gyda’r plant yn treulio tair awr ar ddeg yn llochesi cyrchoedd awyr yr ysgol. I ryw raddau roedd bywyd normal wedi ailddechrau.  Roedd y bechgyn o ysgol Gymysg Llwynbedw unwaith eto’n mynd i gael gwersi nofio ym Maddonau Cilgant Guildford ond dim ond yn sgil codi cyfres o lochesi cyrchoedd awyr ar y llwybr o’r ysgol i’r baddonau. Yn ogystal, roedd gweld faciwîs yn parhau i gyrraedd Caerdydd yn fodd o atgoffa’n barhaus am effaith y bomiau ar ddinasoedd ledled y deyrnas.

Wrth gyflwyno dogni ar fwydydd sylfaenol, roedd y Nadolig, i’r rhan fwyaf o deuluoedd, yn debygol o fod yn brofiad go lwm. Felly, er bod oedolion wedi eu hoelio i’r newyddion dramatig bod fflyd Japan wedi ymosod ar ganolfan y llynges Americanaidd yn Pearl Harbour, mae’n bosibl y byddai gan blant Caerdydd fwy o ddiddordeb wedi bod mewn bwletin a gyhoeddwyd o Groto Siôn Corn. Yn benodol, roedd sawl papur yn adrodd stori bod Siôn Corn wedi recriwtio set newydd o gynorthwywyr fel y gallai olrhain a darparu anrhegion i blant a oedd wedi’u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd a’u cartrefi o ganlyniad i’r cyrchoedd bomio.

Roedd Unol Daleithiau America wedi aros yn niwtral tan yr ymosodiad ar Pearl Harbour ym mis Rhagfyr 1941.  Roedd llawer ohonynt fodd bynnag yn benderfynol o helpu’r Cynghreiriaid, ac roedd nifer o sefydliadau elusennol wedi’u creu yn America i gynnig cymorth a rhyddhad i bobl Prydain. Y mwyaf adnabyddus, efallai, oedd Cymdeithas Gymorth Rhyfel Prydain neu’r British War Relief Society a ddarparodd lawer iawn o gymorth gan gynnwys bwyd, dillad a chyflenwadau meddygol. Er bod cyflenwadau i fod yn rhai “anfilwrol”, roedd y gymdeithas yn aml yn hwylio’n “go agos i’r gwynt” gyda, er enghraifft, y rhodd o hanner cant o unedau symudol a oedd yn darparu bwyd a diodydd poeth mewn canolfannau awyr ar gyfer lluoedd a chriwiau bomio yr Awyrlu Brenhinol.

Yn hydref 1941 troes y Gymdeithas ei golygon at baratoadau’r Nadolig. Roedd yn hysbys bod llawer o blant ledled Prydain wedi cael eu symud o’u cartrefi i ardaloedd diogel neu eu gorfodi i lety dros dro yn sgil y bomio.  Felly, creodd y Gymdeithas gynllun i blant ifanc i ddarparu anrhegion Nadolig a fyddai’n cael eu cludo i Brydain ar draws yr Iwerydd.

Nid oedd yn dasg syml ym misoedd y gaeaf gyda llongau tanfor yr Almaen yn prowlan. Ac eto, yn nhrydedd wythnos Rhagfyr cafodd pedwar ar hugain o blant yn Ysgol Fabanod Sant Padrig yn Grangetown anrheg Nadolig cynnar gan Wncl Sam. I fechgyn roedd rhain yn cynnwys tegan mecanyddol a doliau i ferched.  Yn ogystal, cafodd pob un ohonynt ail anrheg, fel jig-so neu gêm fwrdd, ynghyd â phecyn o injaroc Americanaidd. Gadawyd i ysgolion nodi derbynwyr yr anrhegion ond, o ystyried nifer yr ifaciwis a gyrhaeddodd Gaerdydd o Birmingham, ynghyd â phlant lleol doedd dim prinder o ymgeiswyr teilwng.

Gwnaed cyflwyniadau tebyg mewn ysgolion ledled Caerdydd a ledled Prydain.  At ei gilydd, cafodd dros gan mil o blant anrheg Nadolig gan y Gymdeithas y flwyddyn honno; Pum mil o anrhegion oedd cyfran Caerdydd. Ym mlynyddoedd canlynol y rhyfel daeth anrhegion Nadolig gan Wncl Sam yn rhan o galendr yr ysgol yng Nghaerdydd. Er mai dim ond ar gyfer y rhai mwyaf anghenus y gellid darparu anrhegion, roeddent yn cynnig peth o ysbryd yr Ŵyl i blant oedd â’u bywydau wedi’u chwalu gan ryfel.

Dyma’r drydydd o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ar y pryd. Am fanylion y llyfrau log ysgolion sydd gennym ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Pen-blwydd Ysbyty Athrofaol Cymru yn 50

Ddydd Gwener 19 Tachwedd 1971, agorwyd y Ganolfan Addysgu Meddygol, Parc y Mynydd Bychan, neu fel y gwyddom bellach, Ysbyty Athrofaol Cymru (YAC), yn swyddogol gan Ei Mawrhydi’r Frenhines.

Ar adeg ei agor, dyma oedd yr ysbyty addysgu mwyaf blaengar yn Ewrop, yn unigryw o ran integreiddio adrannau’r ysgolion meddygol yn ardaloedd yr ysbyty. Ar ei 50^fed pen-blwydd mae ein blog yn edrych ar sut y daeth yr ysbyty addysgu i fodolaeth.

Yn ystod hanner cyntaf yr 20fed ganrif, cafodd Caerdydd ei hehangu’n fawr ac roedd angen mawr am ysbyty i ateb y galw. Ym 1959 lansiwyd cystadleuaeth bensaernïol i ddylunio Canolfan Addysgu Meddygol i Gymru ar y safle 53 erw yn y Mynydd Bychan, a brynwyd gan Gorfforaeth Caerdydd ym 1952.

Roedd brîff dylunio manwl wedi’i roi yn manylu ar y llety angenrheidiol a sut y bwriadwyd iddo weithio:

The convenient inter-relationship of the many different kinds of department will be the most important feature of the design, such as the close integration of the departments of Medicine, Surgery. Obstetrics and Gynaecology, Paediatrics, Anaesthetics, Pathology, Mental Health and Industrial Health, with the hospital and its wards, most of the accommodation of the Medical School as well as the teaching accommodation for 4^th, 5^th and 6^th years to form an integral part of the hospital.

The convenient juxtaposition of the school departments to work in the wards should be something more than a physical relationship and should lead to mutual benefits both to patients and to teaching and research.

Cafodd y gystadleuaeth, a oedd wedi cyffroi’r gymuned bensaernïol y’i chofleidiodd, ei hyrwyddo gan Fwrdd Llywodraethwyr Ysbytai Unedig Caerdydd a Chyngor Ysgol Feddygol Genedlaethol Cymru. Syr Percy Thomas (PPRIBA) oedd Cadeirydd y panel. Derbyniwyd 40 o ddyluniadau, ac roedd y trefnwyr yn gwbl grediniol bod:

…the schemes produced completely justified the competition’

Cyhoeddwyd y canlyniadau ar 23 Mai 1960.

Dyfarnwyd y drydedd wobr o £2000 i Ddyluniad rhif 25. Roedd y sylwadau ar y dyluniad yn cynnwys:

…it did not make best use of the site, but an interesting alternative arrangement.

The arrangement of the specialised and clinical departments is generally convenient, but the detailed design is not completely satisfactory.

The residential accommodation for nurses is most attractive and is thoughtfully arranged.

Dyfarnwyd yr ail wobr o £3000 i Ddyluniad rhif 29:

…makes good use of the site…but the external communications could be improved.

Fodd bynnag:

‘the provision for future extension is weak in this plan’.

Aeth y sylwadau ymlaen i ddweud:

While we consider this design solved most of the many problems satisfactorily, there are some features which could not be accepted.

Y dyluniad arobryn, a gafodd £5000, oedd dyluniad rhif 27, a gyflwynwyd gan S.W. Milburn a Phartneriaid o Sunderland.

Roedd y panel yn:

…much impressed with the spacious layout of this scheme… The attractive approaches to the various buildings and the thoroughfares within them are designed for the ease of patients, visitors and staff.

Unwaith eto, roedd nyrsys yn uchel ar y rhestr o flaenoriaethau.

The nurses’ accommodation is well situated and planned, and their recreational facilities form a pleasant and attractive group providing a refreshing contrast in environment.

Gydag angen am lawfeddygon deintyddol, sefyllfa sy’n arbennig o bwysig yng Nghymru, penderfynwyd mai’r Ysgol a’r Ysbyty Deintyddol fyddai’r cam cyntaf i gael eu hadeiladu.

Cwblhawyd Cam 1 yn 1965.

Cynhaliwyd seremoni Torri Tir Cam 2 ar 2 Mai 1966 a chynhaliwyd seremoni gosod y garreg gopa ar 4 Gorffennaf 1969. Fe’i cwblhawyd o’r diwedd yn 1971.

Melanie Taylor, Cynorthwy-ydd Cofnodion

Cyfeiriadau:

• D670 – Papurau John Surtees o Gaerdydd
• DHC/114 – Cofnodion Ysbyty Brenhinol Caerdydd, Canlyniadau Cystadleuaeth Bensaernïol, Mai 1960

Cofeb Scott ym Mharc y Rhath

Efallai mai’r tirnod mwyaf adnabyddus ym Mharc y Rhath yw tŵr y cloc ger y promenâd ym mhen deheuol y llyn. Mae’r tŵr yn gofeb i ymdrechion arwrol Capten Robert Falcon Scott a fu farw, gyda thri o’i dîm, yn yr Antarctig ym 1912 ar eu taith yn ôl o Begwn y De.

Mae’r cysylltiadau rhwng taith Scott a Chymru yn rhai cryf. Roedd tîm Scott yn cynnwys dau Gymro.  Roedd yr Is-swyddog Edgar Evans yn dod o Rosili ac yn un o’r tîm pedwar dyn a aeth gyda Scott i Begwn y De.  Roedd Edwards Evans, dirprwy’r alldaith a chapten y Terra Nova, sef llong Scott, er iddo gael ei eni yn Llundain, o dras Gymreig ac yn aml yn disgrifio’i hun fel Cymro.

Roedd y daith bron yn gwbl ddibynnol ar roddion ac, yn ddiau, roedd cael Edgar ac Edward Evans o fewn y tîm o gymorth enfawr wrth godi arian yng Nghymru. Cymaint felly fel bod Scott yn frwd i gydnabod y cyfraniad gwych a wnaed gan fusnesau a chymunedau Cymru i gwrdd â chostau’r daith.

Mae’n debyg bod y cytundeb â Chymru ac, yn benodol, Caerdydd wedi’i selio, fodd bynnag, gyda’r penderfyniad y byddai’r Terra Nova, ar ôl gadael Llundain, yn galw yng Nghaerdydd i dderbyn tanwydd ychwanegol a chynnal rownd olaf o ddigwyddiadau codi arian. O Ddoc Bute yng Nghaerdydd, felly, cychwynnodd y Terra Nova o’r diwedd, ar 15 Mehefin 1910, i hwylio tua’r Antarctig. Roedd ond yn naturiol, felly, fod pobl Caerdydd yn teimlo cysylltiad agos â Scott a’r Terra Nova.

Yr hyn nad yw mor adnabyddus yw nad tŵr y cloc oedd y gofeb gyntaf i Gapten Scott ym Mharc y Rhath.   Ar ôl methiant taith Scott, dychwelodd y Terra Nova i Gaerdydd ym 1913 a chafodd ei hagor i ymwelwyr fel rhan o ymgyrch genedlaethol i godi arian i ddibynyddion y rhai a fu farw, ac i godi cyfres o gofebion.

Yn ystod ei harhosiad, ac i nodi’r cysylltiad arbennig â Chymru, tynnwyd y flaenddelw o’r llong a’i gyflwyno i Ddinas Caerdydd gan Frederick Charles Bowring, un o berchnogion y llong. Fe’i dadorchuddiwyd ym Mharc y Rhath ddydd Llun 8 Rhagfyr 1913 a’i ddisgrifio yn y wasg leol fel a ganlyn:

… the most inspiring of all the monuments that are being erected in many parts of the world in memory of Captain Scott.

Yn y seremoni hon awgrymwyd yn gyntaf y dylid adeiladu tŵr cloc yn y parc fel cofeb arall i Gapten Scott.  Cyflwynwyd cynlluniau ar gyfer y tŵr ym mis Mawrth 1914 a dechreuodd y gwaith adeiladu yn ystod haf y flwyddyn honno.  Cwblhawyd y tŵr, a adeiladwyd i fod yn debyg i oleudy, erbyn 1915, fel y nodwyd gan y plac y gellir ei weld ar y tŵr heddiw. Credir yn aml fod asgell y gwynt ar ben y goleudy yn fodel o’r Terra Nova. Mewn gwirionedd, y Discovery ydyw, llong Scott o daith Antarctig gynharach.

Arhosodd blaenddelw’r Terra Nova, a gerfiwyd o dderw, yn y parc am bron i ugain mlynedd cyn cael ei symud i Amgueddfa Genedlaethol Cymru ym 1932. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf fe’i disodlwyd gan ardd goffa newydd ym mhen gorllewinol y promenâd.  Wedi’i greu yn 2010 i nodi canmlwyddiant taith Scott, enillodd y dyluniad wobr yn sioe flodau Chelsea cyn cael cartref parhaol ym Mharc y Rhath yn 2012. Felly, y tro nesaf y byddwch yn ymweld â Pharc y Rhath, yn ogystal ag edmygu Tŵr y Cloc a adnewyddwyd yn ddiweddar, beth am edrych ar yr Ardd Goffa hefyd?

Yn yr erthygl flaenorol, gwnaethom hefyd addo sôn ychydig mwy wrthych am y sawl dewr a blymiodd i’r dŵr o ben tŵr y cloc. Y fenyw dan sylw oedd Mrs D Allen ac ym mis Awst 1922, dringodd yr ysgolion sy’n cysylltu’r tair lefel o fewn tŵr y cloc cyn ymddangos ar y balconi. Yna syfrdanodd wylwyr trwy blymio o’r balconi i’r llyn islaw ac, fel y mae ffotograffau yn y wasg leol yn cadarnhau, llwyddodd a bu fyw i adrodd y stori.

Clwb Nofio Parc y Rhath, yn y cyfnod hwn, oedd un o’r mwyaf yn Ne Cymru.  Roedd yn cynnwys nifer o bencampwyr Cymreig a Chenedlaethol a gwahoddwyd y clwb yn aml i roi arddangosfeydd nofio mewn galas ar draws De Cymru.  Adeg y plymio, roedd Mrs Allen yn Ysgrifennydd Adran y Merched.  Roedd hi hefyd yn arbenigwr plymio ac wedi ennill sawl cystadleuaeth plymio.  Mae’n siŵr yr oedd y llyn yn ddyfnach yn y dyddiau hynny a, gyda’i phrofiad, nid oedd y penderfyniad i blymio i’r dŵr mor anniogel ag y mae’n swnio, o bell ffordd. Serch hynny, yr oedd yn dipyn o gamp.  Os gall unrhyw un ein helpu i gael gwybod mwy am Mrs Allen a’i phlymiad o Dŵr Coffa Scott, rhowch wybod i ni a byddwn yn cynnwys y wybodaeth mewn erthygl arall.

This is the fifth article in a series looking at the history of the park through the collection of photographs held at the Glamorgan Archives.

Dyma’r pumed erthygl mewn cyfres sy’n edrych ar hanes y Parc trwy’r casgliad o ffotograffau a gadwyd yn Archifau Morgannwg.  Mae Archifau Morgannwg yn cadw sawl set o luniau o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath o’r cyfnod hwn. Mae’r lluniau uchod, a dynnwyd gan y ffotograffydd o Gaerdydd Ernest T Bush, yn cael ei gadw yng nghasgliad T F Holley, cyf.: D332/18/23/12-13.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg