Rookwood: Cwrdd â’r Teulu – ‘Priodas Ffasiynol yn Llandaf’, Hydref 1897

O’r cofnodion yn Archifau Morgannwg gwyddom i berchnogion Rookwood yn Llandaf roi’r tŷ a’r ystâd ar werth ym 1917. Ond pwy oedd y perchnogion a pham y penderfynon nhw adael Caerdydd? Mae cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys cyfres o lyfrau lloffion teuluol a luniwyd gan deulu’r Hill dros gyfnod o bron i 40 o flynyddoedd yn cynnig esboniad (cyf. D1372).

Pa well cyfle i gwrdd â pherchnogion Rookwood nag yn y briodas fawr gyntaf a gynhaliwyd yn y tŷ, pan briododd Constance Hill, ail ferch Syr Edward Stock Hill, â Walter Robertson Hoare. Mae llyfr lloffion teulu’r Hill yn adlewyrchu’r digwyddiad mewn cyfres o ffotograffau ac adroddiadau papur newydd o Hydref 1897.

Tad y Briodferch

Syr Edward Stock Hill

Ar y pryd roedd Syr Edward Stock Hill, perchennog Rookwood, yn un o ffigyrau mwyaf adnabyddus de Cymru a gorllewin Lloegr. Roedd yn bartner, gyda’i frawd, yn Charles Hill a’i Feibion, adeiladwyr llongau a pherchnogion llongau ym Mryste, ac roedd Edward wedi dod i Gaerdydd i oruchwylio’r broses o gaffael a gwella doc sych ac iard adeiladu llongau ar ochr orllewinol Dociau dwyreiniol Bute. Adeiladodd Rookwood ym 1866, y flwyddyn y priododd Fanny Ellen Tickel. Er iddynt gadw ystâd yng Ngwlad yr Haf, roedd Edward, Fanny a’u 7 o blant yn byw yn Rookwood yn bennaf. Ym 1897 roedd gan Syr Edward nifer o bethau ar waith. Law yn llaw â gyrfa fusnes lwyddiannus fe oedd Aelod Seneddol De Bryste, yn Is-gyrnol Corfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg ac yn Uchel Siryf Morgannwg.

Constance oedd y gyntaf o’i dair merch i briodi ac roedd yn ddigwyddiad moethus. Cynhaliwyd y seremoni ar ddydd Iau 28 Hydref 1897, ond dechreuodd yr ŵyl ddeuddydd cyn hynny wrth i’r teulu agor tŷ a thiroedd Rookwood i bobl Llandaf ar gyfer parti te mawreddog a gynhaliwyd yn y parlwr haul. Y noson ganlynol bu parti o 50 aelod teulu a ffrindiau yn bwyta ac yn cael eu diddanu gan yr Hills yn y tŷ. Mae’n bosibl y gallai’r deg gwas a gyflogwyd yn y tŷ yn Rookwood fod wedi gallu ymdopi â’r trefniadau ar gyfer y te parti a swper. Fodd bynnag, yn sicr bu’n rhaid ychwanegu’n sylweddol at y staffio ar ddiwrnod y briodas pan wahoddwyd 250 o westeion i’r gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf a’r derbyniad a ddilynodd hynny yn Rookwood.

Y Rhestr Gwesteion

Ar frig y rhestr gwesteion roedd yr Arglwydd Halsbury, yr Arglwydd Ganghellor a’i wraig. Mae’r rhestr o’r rhai sy’n mynychu yn cynnwys llwyth o enwogion de Cymru gydag enwau teuluoedd fel Bruce, Cory, Brain, Crawshay, Insole, Lindsay, Mackintosh, Vachell, Windsor a Turbervill yn eu plith Er nad oeddent yn bresennol ar y diwrnod anfonwyd anrhegion gan deulu pwerus a dylanwadol y Buteiaid.

Y Briodferch

Y brodyr a chwiorydd Hill

Nid oedd Constance yn ferch ifanc swil pan briododd yn 29 oed. Chwaraeodd ran weithredol wrth ochr ei rhieni mewn gwleidyddiaeth leol, gan adeiladu aelodaeth Primrose League yng Nghaerdydd, cangen o’r Blaid Geidwadol. Yn ogystal, roedd yn ffigwr a threfnydd allweddol yn ne Cymru ar gyfer nifer o elusennau mawr, yr NSPCC yn enwedig. Roedd hefyd wedi teithio’n helaeth yn Ewrop a gogledd Affrica ac wedi cael ei chyflwyno i’r Frenhines Victoria yn y Llys.

Fel ei chwiorydd, roedd Constance yn gerddor talentog ac yn actores. Cyhoeddodd y papurau newydd adolygiadau o’i pherfformiadau mewn cynyrchiadau amatur mewn theatrau yn Lloegr ac Iwerddon. Roedd ei thad a’i phedwar brawd yn gricedwyr adnabyddus. Roedd Constance hithau yn dalentog gyda bat a phêl, a bu’n gapten timau criced merched y Tyllgoed a Morgannwg, ar un achlysur wedi cael y sgôr uchaf ar gyfer y Sir gyda 56 o rediadau yn erbyn Dwyrain Swydd Gaerloyw.

Y Wisg Briodas

Y briodferch a’r morwynion

Ar y diwrnod, fodd bynnag, fe’i gwelwn mewn gwisg fwy traddodiadol. Disgrifiodd y papurau newydd wisg y briodferch fel:

White satin with long brocaded train. Down one side of the skirt and across the front was draped a handsome flounce of Honiton lace (the gift of the bride’s mother) some more of which formed a fichu on the bodice, edging the pouched front of chiffon.

Roedd 12 o forwynion priodas, yn cynnwys chwiorydd Constance, Mabel a Gladys. Gwisgodd y morynion priodas:

…white striped silk, Eton blue sashes and chiffon fichus held in place by pink heath and carnations and wore blue enamel and pearl hearts, the gift of the bridegroom.

Mam y Briodferch

Roedd y Fonesig Hill yn ferch i’r Is-Gadfridog Richard Tickell. Fel ei gŵr roedd hi’n ffigwr adnabyddus yng Nghaerdydd, yn aml yn y newyddion am ei gwaith gydag elusennau lleol a’r Primrose League. Fel mam y briodferch, roedd hi am ddisgleirio ac adroddodd y papurau newydd ei bod hi’n gwisgo:

…a handsome gown of pale mauve brocade with white moire stripes. The bodice was trimmed with straps of mauve velvet and cream lace fell in soft cascades on either side of the embroidered moire full fronted. The bonnet was of mauve velvet and orchids and had a pale heliotrope poplin osprey in front.

Y Gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf

Gweithiodd gwas y briodas a brodyr Constance, Eustace, Vernon, Roderick a Percy, yn ddiflino wrth gyfeirio’r gwesteion i’w llefydd yn y Gadeirlan. Nid oedd dim wedi’i adael i siawns. Rhag ofn bod glaw roedd arcedau wedi’u codi o’r ffordd i ddrws yr Eglwys, pob un wedi’i addurno â choed bytholwyrdd a blodau gwyn. Cyrhaeddodd y briodferch a’i thad ddrws gorllewinol y Gadeirlan yn ‘brydlon’ am 2:30 a cherdded at yr allor ar garped rhuddgoch a osodwyd ar gyfer yr achlysur. Cafodd y gwasanaeth ei gynnal gan Arglwydd Esgob Llandaf a gefnogwyd gan y Parchedig Arthur Hoare, tad y priodfab. Byddai wedi bod yn olygfa drawiadol, gyda’r Gadeirlan wedi ei haddurno â lili’r maes, grug gwyn, rhedyn a phalmwydd. Yn ogystal, roedd rhan helaeth o’r Gadeirlan wedi’i neilltuo ar gyfer y cyhoedd ac roedd pob sedd a lle sefyll yn llawn awr cyn y seremoni, a channoedd yn sefyll y tu allan wrth y drws gorllewinol.

Teithiodd y gŵr a gwraig newydd yn ôl i Rookwood mewn coets agored

Porth gorfoledd

Wrth i Constance a Walter yrru yn ôl i Rookwood roedd y strydoedd o’r Gadeirlan wedi eu haddurno â baneri a rhubanau. O bryd i’w gilydd ar hyd y llwybr, roedd ‘pyrth gorfoledd’ wedi cael eu codi ar draws y ffordd, pob un wedi’i blethu â choed bytholwyrdd a blodau ac wedi addurno â stribynnau. Yr oedd pob porth ag arwyddair, gan gynnwys ‘Happy May They Be’ a ‘God Bless You Both’. I ychwanegu at yr effaith ac, yn briodol ar gyfer teulu milwrol, cafodd canonau eu tanio ar ysbeidiau, mwy na thebyg gan Gorfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg.

Y Derbyniad yn Rookwood

Daeth y cwpl i mewn i ystâd Rookwood drwy fwa a godwyd wrth y porthdy ar Heol y Tyllgoed wedi’i frodio â dwy galon gyda’r llythrennau cyntaf C a W. Eu dyletswydd gyntaf oedd derbyn eu gwesteion ac ar gyfer hyn roedd y cwpl yn sefyll yn yr Ystafell Groeso dan gloch flodau artiffisial, symbol o lwc, ac yn cynnwys blodau Mihangel gwyn wedi’i leinio gyda sidan gwyn. Nid oes cofnodion o’r bwyd a weinwyd y diwrnod hwnnw ond roedd Rookwood yn adnabyddus am gynnal partïon gardd a chinio moethus. Mae manylion, fodd bynnag, am y gacen briodas. Paratowyd gan y Meistri Stevens o’r Dorothy, Caerdydd ac roedd yn debyg i gacen a baratôdd y cwmni ar gyfer ei Huchelder y Dywysoges Henry o Bless.

Braslun o’r gacen priodas

Cadarnhaodd braslun yn y Western Mail ei bod yn gacen gywrain iawn a oedd wedi’i haddurno â blodau naturiol a phaneli a oedd yn cynrychioli Eglwys Gadeiriol Llandaf ac ystadau Syr Edward yn Rookwood a Maenordy Hazel. Nid oes fawr o amheuaeth bod yr arlwyo yn wych wrth ddarparu ar gyfer y gwesteion yn Rookwood ar ddiwrnod y briodas.

Y gwesteion

Mae ffotograff ar gael o lawer o’r gwesteion yn sefyll wrth ddrws y tŷ. Mae’n cynnwys tua 100 o bobl ac mae’n bosibl, felly, ei fod wedi cyfyngu i westeion teuluol ac anrhydeddus yn unig. Mae Syr Edward Stock Hill yn eistedd wrth ymyl y priodfab ac mae ei wraig yn eistedd bedair sedd i’r dde i’r priodfab. Mae’r Arglwydd a’r Arglwyddes Halsbury, fel y gellid disgwyl, yn y blaen yn eistedd rhwng Syr Edward a’r Foneddiges Hill. Er i wisgoedd y menywod gael eu disgrifio’n yn fanwl yn y wasg, ychydig a ddywedwyd am y dynion. O’r ffotograff gallwn weld mai ffrog-cotiau hir oedd y dewis wisg i ddynion mewn digwyddiadau fel hyn.

Y Mis Mêl

Mae’n siŵr bod y derbyniad wedi gorffen yn rhy fuan o lawer i lawer o’r gwesteion, gyda Walter a Constance Hoare yn gadael Rookwood am 4.30 i ddal y trên o Gaerdydd i Gernyw. Erbyn hyn roedd Constance wedi newid ac adroddwyd ei bod yn gwisgo sgert o frethyn gwyrdd, blows Rwsia, ‘broche’ pinc a gwyrdd a ‘toque’ felfed gwyrdd wedi’i addurno â felfed pinc.

Yr Anrhegion Priodas

Fel yr oedd yr arfer ar y pryd roedd y papurau newydd yn cynnwys rhestr lawn o’r anrhegion priodas. Ar frig y rhestr roedd y mwclis diemwnt a’r oriawr aur a roddwyd gan Syr Edward a Foneddiges Hill i’r briodferch a’r priodfab. Mae’n rhestr hynod ddiddorol sy’n cynnwys llawer o eitemau sy’n annhebygol o gael eu rhoi ar restri priodas y dyddiau hyn, gan gynnwys peiriant pwyso llythyron, blotydd wedi’i frodio a dwy set o ysgeintwyr siwgr. Gobeithiwn fod y cwpl yn adaregwyr brwd gan iddynt gael tair set o lyfrau ar Adar Prydain. Yn olaf, ni anghofiwyd neb o’r rhestr ac adroddwyd bod gweision Rookwood wedi cyflwyno hambwrdd a rhesel dost arian i’r cwpl.

Beth ddigwyddodd nesaf?

Rdym yn gwybod ychydig mwy am deulu’r Hill, y teulu a adeiladodd ac a fu’n byw yn Rookwood, nawr. Fodd bynnag, mae’r llyfrau lloffion yn dweud cymaint mwy wrthym! I’w barhau…

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyma un mewn cyfres o erthyglau am ddigwyddiadau yn Rookwood o’r cyfnod pan adeiladwyd y tŷ ym 1866 hyd at heddiw sydd wedi eu seilio ar gofnodion yn Archifau Morgannwg. Lluniwyd y llyfrau lloffion gan y teulu Hill o Rookwood a gallwch eu gweld yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod D1372.

‘Eiddo unigryw a hudolus’: Rookwood trwy dwll y clo, Gorffennaf 2017

Mae Ysbyty Rookwood yn Llandaf yn gyfarwydd iawn i drigolion Caerdydd ac yn 2018 mae’n dathlu 100 mlynedd ers i’r eiddo gael ei defnyddio gyntaf fel ysbyty. Fodd bynnag, gwyddys llai am y tŷ fel cartref teuluol mawreddog ac ysblennydd cyn ei droi’n ysbyty. Mae sawl set o gofnodion yn Archifau Morgannwg yn helpu i lenwi’r bylchau yn yr hanes cyn 1918 ac yn rhoi cipolwg i ni ar y tŷ, ac ar y teulu a adeiladodd ac a fu’n byw yn Rookwood o 1866.

Mae cofnodion Stephenson and Alexander, Arwerthwyr a Thirfesurwyr Siartredig o Stryd Fawr, Caerdydd, yn cynnig man cychwyn defnyddiol i edrych ar hanes Rookwood. Maen nhw’n cynnwys papurau sy’n cynnig cipolwg rhyfeddol ar yr hyn fyddai wedi bod yn un o dai mawreddog Caerdydd ar droad y 19eg ganrif. Ym 1917 rhoddwyd Rookwood ar werth, ac yntau’n dal yn gartref teuluol ar y pryd. Stephenson and Alexander gafodd y gwaith o werthu a lluniwyd prosbectws ganddynt ar gyfer darpar brynwyr gyda manylion llawn am y tŷ a’r ystâd ynghyd a nifer o ffotograffau. Mae’r cofnodion  hefyd yn cynnwys gwybodaeth gefndir, na ddefnyddiwyd yn y llyfryn gwerthu, gyda ffotograffau ychwanegol a manylion celfi arbennig. Gyda’i gilydd, mae’r deunydd a gasglwyd gan Stephenson and Alexander yn helpu i baentio darlun manwl o’r tŷ yn ystod haf 2017.

O’r cychwyn cyntaf mae’n amlwg bod Rookwood, er mai dim ond 2 filltir o ganol Caerdydd ydoedd, yn dŷ ac yn ystâd sylweddol. Fel y gellid disgwyl, aeth yr arwerthwyr i gryn drafferth i danlinellu nodweddion deniadol y lle:

The property is an exceptional one in any other respects. It is situated close to, in fact almost adjoining the City of Cardiff, and yet in such a secluded and beautifully sheltered position, that once within its precincts it is difficult to realise that an industrial City is only a few miles distant.

The magnificent views obtainable over the whole of Llanishen, Lisvane and surrounding districts are particularly beautiful. The mildness of the climate at Llandaff is apparent by the extraordinary luxuriant growth of all kinds of flowering shrubs – including Camellias which bloom luxuriantly and regularly out of doors – Rhododendrons, Azaleas and the like, and also the collection of Japanese Maples, which is considered to be one of the finest in the Kingdom.

Wedi ei gosod mewn 26 erw o dir, roedd yr ystâd wedi ei lleoli rhwng Heol y Tyllgoed a Heol Llantrisant. Erbyn 1917 roedd llawer o dir ymylol yr ystâd wedi ei neilltuo ar gyfer pori ond, yng nghanol yr ystâd, roedd 9 erw o hyd o goetir a gerddi.

The Gardens and Grounds are singularly attractive and have for many years been prominent on account of the generous manner in which the owners have on many occasions thrown them open to the public, and numerous exhibits and the number of prizes won for fruit and vegetables at the local Flower Shows. The delightful walled Gardens, with the broad herbaceous borders, the Rookery, the Rose Gardens and Woodland Walks, small items in themselves when added to the many other attractions, make this Property a particularly desirable one from a residential points of view.

 

Serch hynny, y tŷ oedd y prif atyniad. Roedd yn un o’r enghreifftiau gwell o’r plastai mawreddog a godwyd gan deuluoedd a oedd wedi elwa ar y ffyniant economaidd yn ystod De Cymru yn ail hanner y 19eg ganrif:

Rookwood was built in the year 1866 and is of the early 13^th century English Gothic design. It was considerably added to in the year 1881 by Mr John Prichard well-known as the Architect employed in the restoration of Llandaff Cathedral and the erection of many important Gothic Houses in the locality. The North Lodge was designed by him and is a very fine example of half timber work, built regardless of cost and also the very beautiful Porte Cochere which is one of the features of the residence.

The internal decorations and painted ceilings were carried out under the direction of Mr J D Crace FSA, the renowned artist and designer of the great staircase in the National Gallery and other important building in London; this internal painting has never been touched since its completion, is still in perfect order and represents some of the finest of its kind.

The Camelia House built entirely of Teak with panels of mosaic forms a most handsome addition to the House. There is an interesting Summer House overlooking the lawns that was brought from the outskirts of Cardiff, and appears in an old view of the City dating from the eighteenth Century.

Wedi rhoi’r cefndir, awn wedyn ar daith fesul ystafell o adeiladau’r tŷ a’r ystâd. Gellid dynesu at y tŷ ar hyd llwybrau cerbydau un ai o gyfeiriad y Tyllgoed neu o Heol Llantrisant a oedd, yn y naill achos a’r llall, yn meddu ar ‘borthdy artistig’ a adeiladwyd ger mynedfeydd yr ystâd. Wrth gyrraedd, byddai’r gwesteion wedi arafu y tu allan i’r fynedfa fwaog drawiadol i flaen deheuol y tŷ ar ffurf Porth Cochère y gellir ei weld yn y ffotograff cyntaf yn y ffolder. Dyluniwyd blaen y tŷ gyda’i dyred a’i ffenestri bae o garreg er mwyn creu argraff a does dim dwywaith iddo lwyddo i wneud hynny ar ymwelwyr.

The Mansion House which is built of Radyr stone with Bath stone facings and red tile roof, stands in a beautiful sheltered and mild position clad with well-grown specimens of Magnolia, Wisteria and Myrtle.

Mae ffotograffau o’r cyntedd a’i ddrysau tîc a’r ystafell groeso yn cynnig cofnod gwerthfawr o sut olwg oedd ar y tu mewn i’r tŷ ym 1917.

Nid cyd-ddigwyddiad oedd hi bod i’r cyntedd ei le tân ei hun. Dyna cyn belled ag y byddai rhai yn cael mentro ond, hyd yn oed bryd hynny, doedd dim amau crandrwydd y cartref gyda’i waliau a’i nenfydau wedi’u paentio. Roedd tua 35 o begiau ar y stondin gotiau tîc a byddent oll wedi cael eu defnyddio o gofio y byddai’r perchnogion yn aml yn cynnal garddwesti mawr a nosweithiau cerddorol.

I’r rhai a fyddai’n cael camu dros y trothwy, canolbwynt y tŷ oedd yr ystafell groeso neu’r parlwr, gyda’i bapur wal a’i garped patrymog trwm. Roedd yn ystafell i’w hedmygu a hefyd yn ystafell yr oedd rhaid mynd drwyddi i gyrraedd sawl rhan arall o’r tŷ.

BEAUTIFUL DRAWING ROOM (38’ X 17’ 6”) with two large double bay windows, oak parquet floor, teak mantel piece and over mantelpiece, beamed and painted ceiling, with door leading to Dining Room and large sliding doors leading to the heated Conservatory….

O’r ffotograffau yn y prosbectws gallwn weld, yn unol ag arddull y cyfnod, bod amryw addurniadau yn yr ystafell groeso gan gynnwys gwaith cerameg uwchben y lle tân addurnedig, gyda’i grât haearn a phres, ynghyd â ffotograffau a darluniau ar y wal. Yn ddifyr iawn, i’r chwith o’r lle tân ceir fframyn ag ynddo 9 ffotograff dull portread, sydd bron yn sicr o’r perchnogion a’u saith o blant. Ond mwy am y teulu yn y man.

Mae’r nodiadau cefndir a grëwyd gan yr arwerthwyr yn cadarnhau bod trydan ym mhob ystafell a bod yr ystafell groeso wedi’i goleuo gan siandelïer gwydrog Fenisaidd, y cyfeirir ato fel ‘Electrolier’.

Wedi’i brynu o’r gwneuthurwyr gwydr adnabyddus, Salviati o Fenis, byddai wedi bod yn ganolbwynt trawiadol i’r ystafell gerllaw y drychau pres ar y waliau a’r ffigwr marmor o ‘Clytie’, nymff ddŵr o fytholeg Groeg. Ar ben hynny, byddai un o’r ddau biano Broadwood o eiddo’r teulu, y piano cyngerdd mwy na thebyg, wedi bod yn yr ystafell hon. Roedd y perchnogion yn deulu cerddorol a byddai’r ystafell groeso wedi’i defnyddio’n helaeth ar gyfer adloniant gyda’r nos gyda pherfformwyr teuluol a phroffesiynol.

Felly mae’r daith yn parhau ar y llawr gwaelod trwy’r ystafell groeso, yr ystafell filiards, y llyfrgell â’i silffoedd llyfrau pren collen Ffrengig, yr ystafell ysmygu fechan a’r tŷ cameliâu.

I orffen, fel rhan o ‘gefn yr eiddo a’r swyddfeydd domestig’, roedd cegin fawr, cegin fach a neuadd y gweision.  Ar wahân i’r tŷ roedd dwy stabl, dau gerbyty ac ystafell gyfrwyo. Er i’r ddau gerbyty gael eu haddasu i gadw cerbydau modur erbyn 1917, mae’r cofnodion yn cadarnhau bod Landau pedair olwyn yn parhau i gael ei gadw yno, gan atgoffa dyn o’r modd y byddai’r teulu wedi teithio drwy Gaerdydd tan yn ddiweddar.

Croesawodd y tŷ sawl gwestai o bwys gan gynnwys Arglwydd Ganghellor a’r Cadlywydd Iarll Roberts, arwr y cyrchoedd yn Affganistan a Rhyfel De Affrica. Byddai’r rhai a fyddai’n aros gyda’r teulu wedi eu cludo i fyny’r grisiau tîc canolog i’r llawr cyntaf lle roedd, ar gyfer teulu a gwesteion, bum ystafell wely ddwbl, gan gynnwys pedair gydag ystafell wisgo ynghlwm wrthynt, meithrinfa a saith ystafell wely sengl.

Byddai tŷ o’r maint hwn yn galw am nifer sylweddol o staff. Mae cofnodion 1891 yn cadarnhau y cyflogwyd o leiaf 10 o staff yn y tŷ yn unig. Ar yr ail lawr roedd chwe ystafell wely i staff, yn ogystal a llety i’r bwtler a’r wraig cadw tŷ ar y llawr gwaelod drws nesaf i’r gegin. Gwaith y bwtler oedd diogelu’r llu o wrthrychau drudfawr ac yn ei bantri roedd coffr Cartwright dros 5tr o uchder ac ynddo 3 silff a 3 drôr.

Serch hynny, nid oedd digon o le i holl staff y tŷ, ac roedd ystafelloedd gwely ychwanegol i forwyn a gwas lifrai ar y llawr gwaelod a’r llawr cyntaf. Byddai’r ddau borthdy ar yr ystâd wedi eu cadw ar gyfer staff uwch, gydag un bron yn sicr ar gyfer y pen-garddwr. Mae’r prosbectws yn cadarnhau bod y porthdai, o leiaf o’r tu allan, yn adeiladau sylweddol a chywrain. Mae Stephenson and Alexander yn disgrifio’r porthdy ar Heol Llantrisant fel:

…an artistic half-timbered House with red tiled roof and leaded casement windows …contains five rooms and pantry, has water laid on and good kitchen garden adjoining.

Roedd swydd y pen-garddwr yn un cyfrifol dros ben yn arwain tîm o arddwyr, fel arfer yn dod o’r ardal gyfagos yn hytrach na’u bod yn byw ar yr ystâd. Defnyddid y gerddi gan y teulu yn aml ar gyfer partïon a digwyddiadau a byddent wedi bod yn gyfarwydd i lawer o’r teuluoedd lleol gan gynnwys y teuluoedd Insole, Brain, Crawshay, Cory, Courtis a Mackintosh.

Unwaith eto mae’r ffotograffau’n helpu i roi argraff o’r ystâd, gyda golygfeydd o’r lawntiau tennis a croquet, y tŷ haf a llwybr gardd.

Fodd bynnag, mae manylion y prosbectws yn tanlinellu pa mor heriol oedd y dasg. Roedd tair elfen wahanol i’r gerddi gan gynnwys dwy ardd gegin helaeth. Yn ôl y prosbectws, roedd gan un o’r gerddi cegin yn unig:

Yn ogystal ag ail gardd gegin, roedd dau dŷ tegeirianau, tŷ tomatos a dau dŷ gwydr. Y tu hwnt i’r gerddi cegin roedd ail ddarn o dir wedi ei ddisgrifio fel …y Tiroedd Pleser. Roedd hwn yn cynnwys gardd rosod fawr, lawntiau, gerddi rhosod a thiwlipau gyda llwybrau ag ymylon llwyni bocs ac ardal o goetir gydag …enghreifftiau rhyfeddol o goed conwydd a choed eraill gan gynnwys Wellingtoniau, coed cedrwydd, bedw a llwyfenni. Roedd y trydydd ardal, y parcdir, wedi ei neilltuo ar gyfer pori erbyn 1917, gan gynnig rhywfaint o ryddhad i swydd y pen-garddwr. O ystyried y cyfan, byddai cynnal a chadw’r ystâd wedi golygu cryn dipyn o waith.

Fel arwydd o’r amseroedd gwnaed llawer yn y prosbectws o’r ffaith fod Rookwood …yn meddu ar gyfleusterau modern, gan gynnwys ei olau trydan ei hun, draeniad cyfoes, a dŵr a nwy o Gaerdydd. Yn wir, roedd y prosbectws yn manylu ar y Peiriant Nwy Cenedlaethol a’r Deinamo Compton a osodwyd yn y pwerdy a stordy golau trydan pwrpasol. Fodd bynnag, roedd y prosbectws hefydd yn nodi’n ofalus ardaloedd o’r ystâd y gellid eu gwerthu ar wahân tra’n cadw’r tŷ a’i erddi addurnol a’i erddi cegin. Mae’n debygol bod y caledi yn sgil y rhyfel yn gwneud ystadau fel Rookwood yn gynyddol annichonadwy yn ariannol.

The purchase, therefore, represents not only a charming and most unique property as a Residence, but also a very valuable investment bound to very materially increase in value in course of time. If desired, a portion of the land could be developed without detriment to the House and Grounds. 

Mae’n glir bod y perchnogion yn deulu cyfoethog a dylanwadol a oedd yn mwynhau defnyddio’r tŷ ar tiroedd ar gyfer digwyddiadau mawreddog.  Ond, pwy oeddent a beth ysgogodd y teulu i werthu eu cartref? Ar ben hynny, beth ddigwyddodd nesaf a sut y daeth cartref teuluol mor ysblennydd, o fewn 12 mis, i gael ei addasu’n ysbyty? Yn ffodus, mae’r cofnodion yn Archifau Morgannwg yn helpu i ddatrys y ddau gwestiwn. I’w barhau…

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Diolch yn fawr i Keith Edwards am ei gymorth hanfodol yn darganfod y dogfennau o fewn casgliad Stephenson & Alexander a ddefnyddiwyd yn yr erthygl yma.

 

‘Duw gadwo Dywysog Cymru: Seremoni Cloi Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth, 26 Gorffennaf 1958

Mae llawer o’r deunydd a gedwir yn Archifau Morgannwg yn adrodd stori sydd yn mynd lawer tu hwnt i’r argraffiadau cychwynnol a rydd yr eitem dan sylw.  Cymerwch eitem gatalog D1045/7/2 – cerdyn, 12cm x 8cm, gyda’r geiriau ‘Admit bearer to Band Enclosure Cardiff Arms Park’ ac sydd wedi ei stampio ar 26 Gorffennaf 1958. Mae archwilio manylach yn datgelu fod ‘bearer’ wedi ei groesi allan a’i ddisodli gan  ‘NCO and 10 Guardsmen’ ac, yn y gornel chwith uchaf, ceir pennawd ‘VIth British Empire and Commonwealth Games, Cardiff, 1958, Wales’.

Mae ychydig o ymchwil yn datgelu mai tocyn i un o’r digwyddiadau mwyaf yng Nghaerdydd oedd hwn – rownd derfynol yr athletau a seremoni gloi Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth. Tra bod torf lawn o 34,000 wedi gwasgu i Barc yr Arfau ar gyfer y seremoni agoriadol yn gynharach y mis hwnnw, amcangyfrifir fod hyd at 43,000 wedi eu cywasgu i’r cae ar y diwrnod olaf. Roedd y gwarchodfilwyr yn aelodau o’r Gwarchodlu Cymreig ac, ynghyd â’u hofferynnau, byddent wedi bod yn cario’r gerddoriaeth ar gyfer y seremoni gan gynnwys ‘Auld Lang Syne’ a ‘We’ll keep a welcome in the hillsides’. Ar ben hynny, roedd disgwyl iddynt chwarae’r anthem gan fod y Frenhines yn westai anrhydeddus.

Cafwyd siom yn y prynhawn pan chwalwyd gobeithion tîm ras gyfnewid merched  4 x 100 lath Cymru wrth iddynt gael eu hel o’r gystadleuaeth yn y rownd gyn-derfynol am gyfnewid y baton yn anghyfreithlon. Ond erbyn diwedd y prynhawn codwy yr ysbryd wrth i’r dorf fod yn dyst i frwydr penigamp ar gyfer y fedal aur yn ras y filltir, a enillwyd yn y pen draw gan y rhedwr chwedlonol o Awstralia, Herb Elliott.

Ar ddiwedd y prynhawn, wedi cyflwyno’r medalau olaf, roedd hi’n bryd i Fand y Gwarchodlu Cymreig gamu i’r llwyfan wrth arwain y timoedd i Barc yr Arfau. Mewn dim o dro roedd y stadiwm yn reiat o liw a sŵn wrth i’r timoedd a’u baneri lenwi’r cae ac wrth i awyrennau’r Llu Awyr hedfan uwch ben. Cafwyd peth siom pan gyhoeddwyd nad oedd y Frenhines yn ddigon da i fynychu ac, yn lle hynny, ei bod wedi gyrru neges wedi ei recordio i’w chwarae dros system uchelseinydd y stadiwm. Fodd bynnag, roedd cyfrinach yn yr araith sef cyhoeddiad y Frenhines er mwyn nodi llwyddiant y Gemau bod ei mab, Charles, i gael ei wneud yn Dywysog Cymru. Adroddodd y papurau drannoeth fod y newyddion wedi  ei dderbyn â ‘…mighty roar of pleasure that lasted nearly two minutes.’ Does dim dwywaith fod aelodau’r band yn barod ar gyfer y rhan fwyaf o bethau ond mae’n ddigon posib iddynt gael syrpreis gyda’r hyn ddigwyddodd nesaf, wrth i’r dorf ddechrau canu’n ddigymell ‘God Bless the Prince of Wales’.

Mewn cymhariaeth a ffurfioldeb y seremoni agoriadol, roedd yr hwyl ar i fyny ac fe dorrodd un aelod o dim, Bill Young, hyfforddwr gydag Awstralia, allan o’r rhengoedd er mwyn ysgwyd llaw â Dug Caeredin wrth iddo symud drwy’r cystadleuwyr. Arwr y byd athletau i Gymru yn ystod yr wythnos fu John Merriman a enillodd y fedal arian yn y ras 6 milltir. Nawr, wrth i’r timoedd adael y stadiwm, gyda llawer yn clymu breichiau wrth ganu ‘Auld Lang Syne’, John a redodd i eisteddle’r gogledd a thaflu ei het Panama i ganol y dorf. Fe ddechreuodd hynny ar don o daflu hetiau gyda sawl trilby brown yn cae eu taflu nôl i’r cyfeiriad arall. Cyn pen dim roedd y seremoni ar ben a chyda hynny daeth i ben wythnos a welodd Gaerdydd yn cynnal gŵyl o gerddoriaeth, canu, drama a dawnsio. Ni fu’n wythnos euraid i dîm Cymru, er iddynt ennill cyfanswm parchus o 11 o fedalau. Eto i gyd doedd dim amheuaeth y bu’r Gemau yn llwyddiant mawr, gyda’r papurau yn Llundain yn cyfeirio at Gaerdydd fel ‘a Mississippi of pleasant sound and colour’ a bedyddio’r Gemau yn ‘a festival of sport and more – a community of good fellowship’.

O ran Parc yr Arfau, lleoliad llawer o’r campau, roedd hi’n fater o fynd nôl i‘w busnes arferol wrth i’r gweithwyr symud i fewn ar ddiwedd y seremoni er mwyn dechrau paratoi ar gyfer y set nesaf o gemau rygbi. Eu targed oedd y trac rhedeg llwch coch lle crëwyd cymaint o recordiau yn ystod y Gemau, ac o fewn 24 awr, roedd wedi ei godi a’i dynnu oddi yno. Ar ben hynny, daeth milwyr o’r Peirianwyr Brenhinol i ddatgymalu’r bont dros dros dro a godwyd ar draws yr Afon Taf i gario’r miloedd o ymwelwyr i Barc yr Arfau. Gadawodd y Gemau gymynrodd buan fodd bynnag gyda sefydlu Gemau Cymru y flwyddyn ganlynol er mwyn rhoi llwyfan i ŵyl flynyddol o chwaraeon.

O ran aelodau band y Gwarchodlu Cymreig, rhoesant sioe dda yng nghanol rhialtwch y diwrnod. Gadewch i ni fod yn garedig iddynt a dweud eu bod nhw’n barod ar gyfer y perfformiad o ‘God Bless the Prince of Wales’ Ond a fyddech chi wedi bod yn barod? Ar gyfer y dyfodol, dyma’r geiriau.

 

Among our ancient mountains

And from our lovely vales

Oh, let the pray’r re-echo

God Bless the Prince of Wales

 

Gallwch weld y tocyn ar gyfer y seremoni gloi a ddefnyddiwyd gan yr NCO a 10 aelod band y Gwarchodlu Cymreig yn Archifau Morgannwg, law yn llaw â deunyddiau yn ymwneud â’r chweched Gemau’r Gymanwlad a’r Ymerodraeth, a gynhaliwyd yng Nghaerdydd ym mis Gorffennaf 1958.

 

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Gwaed Morgannwg: Argyfyngau Glofaol

Yn Hydref 1913, bu farw 439 o lowyr ac un gweithiwr achub yng Nglofa’r Universal, Senghennydd yn dilyn ffrwydrad.  Digwyddodd y trychineb ar 14 Hydref 1913. Hon yw’r ddamwain lofaol waethaf erioed yn hanes y DU o ran nifer y meirw.  Gellir archwilio deunydd yng nghasgliad Archifau Morgannwg i ddarganfod mwy am gyfrifoldebau perchnogion y lofa, Lewis Merthyr Consolidated Collieries, yn dilyn y trychineb.

Datganiad yn dangos iawndal a chostau angladd a dalwyd ar gyfer pob unigolyn a laddwyd yn nhrychineb Senghennydd, DPD/4/11/2/4.

Mae papurau Lewis Merthyr Consolidated Collieries yn cael eu cadw o fewn casgliad Powell Dyffryn (DPD). Mae’r dogfennau’n ymwneud â thrychineb Senghennydd ym mhapurau Lewis Merthyr yn cynnwys trafodion Ymchwiliad y Swyddfa Gartref a thrawsgrifiad o drafodion y cwest i farwolaeth y dynion a gollwyd yn y danchwa.  Law yn llaw â’r adroddiad sydd wedi’i argraffu mae datganiad mewn llawysgrifen o’r arian a dalwyd i deuluoedd y meirw gan Lewis Merthyr Consolidated Collieries Limited. Mae’r ddogfen hon yn cofnodi enwau’r holl unigolion a laddwyd, a faint o arian a dalwyd gan Lewis Merthyr i’w teuluoedd, gan gynnwys arian am gostau claddu a iawndal.

Datganiad yn dangos iawndal a chostau angladd a dalwyd gan Lewis Merthyr Consolidated Collieries Limited wedi trychineb Senghennydd, DPD/4/11/2/4.

Ffrwydrad arall a ddigwyddodd mewn pwll glo a gofnodir yn yr archifau yw Ffrwydrad Cambrian ar 17 Mai 1965. Mae’r deunydd o dan gyfeirnod DNCB/11/2/1 yn cynnwys gohebiaeth am Gronfa Trychineb Cambrian, cofnod o’r digwyddiadau yn syth wedi’r ffrwydrad, drafft o lythyr gan gadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol at dylwyth y rhai a laddwyd a threfniadau’r angladdau.    Mae’r adroddiad swyddogol i achos ac amgylchiadau’r trychineb hefyd yn yr archif (DNCB/6/1/4/10).

Datganiad gan Aldramon D Murphy, y Maer Etholedig, wrth lansio apêl at gronfa’r trychineb at deuluoedd y sawl a laddwyd yn Ffrwydrad Glofa’r Cambrian, 18 Mai 1965, DNCB/11/2/1.

Mae ffotograffau’n rhoi cipolwg i ni i sut beth oedd bod yn weithiwr achub, gyda delweddau o gasgliad negatifau plât gwydr y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn dangos offer achub yn cael ei ddefnyddio, a lluniau grŵp o’r tîm.

Tîm Achub Rhif 1 Glofa Ynysfeio yn Orsaf Achub Dinas, DNCB/14/1/3/1

Gellir gweld hyfforddiant o’r fath yma mewn tystysgrif a roddwyd i Thomas John Jones gan dîm Brynmenyn Rescue, am gwblhau ei hyfforddiant defnyddio offer achub yn 1920 (DNCB/67/13/11).

Tystysgrif a gyflwynwyd i Thomas John Jones gan Orsaf Achub Brynmenyn wedi iddo gwblhau ei hyfforddiant ar offer achub ym 1920, DNCB/67/13/11.

Mae’r casgliad negatif yn dangos i ni fod nifer fawr o ddynion hefyd yn ymwneud â chymorth cyntaf yn gyffredinol, drwy ddelweddau o Gystadlaethau Cymorth Cyntaf Rhanbarthol yn y 1950-1960au.

Coedely yn cael eu beirniadu yng Nghystadleuaeth Cymorth Cyntaf ym 1968, DNCB/48/4/177.

Cawn ein hatgoffa mewn llun arall, yn dangos Mr Glenn Thomas, oedd yn aelod o Wasanaeth Achub y Pyllau Glo, â chaneri ar ei ysgwydd, pa mor allweddol oedd yr adar hynny o ran sicrhau diogelwch y rhai dan ddaear (D1061/1/43).  

Mr Glenn Thomas, Aelod o Wasanaeth Achub y Glofeydd, gyda chaneri ar ei ysgwydd, Ion 1981, D1061/1/43

Drwy gyfrwng yr adroddiadau swyddogol a’r gwaith papur down i ddysgu am y ffeithiau ac am achosion trychinebau glofaol, ond nid yw’r math yma o ddogfennau’n dangos y gwewyr a achoswyd i deuluoedd y rhai a gollwyd.  Fodd bynnag, gellir defnyddio deunydd arall, fel y geiriau hyn a ysgrifennwyd gan Ap Lewis am Drychineb Lofaol y Great Western yn 1893 (D253/2/37), i arddangos y drasiedi bersonol a brofodd anwyliaid yn dilyn y newyddion am y danchwa:

And like a furious howling gale

The dreaded news went through the vale,

Of the sad strange calamity,

Which took the lives of sixty three.

And rushing thither from all parts,

With gushing tears and heavy hearts

Came wives and mothers seeking they

Who long ere then had passed away

 

Y ‘Konrad Kids’ ym mhenawdau’r newyddion ym Mhwll Nofio’r ‘Empire’, Gorffennaf 1958

Er i’r tyrfaoedd heidio mewn niferoedd mawr i Barc yr Arfau Caerdydd er mwyn gwylio’r athletau, prif atyniad Chweched Gemau’r Ymerodraeth a’r Gymanwlad a gynhaliwyd ym mis Gorffennaf 1958 oedd pwll nofio’r Gymanwlad a oedd newydd agor. Wedi’i adeiladu ar gost o dros £650,000, cafodd y ‘Wales Empire Pool’ ei adeiladu’n benodol ar gyfer y Gemau. Mae yna ffotograffau yn Archifau Morgannwg o’r Dywysoges Margaret yn ymweld â Phwll y Gymanwlad ar 2 Chwefror 1958 pan oedd yr adeilad dal yn cael ei adeiladu.

Mae’n rhaid ei fod wedi bod yn amser pryderus gydag amserlen adeiladu a oedd yn anhygoel o dynn. Byddai rhyddhad mawr wedi bod felly pan agorwyd y pwll newydd, gyda’i ffasâd brics ‘modernaidd’ nodweddiadol a’i do casgen, ar amser ar 18^fed Ebrill 1958 gan Arglwydd Faer Caerdydd, yr Henadur J H Morgan YN – dim ond 12 wythnos cyn diwrnod cyntaf y gemau. Mae deunydd sydd gan Archifau Morgannwg, gan gynnwys y rhaglen ar gyfer y digwyddiad agoriadol, yn rhoi manylion o adeilad a aeth ymhell y tu hwnt i’r ddelwedd boblogaidd o’r hyn oedd pwll nofio.

Fel y gellid disgwyl, y prif atyniad oedd y pwll nofio maint rhyngwladol 55 metr o hyd, gyda chwe lôn a hyd at 16 troedfedd o ddyfnder ar gyfer yr uchaf o’r tri bwrdd plymio a oedd yn sefyll dros y pwll, tua 10 metr yn uwch na lefel y dŵr. Byddai wedi bod yn brofiad rhyfeddol i’r rhai a ddefnyddiodd y pwll yn ei ddyddiau cynnar o ran maint yr adeilad a hefyd y defnydd o ‘dechnoleg newydd’, gan gynnwys system ‘pelydr is-goch’ i reoli’r cawodydd uwchben yr oedd  rhaid i nofwyr basio trwyddyn nhw er mwyn mynd i mewn i’r pwll.

O’r cychwyn cyntaf roedd uchelgais i ddefnyddio’r pwll newydd i’w gapasiti llawn a chyhoeddodd y rhaglen fod paneli gwydr yno y gellid eu goleuo â gwahanol liwiau ar gyfer ‘sioeau dŵr’.  Fodd bynnag, y cyfleusterau ychwanegol oedd yn dal y sylw. Yr oeddent yn cynnwys baddon ‘Mikvah’ Iddewig ar y llawr gwaelod, baddonau therapiwtig a chyfres o faddonau dur gloyw ‘aeratone’ ar gyfer tylino hydrolig. Roedd baddon Twrcaidd hefyd gydag ystafell boeth, slabiau tylino a phwll trochi.  Er mwyn cwblhau’r profiad, roedd cegin fechan yn darparu prydau ysgafn i’r rhai oedd yn defnyddio’r baddonau Twrcaidd ac ‘Aeratone’. Er mwyn darparu ar gyfer digwyddiadau rhyngwladol, roedd seddi ar gael i 1700 o wylwyr gyda mynediad i fwyty a allai ddal hyd at 150 o westeion ar un tro.  Yn olaf, roedd gan yr arena system awyru gyda’r addewid fod yr awyr yn cael ei ‘newid yn llwyr bedair gwaith bob awr’.

Dathlwyd yr agoriad gyda chystadleuaeth nofio ryngwladol gyda Phrydain Fawr yn cystadlu yn erbyn yr Almaen dros ddau ddiwrnod.

Er bod y canlyniad yn llwyddiant mawr i dîm Prydain, roedd y papurau newydd y diwrnod wedyn yn feirniadol iawn o drefniadau’r digwyddiad gydag un papur cenedlaethol yn ei alw’n ‘Shambles’. Mae’n anodd penderfynu a oedd hwn yn asesiad teg. Fodd bynnag, mae’n amlwg bod gwersi wedi’u dysgu erbyn i Gemau’r Ymerodraeth a’r Gymanwlad agor ar 19 Gorffennaf.

Gellir dilyn y frwydr am fedalau yn ystod y 6 diwrnod o nofio a phlymio a gynhaliwyd yn y pwll o 19^eg i 25^ain Gorffennaf 1958 drwy gyfrwng deunyddiau a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys manylion y rowndiau terfynol ar gyfer nofio a phlymio a gynhaliwyd ar 25 Gorffennaf. Roedd y gobeithion yn uchel y gallai tîm Cymru cryf o 24 person, sef 16 o ddynion ac 8 menyw, ennill llond llaw o fedalau.

Yn arbennig, roedd gan lawer ddisgwyliadau uchel o gapten y tîm, John Brockway, a oedd wedi cystadlu dros Brydain Fawr yn y Gemau Olympaidd ym 1948 a 1952. Roedd John hefyd wedi cynrychioli Cymru yn y ddau Gemau’r Ymerodraeth diwethaf, gan ennill arian yn y ras nofio ar y cefn 110 llath yn Auckland ym 1950 a medal aur yn Vancouver ym 1954. Yn y rhaglen sydd yn yr Archifau ar gyfer y rowndiau terfynol yn yr ‘Empire Pool’ ar noson y 25ain o Orffennaf 1958 roedd enw John yn y rownd derfynol nofio ar y cefn a’r tîm ras gyfnewid pedwar dyn. Roedd 6 o nofwyr a phlymwyr o Gymru yn cystadlu am fedalau y noson honno mewn digwyddiad a wyliwyd gan Ddug Caeredin ochr yn ochr â thorf capasiti. Mae’r canlyniadau wedi’u hysgrifennu mewn pensil yn y rhaglen ac maent yn cadarnhau, yn anffodus, nad oedd yn noson lwyddiannus i’r nofwyr a’r plymwyr o Gymru.

Unwaith eto, aeth yr anrhydeddau ym Mhwll y Gymanwlad yn bennaf i dîm gorchfygol Awstralia.

Sêr y nos a’r wythnos oedd dau nofiwr y cyfeiriwyd atynt yn y wasg fel y ‘Konrad Kids’. Roedd John Konrad, a oedd yn 16 oed, a’i chwaer 14 oed, Ilsa, wedi cael eu geni yn Latfia yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Roeddent wedi ymfudo gyda’u rhieni i Awstralia ar ôl y rhyfel a dysgodd eu tad iddynt sut i nofio tra oeddynt yn byw mewn gwersyll ar gyfer ymfudwyr yn Ne Cymru Newydd. Roedd yn stori troi carpiau’n gyfoeth a gipiodd y dychymyg, gyda’r plant Konrad yn ennill pedair medal aur yn y pwll. Dim ond campau dewr y nofiwr o’r Alban, Ian Black, yn ennill medal aur a dau fedal arian, a’r perfformiad a dorrodd record y byd gan dîm ras gyfnewid menywod Lloegr, gan gynnwys Anita Lonsbrough, a gipiodd y penawdau am gyfnod byr oddi ar y plant Konrad.

Eto i gyd cafodd y cyhoedd yng Nghymru eu diwrnod yn ystod y Gemau pan enillodd Howard Winstone fedal Aur yn y paffio a gynhaliwyd ym Mhafiliwn Gerddi Sophia, yn y gystadleuaeth pwysau bantam. Efallai nad oedd hi’n fawr o gysur ar ôl y digwyddiadau ym Mhwll y Gymanwlad, ond ei wrthwynebydd yn y rownd derfynol ar y noson gofiadwy honno oedd Oliver ‘Frankie’ Taylor – a oedd yn dod o Awstralia.

Os yw’r erthygl hon wedi codi’ch diddordeb, mae copi o’r rhaglen swyddogol ar gyfer rowndiau terfynol y nofio a’r plymio gynhaliwyd ar 25 Gorffennaf 1958 ym Mhwll y Gymanwlad gan Archifau Morgannwg (cyf.: D209/4), ynghyd â’r rhaglen y cyfeiriwyd ati uchod ar gyfer y seremoni agoriadol yn Ebrill 1958 (cyf.: D45/3/5). Yn ogystal, rydym hefyd yn cadw amrywiaeth o ddeunydd a ffotograffau sy’n gysylltiedig ag adeiladu’r pwll y gellir eu gweld yn Archifau Morgannwg.

Gyda llaw, er bod y ‘Wales Empire Pool’ wedi’i ddymchwel ym 1998 i wneud lle i Stadiwm y Mileniwm, gellir gweld y plac a ddadorchuddiwyd gan J H Morgan ar 18 Ebrill 1958 fel rhan o strwythur Pwll Rhyngwladol Caerdydd ym Mae Caerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg