Archif Traffyrdd Cymru

Sefydlwyd Ymddiriedolaeth Archif y Traffyrdd o dan Ddatganiad o Ymddiriedolaeth ym 1999 a’i chofrestru fel elusen ym mis Ionawr 2000. Datblygwyd yr ymddiriedolaeth o ganlyniad I awgrym Syr Peter Baldwin, Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Drafnidiaeth y dylai archif yn ymwneud â chyflawniad traffyrdd yn y DU gael ei chreu gan y rhai sy’n ymwneud â’r gwaith, er mwyn diogelu’r cofnodion ar gyfer ymchwil bresennol ac yn y dyfodol.  Yng Nghymru, ffurfiwyd pwyllgor rhanbarthol i gario’r gwaith hwn yn ei flaen ac adneuwyd y cofnodion o Archif Traffyrdd Cymru yn Archifau Morgannwg.  Daeth yr ymddiriedolaeth i ben ar 31 Rhagfyr 2014 a throsglwyddwyd perchnogaeth y deunydd archif i Sefydliad Peirianwyr Sifil Cymru.

Nid yn unig y mae’r cofnodion yn darparu mewnwelediad hynod ddiddorol i selogion trafnidiaeth a pheirianneg sifil, maent hefyd yn dogfennu cyflawniad traffyrdd mwyaf Cymru; adeiladu’r M4, yr unig draffordd yng Nghymru. O’r 123 milltir o draffordd yr M4, mae 76 milltir yng Nghymru ac yn gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru.  Mae’r cofnodion yn cwmpasu’r prosiect o gynlluniau cynnar fel Ffordd Osgoi Port Talbot ym 1966 hyd at gwblhau Ail Groesfan Hafren ym 1996.

Roedd y 1970au yn gyfnod prysur o adeiladu ar gyffyrdd traffordd allweddol ym Morgannwg, gyda 1977 yn gweld y gwaith ffordd mwyaf gorffenedig yn ystod y broses o gwblhau’r M4. Cwblhawyd cyffyrdd 28-29 Tredegar i Laneirwg, 32-35 Coryton i Bencoed, 37-39 Stormy Down i Groes, a 46-49 Llangyfelach i Bont Abraham (Ffordd Osgoi Pontarddulais) i gyd yn y flwyddyn hon; cyfanswm o 31 milltir mewn wyth mis am gost o £130 miliwn. Adeiladwyd 115 o strwythurau, cloddiwyd 12 miliwn metr ciwbig o ddeunydd a defnyddiwyd 10 miliwn metr ciwbig mewn argloddiau. Plannwyd cyfanswm o dros filiwn o goed o amgylch yr M4 yng Nghymru. Ym 1976, ar anterth adeiladu traffyrdd yng Nghymru, roedd tystysgrifau misol yn dod i gyfanswm o oddeutu £ 4 miliwn, ac ar gyfnodau brig, cyflogwyd bron i 4,000 o bobl.

Adeiladu traphont Stormy Down

Fodd bynnag, ni ddaeth y gwaith adeiladu heb ei anawsterau, yn enwedig yn achos adeiladu’r ffordd rhwng Stormy Down a’r Groes rhwng cyffyrdd 37-39. Cafodd Ewart Wheeler, rheolwr prosiect y cynllun, y profiad anarferol o roi tystiolaeth yn yr Ymchwiliad Cyhoeddus wrth hyrwyddo’r aliniad ar ran Swyddfa Cymru, ac ar yr un pryd yn gwrthwynebu rhai agweddau ar y llwybr ar ran Cyngor Sir Morgannwg. Roedd y cynllun hwn yn cynnwys toriad sylweddol mewn marl, ac roedd sawl hawl tramwy yn croesi llwybr cynlluniedig y draffordd, gan arwain at newidiadau syfrdanol i’r dirwedd. Er gwaethaf awgrymiadau o lwybrau amgen gan Ddirprwy Beiriannydd Port Talbot, ym 1974 penderfynwyd bod yn rhaid dymchwel pentref y Groes er mwyn gwneud lle i Gyffordd 39. Er i bob un o’r 21 teulu gael eu hailgartrefu ym 1976, cafodd Capel Calfinaidd wythonglog hanesyddol Beulah ei ddatgymalu a’i ailadeiladu ym Mharc Tollgate.

Llun staff Margam i Stormy Down

Yn ddiweddar, mae Archifau Morgannwg wedi cwblhau prosiect i gatalogio’r Archif Traffyrdd (cyf.: DMAW), a ariennir gan Wobr John Armstrong y Cyngor Archifau Busnes ar gyfer Archifau Trafnidiaeth.  Mae’r catalog bellach ar gael i’w ddarllen ar wefan Canfod:

http://calmview.cardiff.gov.uk/Record.aspx?src=CalmView.Catalog&id=DMAW&pos=1

Llyfrau Lloffion Jiwbilî Sefydliad y Mercher, 1965

Cafodd Sefydliad y Merched ei sefydlu gyntaf ym 1897 yn Ontario, Canada, yn gangen o Sefydliad y Ffermwyr. Pan agorwyd cangen gyntaf y DU, yn Llanfairpwll, Ynys Môn, ym Medi 1915, ei hamcanion craidd oedd helpu i wella bywydau’r sawl oedd yn byw mewn cymunedau gwledig, ac annog menywod i chware rhan amlycach yn yr ymdrech i gynhyrchu bwyd, oedd yn arbennig o bwysig ar y pryd oherwydd y rhyfel.

Ym 1965 dathlodd Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau’r Merched ei Jiwbilî Aur.  Cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau’n genedlaethol ac yn lleol i ddathlu’r achlysur.  Anogwyd canghennau i greu llyfrau lloffion yn adlewyrchu cefn gwlad: ‘Ein Pentref ym 1965’, i’w cyflwyno i gystadleuaeth oedd yn rhan o ddathliadau’r jiwbilî.  Gwnaeth 29 o ganghennau WI Morgannwg gystadlu yn y gystadleuaeth hon, oedd ar agor i bob cangen yn y sir. Aeth y tri gorau, Penmaen a Nicholston (y llyfr nawr ym meddiant Gwasanaeth Archifau Gorllewin Morgannwg), Pentyrch (cyf. DXNO12/1) a Southerndown (cyf: DXNO27/1), yn eu blaen i’r rownd derfynol Brydeinig, gydag arddangosfa’n cael ei chynnal yn Llundain.

Gyda’r nod o fod yn gofnod parhaol o fywyd pentrefi cefn gwlad ym 1965, mae’r llyfrau lloffion yn adlewyrchu nifer o bynciau, megis daearyddiaeth, natur, adeiladau, ffasiwn, personoliaethau a bywyd pentrefol yn gyffredinol.  Ym 1967, gwnaeth Miss Madeline Elsas, Archifydd y Sir, gais i bob cangen oedd wedi creu llyfr lloffion i’w drosglwyddo er diogelwch i Swyddfa Gofnodion y Sir.  Yn fuan wedi iddynt gael eu cyflwyno, cafwyd arddangosfa ohonynt.

Mae 20 o’r llyfrau lloffion hyn ym meddiant Archifau Morgannwg, ynghyd â chofnodion eraill gan ganghennau lleol.  Mae’r llyfrau’n cynnwys mapiau a ffotograffau o bentrefi, manylion ynghylch clybiau, cymdeithasau, siopau a chyfleusterau amrywiol eraill, ac erthyglau o bapurau newydd yn ymwneud â phynciau mawr y dydd.  Mae llawer ohonyn nhw’n ceisio creu darlun o fywyd fel yr oedd ar y pryd, yn debyg iawn i gapsiwl amser, yn cynnwys manylion am ffasiwn, addurno tai a theganau poblogaidd.

Fel y gallwch ddychmygu, rhoddwyd y llyfrau at ei gilydd mewn nifer o ddulliau creadigol, gan gynnwys map wedi ei frodio ar glawr llyfr lloffion WI Cynffig (cyf.: DXNO4/1).

Roedd llyfr Sain Ffagan (cyf.: DXNO23/1) yn cynnwys llenni bychain wedi eu creu o ffabrig llenni, a samplau o’r carped a’r papur wal oedd wedi eu defnyddio yng nghartrefi’r aelodau yn 1965, i adlewyrchu ffasiynau’r cyfnod.

Mae llyfr lloffion WI Southerndown (cyf.: DXNO27/1) yn dod i ben gyda cherdd i ddarllenwyr y dyfodol, ’50 mlynedd o nawr’.  Efallai y byddai darllenwyr 2015 wedi ystyried hyn yn broffwydol iawn!

 

Caerdydd: Prifddinas Cymru, 1955

Derbyniodd Caerdydd ei Siarter Ddinesig ym 1905. Hanner canrif yn ddiweddarach, ym 1955, daeth yn Brifddinas Cymru.

Cyflwynodd Caerdydd ddeiseb i fod yn brifddinas, ond roedd cystadleuaeth ddigon ffyrnig iddi.  Daeth y gystadleuaeth bennaf o du Caernarfon, lle’r arwisgwyd y Tywysog Edward, y Brenin Edward VIII maes o law, yn Dywysog Cymru ym 1911.

Deiseb Caerdydd (Lib/c/371)

Roedd Tyddewi, dinas gadeirlan hynaf Cymru, a’r sedd eglwysig, hefyd yn y ras.  Mynegodd Machynlleth, cartref senedd Owain Glyndŵr ym 1404 hefyd ddiddordeb, a chafwyd cais gan Aberystwyth yn pwysleisio ei safle canolog a’r ffaith bod Llyfrgell Genedlaethol Cymru eisoes yno.

Roedd atodiad hir at gais Caerdydd, yn manylu ar dystiolaeth ddiwylliannol, eglwysig, diwydiannol a barnwrol yn gefn i’r hawliad mai Caerdydd ddylai fod yn brifddinas Cymru, ac yn rhestru amryw rinweddau Caerdydd fel dinas.  Mae hefyd yn crybwyll y buddion a fyddai’n dod i dde Cymru yn sgil newidiadau oedd ar y gweill, megis Pont Hafren newydd a’r Maes Awyr Rhyngwladol oedd wedi ei gynnig ar gyfer Llandŵ.

Roedd yr atodiadau hefyd yn cynnwys manylion ynghylch data 1947, oedd yn dangos bod dros hanner poblogaeth Cymru yn byw yn Sir Forgannwg.

Atodiadau Deiseb Caerdydd – data poblogaeth 1947 (Lib/c/371)

Tair tref oedd ar y rhestr fer yn y pendraw: Aberystwyth, Caernarfon a Chaerdydd.  Cafodd awdurdodau lleol Cymru bleidlais, a Chaerdydd aeth â hi o gryn dipyn.

Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ym Morgannwg

Ar gyfer ail ddegawd Archifau Morgannwg, penderfynais edrych ar ein casgliad o gofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ar gyfer Morgannwg. Sefydlwyd Gwasanaeth Wardeniaid Cyrchoedd Awyr Caerdydd ym 1939. Roedd pencadlys y Gwasanaeth ym Mharc Cathays, gyda chanolfannau rheoli lleol ar hyd a lled Morgannwg.

Roedd y Gwasanaeth Rhagofalon Cyrchoedd Awyr yn cynnwys Wardeiniaid, Adrodd a Rheoli, Negeswyr, Swyddogion Cymorth Cyntaf, Gyrwyr Ambiwlans, Gwasanaethau Achub, Dadlygru Nwy a Gwarchodwyr Tân. Cyflwynwyd cynllun Gwylwyr Tân yn Ionawr 1941, oedd â’r gwaith o gadw golwg ar rai adeiladau penodol bedair awr ar hugain y dydd, a galw ar y gwasanaethau achub pan oedd angen. Gallai menywod a dynion o bob oed fod yn wardeiniaid RhCA. Gwirfoddolwyr oedd y mwyafrif, ond roedd rhai yn cael eu talu.

Roedd gorfodi’r ‘blacowt’ yn un o ddyletswyddau’r wardeiniaid RhCA. Cafodd rhai ohonyn nhw enw gwael am ymyrryd a busnesu yn sgil hyn. Pwy sy’n cofio’r Warden RhCA Hodges yn gweiddi ‘Put that light out!’ yn Dad’s Army?

Mae’r cofnod hwn o Ganolfan Reoli’r Barri [DARP/2/2] yn cofnodi cwyn am olau’n dangos:

Roedd dyletswyddau eraill y Warden RhCA yn cynnwys seinio’r seiren cyrch awyr, helpu pobl i’r lloches cyrch awyr agosaf, dosbarthu masgiau nwy a gwylio am fomiau’n disgyn yn eu hardal. Roedd cryn ddefnydd ar y llyfryn 250 ARP Questions Answered [DARP/3/24].

Roedd disgwyl i wardeiniaid rhan amser fod ar ddyletswydd dair noson yr wythnos, ond roedd hyn yn cynyddu’n fawr pan oedd y bomio ddwysaf. Fel y gwelir o’r cofnod isod [DARP/1/10], roedd wardeiniaid ar ddyletswydd weithiau’n cwyno am amodau’r ystafell reoli. Roedd cyflwr y cwpanau’n peri gofid fe ymddengys, gydag un warden yn ymateb:

What would you like? Fire watching at the Ritz??!

Mae’r cofnod canlynol o lyfr log Canolfan Reoli Pontypridd ar 25 Ebrill 1943 [DARP/13/9] yn adrodd am grater 5 troedfedd wrth 2 droedfedd a hanner o ddyfnder ger Fferm Fforest Uchaf ar Fynydd y Graig. Bu’r warden RhCA mewn cysylltiad â heddlu Pontypridd a Llantrisant, yn ogystal â’r Ganolfan Reoli, i sicrhau bod y bom wedi ffrwydro.

Byddai wardeiniaid RhCA yn cael y newyddion diweddaraf am newidiadau yn nhactegau’r gelyn ac roedd disgwyl iddyn nhw hefyd adrodd gwybodaeth yn ôl o lawr gwlad. Mae’r neges ganlynol o 15 Mehefin 1943 [DARP/13/9] yn disgrifio sut mae’r gelyn wedi dechrau gollwng bomiau gwrth-bersonél ar ôl gollwng bomiau tân er mwyn amharu ar ymdrechion i ymladd tanau.

Roedd wardeiniaid RhCA hefyd yn cymryd rhan mewn driliau ac ymarferion rheolaidd. Cynhaliwyd ymarferiad o’r fath ar 19 Hydref 1941 [DARP/1/7]:

Enemy cars discharging soldiers at Caegwyn Road, Manor Way Crossing…

Pan oedd y Blitz yn ei anterth, roedd tua 27,000 o bobl yn gwasanaethu’n llawn amser i’r gwasanaeth Amddiffyn Sifil, ond erbyn diwedd 1943 roedd y nifer wedi gostwng i ryw 70,000. Yn ystod y rhyfel, gwasanaethodd 1.5 miliwn o bobl gyda’r RhCA/Gwasanaeth Amddiffyn Sifil. Cafodd y Gwasanaeth Amddiffyn Sifil ei ddileu yn y pen draw tuag at ddiwedd y rhyfel, ar ôl Diwrnod VE.

Melanie Taylor, Cynorthwy-ydd Cofnodion, Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Cofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr, Morgannwg 1939-1946 [DARP]
• http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/timeline/factfiles/nonflash/a6651425.shtml
• https://en.wikipedia.org/wiki/Air_Raid_Precautions_in_the_United_Kingdom