Y Cwch Pysgota ‘Ann Hewett’

Mae papurau J J Neale, cyd-berchennog masnachwyr pysgod Caerdydd, Neale and West, yn cynnwys casgliad helaeth o ddelweddau morwrol sy’n dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif. Ynghyd â ffotograffau o fflyd bysgota Neale and West mae hefyd nifer o ffotograffau o gychod a oedd heb rhyw lawer o gysylltiad â Neale and West neu Gaerdydd. Ymddengys y cawsant eu dethol a’u hychwanegu i’r casgliad oherwydd, ym mhob achos, yr oeddent yn cael eu hystyried yn ‘rhywbeth arbennig’.

Llong bysgota LO77 ar lawn hwyl (DX194/8/17)

Ar yr olwg gyntaf efallai byddwch yn gofyn pam cafodd y ffotograff o gwch pysgota ei gynnwys yn y casgliad, o ystyried, ar ddechrau’r 19eg ganrif, bod miloedd o gychod pysgota bach mewn porthladdoedd o amgylch arfordir Prydain. O’r rhif cofrestru ar yr hwyl, fodd bynnag mae bron yn sicr bod y ffotograff o’r Ann Hewett. Wedi’i adeiladu yn Gravesend ar gyfer teulu Hewett, perchnogion y fflyd Short Blue, ar gost o £1,200, roedd gan yr Ann Hewett y marc cofrestru LO77 am dros 50 o flynyddoedd.

Llwytho’r ddalfa o fwrdd y llong bysgota i gwch rhwyfo (DX194/8/14)

Wedi’i lansio ym mis Tachwedd 1836, ymunodd yr Ann Hewett â fflyd a oedd, erbyn canol y 19eg ganrif yn fflyd pysgota fwyaf y byd. Lleolwyd y fflyd Short Blue yn Barking, porthladd cartref dros gant o gychod pysgota yn y 1830au. Mae’n anodd credu nawr ond, bryd hynny, hwyliodd cychod pysgota i fyny afon Tafwys, bron i ganol Llundain, a dadlwytho’r hyn a ddalwyd ganddynt yn Barking i’w werthu ym marchnad pysgod Billingsgate.

Gwagio’r rhwyd (DX194/8/73)

Y broblem fwyaf a wynebodd fflyd Short Blue a’i chystadleuwyr oedd, oni bai bod y pysgod yn cael eu halltu, bod rhaid i gychod ddychwelyd i Barking bob ychydig o ddyddiau er mwyn i’r hyn a ddalwyd ganddynt gael ei gludo’n ffres i Billingsgate. Adeiladwyd yr Ann Hewett yn ôl dyluniad, fwy na thebyg a ddatblygwyd gan yr Iseldirwyr yn yr 18fed ganrif, i fynd i’r afael â’r broblem hon. Mewn sawl ffordd roedd yn debyg i lawer o gychod hwylio eraill, yn 60 troedfedd o hyd, yn pwyso tua 50 tunnell a chyda chriw o 8. Fodd bynnag, roedd yn wahanol mewn un ffordd bwysig, sef y cafodd ei adeiladu gyda chafn mawr yn rhan ganol y cwch lle y gellid cadw pysgod yn fyw nes iddo ddychwelyd i’r porthladd. Rhwng y 2 hwylbren ac wedi’i selio oddi wrth weddill y cwch gan adrannau dwrglos, cafodd y cafn ei lenwi gyda dŵr y môr a aeth i mewn trwy dyllau bach wedi’u drilio i mewn i gorff y cwch o dan linell y dŵr.

Roedd yn ddyluniad a oedd, ar y pryd, wedi chwyldroi pysgota dwfn yn y môr ledled y byd. Adwaenwyd y cychod newydd fel ‘cychod cafn’; roeddent yn ddrud eu hadeiladu ac yn anodd eu symud wrth eu hwylio. Fodd bynnag, roedd y gost yn talu ar ei ganfed, gan fod y cafn yn galluogi cychod i deithio ymhellach allan i’r môr a physgota am nifer o wythnosau cyn dychwelyd gyda physgod ffres wedi’i cadw yn y cafn. Ond yn eironig, bu’n rhaid i’r Ann Hewett drosglwyddo ei bysgod i gychod hatsh yn Gravesend i’w cludo i Billingsgate. Hyd yn oed yn hanner cyntaf y 19eg ganrif roedd y Tafwys yn llygredig a byddai caniatáu i ddŵr yr afon ddod i mewn i’r cafn wedi difetha’r pysgod.

Dangos cath fôr mawr (DX194/8/77)

Ond eto, hyd yn oed cyn dyfodiad y treill-longau stêm, yn ail hanner y 19eg ganrif, roedd mantais gystadleuol y cwch cafn yn cael ei herydu. Roedd datblygu ‘pysgota fflyd’ gyda niferoedd mawr o gychod pysgota yn cael eu gwasanaethu gan wennol gyson o gychod llai yn mynd â’r pysgod i’r lan yn golygu bod y cafn o lai o werth. Yn ogystal, darparodd defnyddio iâ, a arloeswyd gan fflyd Short Blue yn Lloegr ffyrdd eraill o gadw’r pysgod yn ffres allan yn y môr.

Ar y dechrau cafodd iâ ei fewnforio, a oedd yn weddol gostus, o Norwy, a’i storio am hyd at flwyddyn mewn tai iâ dwfn â waliau trwchus a adeiladwyd yn y porthladdoedd. Yn fuan, fodd bynnag, cafwyd cyflenwadau gan ffermwyr lleol ar hyd arfordir dwyreiniol Prydain a sylweddolodd bod modd gwneud arian trwy greu llifogydd ar eu tir ym misoedd y gaeaf a gwerthu’r iâ i’r masnachwyr pysgod.

Gwerthwyd yr Ann Hewett ar ôl tuag ugain mlynedd o wasanaeth ond parhaodd i weithio fel cwch pysgota tan ddiwedd yr 1880au. Mae’n debygol y cafodd ein ffotograff ei dynnu pan oedd mewn perchnogaeth newydd oherwydd nad oes unrhyw arwydd o’r faner fach sgwâr – y ‘short blue’ – a oedd yn arfer hedfan ar frig yr hwylbren gan y fflyd Short Blue.

Nid oes unrhyw gofnodion o’r Ann Hewett yn ymweld â de Cymru, ond roedd un cysylltiad. Ym mis Mawrth 1872 roedd yn rhan o wrthdrawiad ym Môr y Gogledd gyda’r llong fawr o Norwy, y Septentrio. Collwyd un o’i chriw dros ochr y llong ond cafodd ei godi gan y Septentrio. Mewn moroedd trwm roedd yn amhosibl dychwelyd i’r Ann Hewett, felly nid oedd llawer o ddewis ond iddo aros ar y llong. Digwyddodd bod y Septentrio yn cludo coed o Norwy i Gaerdydd. Mae’n rhaid ei fod wedi bod yn brofiad rhyfedd i bysgotwr o arfordir dwyreiniol Lloegr, yn treulio pythefnos gyda chriw o Norwy ac wedyn cael ei ddadlwytho yn Noc Dwyrain Bute pan gyrhaeddodd y Septentrio yng Nghaerdydd ar 2 Ebrill 1872. Gadewch i ni obeithio bod Caerdydd wedi rhoi croeso cynnes iddo cyn iddo gychwyn ar y daith hir yn ôl i arfordir y dwyrain ac i’r Ann Hewett.

Mae’r ffotograff o’r Ann Hewett yn un o gasgliad a ddelir gyda phapurau J J Neale yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194. Gellir ei weld ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ystafell Fahogani Fulton Dunlop, Heol Sant Ioan, Caerdydd

Tafarn ar gornel Heol y Dug a Heol Sant Ioan, Caerdydd oedd y ‘New Green Dragon’.  Mae rhai ffynonellau’n awgrymu ei fod yn dyddio’n ôl i ddechrau’r 18fed ganrif; fe’i rhestrwyd yn sicr mewn cyfeirlyfr o 1813, pan nodwyd mai’r perchennog oedd David Harris.  Roedd ei enw yn ei wahaniaethu oddi wrth yr ‘Old Green Dragon’, oedd hefyd yn Heol y Dug.

Ym 1859, caffaelwyd y New Green Dragon gan Fulton Dunlop & Company, a oedd yn werthwyr gwin a gwirodydd cyfanwerthu a manwerthu wrth barhau i gadw bar cyhoeddus.  Ym mis Chwefror 1906, rhoddwyd cymeradwyaeth adeiladu i gynigion y cwmni – a luniwyd gan y pensaer Edward Bruton – ar gyfer newidiadau mawr i’r safle.  Yn allanol, ymddengys nad yw adeilad Bruton wedi newid rhyw lawer, ac erbyn hyn mae’n cael ei feddiannu gan gangen o Burger King.

Y tu mewn, roedd y llawr gwaelod yn cynnwys adran gyfanwerthu ar un pen gyda’i mynedfa yn Heol y Dug; roedd mynedfa’r bar manwerthu yn Heol Sant Ioan.  Rhwng y ddau, a hefyd yn Heol Sant Ioan, roedd mynedfa ar wahân oedd yn agor i risiau a arweiniai i’r llawr cyntaf.  Ar y lefel hon, creodd Bruton un ystafell fwyta grand ag uchder dwbl.  Mae adroddiadau’n awgrymu bod rhai o ddinasyddion amlycaf Caerdydd yn mynychu’r ystafell hon. Dywedir bod deliau busnes a hyd yn oed penderfyniadau’r Cyngor wedi’u gwneud yno.

Parhaodd Fulton Dunlop i fasnachu tan y 1960au, pan ddaeth y llawr gwaelod yn ystafell arddangos ar gyfer Bwrdd Nwy Cymru.  Yn ddiweddarach, bu’n gartref i arddangosfa gwyddoniaeth ymarferol Techniquest, cyn dod yn siop bwyd cyflym.  Trwy’r holl newidiadau hyn, mae’r ystafell fahogani – y mae un gornel ohoni’n ymddangos yn fraslun Mary Traynor –wedi goroesi.  A hithau’n 28 troedfedd o hyd a 17 troedfedd o led, mae’r ystafell fwyta wedi’i leinio â phaneli mahogani, wedi’u haddurno’n helaeth yn y dull canoloesol, ac mae’n cynnwys gwydr lliw yn ei ffenestri.  Yn rhestredig gradd II, mae bellach yn  rhan o swyddfeydd Burger King.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor Collection (cyf.: D1093/1/4)
• Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer addasu’r Green Dragon, Heol Sant Ioan & Heol y Dug, 1906 (cyf.: BC/S/1/16146)
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
• http://www.mirror.co.uk/news/uk-news/burger-king-secret-dining-room-4828524
• https://dicmortimer.com/2012/10/07/absent-friends/
• http://newsbucket.tumblr.com/post/139970599409/18-february-16-secret-room-above-st-john

 

Fairwater House, Llandaf, Caerdydd

Saif Fairwater House ger pen gorllewinol Heol y Tyllgoed, Caerdydd, mwy neu lai’n gyferbyn â’r Ganolfan Sgïo ac Eirfyrddio bresennol.

Wedi’i gynllunio gan David Vaughan, fe’i codwyd ym 1844 ar gyfer Evan David, perchennog tiroedd sylweddol ym Morgannwg ac mewn mannau eraill.  Fel yr adeiladwyd yn wreiddiol, roedd gan y tŷ deulawr ddwy brif ystafell fyw, sef ystafell fwyta a pharlwr, gyda’r ddwy ar ochr ddeheuol y llawr gwaelod.  Lan lofft roedd naw ystafell wely o wahanol feintiau, ac ‘ystafell fach’.  Nid oes unrhyw ystafell ymolchi yn ymddangos ar y cynllun.  Roedd yr adeiladau allan yn cynnwys cerbyty a stabl gyda 4 côr.

Bu farw Evan David ym 1862 a’i wraig, Anne, ym 1867.  Yna symudodd eu mab, Evan Williams David, i Fairwater House a dywedir ei fod wedi ehangu a gwella’r adeilad ar gost sylweddol, er mai dim ond am gyfnod cymharol fyr roedd yn gallu mwynhau’r tŷ cyn iddo ef farw ym 1872.

Roedd gan Evan Williams David dri o blant, gan gynnwys gefeilliaid Evan Edgar a Jessie Anne, a aned ym 1853.  Priododd Jessie George Frederick Insole ym 1878 a buont yn byw yn Fairwater House am rai blynyddoedd.  Fodd bynnag, trosglwyddwyd yr eiddo yn ddiweddarach i fab Evan Edgar, Uwchgapten Evan John Carne David, a wasanaethodd fel Uchel Siryf Morgannwg ym 1930.  Ar ôl yr Ail Ryfel Byd, symudodd yr Uwchgapten David allan a daeth Fairwood House yn hostel yr awdurdod lleol ar gyfer dynion oedrannus.  Fe’i caewyd yn y 1980au a’i ddymchwel yn ddiweddarach.  Mae datblygiad tai modern bellach ar y safle.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/5)
• Papurau David Vaughan, Pensaer o Dresimwn, Llandaf Fairwater House: cynllun a gweddlun ar gyfer Mr. E. David, 1844 (cyf.: DV/31/1-3)
• Hanes y Teulu David o’r Tyllgoed (cyf.: DDAV/1)
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
• Who’s Who in Wales 1933
• Williams, George: A List of the Names and Residences of the High Sheriffs of the County of Glamorgan from 1541 to 1966
• Cyfrifiad 1851 – 1891
• Calendrau Profeb Cenedlaethol Lloegr a Cymru 1863, 1868, 1872 & 1927
• Cyn-fyfyrwyr Prifysgol Caergrawnt, 1261-1900

 

Y Dreill-long Tamura

Mae’r ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys nifer o fflyd llongau pysgota Neale and West a oedd yn gweithredu o Gaerdydd ac Aberdaugleddau o 1888. Mae’r rhan fwyaf ohonynt yn cynnwys lluniau o’r fflyd o dreill-longau ager a gyflwynwyd i Gaerdydd gan y cwmni newydd. Gyda’u cyrff dur a thanwydd glo lleol rhad, buan y disodlodd y treill-longau’r badau hwyl bychain a fyddai’n pysgota ar Fôr Hafren.  Gyda phŵer ager a rhew i gadw’r pysgod yn ffres, daeth y cyfle i fflyd o Gaerdydd allu mynd i’r môr dwfn i bysgota. Yn ogystal, gyda diwydiant a masnach yn dod â niferoedd mawr o bobl i dde Cymru, roedd marchnad barod ar gyfer y pysgod a ddeuai treill-longau Neale and West i Ddoc Gorllewinol Bute.

Y Tamura wedi docio (DX194/8/76)

Mae’r ffotograff uchod o’r dreill-long Tamura. Gellid adnabod llawer o fflyd Neale and West drwy ddefnyddio enwau Siapaneg. Credir bod yr arfer hwn wedi datblygu o ganlyniad i gysylltiadau â chwmnïau pysgota o Siapan ac mewn ambell ffordd, mae hyn yn swnio’n wir. Ar droad y ganrif roedd y Japaneaid yn ceisio moderneiddio eu fflyd bysgota ac roedd parch mawr at ddyluniad a dulliau fflyd longau Prydain, a chânt eu hefelychu yn eang.

Gall adnabod treill-longau penodol fod yn anodd gan fod enwau’n cael eu hailddefnyddio’n aml, ac roedd dwy dreill-long yng Nghaerdydd o’r enw Tamura. Yn rhan o raglen adnewyddu fflyd bysgota Caerdydd gyda threill-longau ager diweddarach a mwy, adeiladwyd y Tamura gyntaf ar gyfer Neale and west ym 1917 yn yr iardiau llongau yn Selby yng ngogledd-ddwyrain Lloegr.  Fodd bynnag, cafodd y dreill-long fwyaf newydd ei hawlio ar unwaith gan y Llynges Frenhinol a gwasanaethodd tan ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf fel llong glirio ffrwydrynnau.

Collwyd nifer o dreill-longau Neale and West a ddefnyddiodd y Llynges naill ai oherwydd ffrwydrynnau neu ymosodiadau gan gychod U. Nid dyma fu tynged y Tamura ond byr fu ei hamser gyda fflyd Caerdydd. Erbyn 1919 roedd yn ôl yng Nghaerdydd a chofnodwyd hi, yn ddadleuol, yn codi dalfa yn Pier Head, mewn dociau a oedd ar glo yn ystod streic. Bedair blynedd yn ddiweddarach, fodd bynnag, drylliodd ar greigiau mewn niwl, yn agos i Benrhyn y Santes Ann yn Sir Benfro. Er i’r capten a’r criw lwyddo i gyrraedd y lan yn ddiogel, collwyd y dreill-long.

Treill-long anhysbys wedi taro creigiau (DX194/8/68)

O fewn blwyddyn roedd y Tamura wedi ei disodli gan dreill-long newydd o’r un enw a honno hefyd wedi’i hadeiladu yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, ym Middlesbrough y tro hwn. Ymddengys, ar adegau, y bu’r busnes yn dda.  Cofnododd un adroddiad fod y Tamura, gyda thair treill-long arall gan Neale and West, wedi dal 1600 o flychau o bysgod mewn un diwrnod yng Nghaerdydd. Deuai fflyd Caerdydd â chegddu adref yn bennaf, ond y diwrnod hwnnw roedd y ddalfa yn cynnwys penfreision, mecryll, lledod, cathod môr a draenogiaid y môr.  Roedd yn amlwg, fodd bynnag, bod y fflyd eisoes yn gorfod mynd llawer ymhellach, a byddai’r Tamura yn aml yn gweithredu ym Môr yr Iwerydd, tua’r gorllewin o Iwerddon.

Treillwyr yn gollwng rhwydau (DX194/8/5)

Fel bob amser roedd y peryglon yn arwyddocaol i’w chriw o 12, a fyddai’n aml i ffwrdd am bythefnos neu fwy, yn agored i holl rymoedd yr Iwerydd.  Ym mis Tachwedd 1927 taflwyd prif swyddog y Tamura i’r môr gan don anferth a boddodd yn y dymestl. Yn yr un storm collodd un o’r criw, hefyd o Gaerdydd, dri bys ar ôl i’w law gael ei dal mewn winsh.

Treillwyr yn glanio pysgod (DX194/8/6)

Er bod Neale and West yn parhau i weithredu o Gaerdydd tan 1956, bu’r Tamura yn un o nifer o dreill-longau a werthwyd i gwmni yn Aberdaugleddau ym 1931. Bu’n gweithio o Aberdaugleddau tan 1939 pan, fel ei rhagflaenydd, hawliwyd hi gan y Llynges Frenhinol. Fel yr HMT Comet, ar un adeg; cafodd y dasg anodd o weithredu fel magl i ddenu cychod U yr Almaen i’r wyneb er mwyn i’r Llynges Frenhinol allu ymosod arnynt. Yn anffodus, blwyddyn yn unig y bu hi yn y llu morol, oherwydd suddodd ar ôl taro ffrwydryn oddi ar arfordir Falmouth ym mis Medi 1940.

Mae dirgelwch o gylch ein ffotograff o’r Tamura.  Mae’r cofnodion rydym wedi cael gafael arnynt yn dweud bod y treill-long wedi ei chofrestru yng Nghaerdydd dan CF47 ym 1917. Credwn fod yr ail dreill-long yn defnyddio CF12, tan ei throsglwyddo i Aberdaugleddau. Ac eto mae ein ffotograff yn dangos CF13 yn glir. A gafodd ei newid ar ryw bwynt oherwydd amharodrwydd i hwylio treill-long a gofrestrwyd dan rif 13? Os oes unrhyw un a all ein helpu i egluro’r dirgelwch hwn, yna cysylltwch â ni.

Mae’r ffotograff o’r Tamura yn un o gasgliad a ddelir gyda phapurau J J Neale yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194. Gellir mynd atynt ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Barque Favell – “Fy Llong Dlos o Fryste”

Ymhlith y nifer o ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg, mae casgliad o luniau morol a roddwyd gyda phapurau J.J Neale, cydberchennog Neale and West, masnachwyr pysgod cyfanwerthol yng Nghaerdydd. Mae nifer yn cynnwys eu fflyd o dreillongau a arferai weithio o Gaerdydd ac Aberdaugleddau. Mae casgliad bychan o ffotograffau o longau a welid bryd hynny fel ‘rhywbeth arbennig’, ac roedd y Barque Favell yn sicr yn deilwng o’r disgrifiad hwnnw.

Y barque Favell yn cyrraedd Bae Falmouth, Mehefin 1930 (DX194/7/5)

Favell oedd y llong hwylio’r dyfnfor olaf a adeiladwyd ym Mryste gan Charles Hill and Sons, a chafodd ei henwi ar ôl gorwyres sefydlwr y cwmni.  Roedd y llong, a lansiwyd ym 1895, gyda’i thri mast, ei chorff dur a’i hadeiladwaith llyfn, yn berffaith ar gyfer masnachu rhwng Prydain ac Awstralia yn cario grawn. Mae’r tri ffotograff hyn i gyd o 1930 pan aeth y Favell a hyd at 20 llong arall a elwid y ‘windjammers’ ar ras flynyddol o Awstralia yn cludo grawn. Hi oedd yr ail ‘windjammer’ i gyrraedd Falmouth y flwyddyn honno, wedi gwneud y daith mewn 115 diwrnod. Gellid bod wedi ystyried y buasai morio llong hwylio rownd yr Horn yn dipyn o orchwyl i’w chriw o 26 ond ar y daith allan, chwythodd cylchwynt o Ynysoedd Cabo Verde bob hwyl ond un oddi arni.

Y barque Favell ‘ger yr horn’, 1930 (DX194/7/4)

Bu’n dipyn o achlysur pan gyrhaeddodd Favell ddociau Caerdydd ar 11 Medi 1934 yn cludo dwy fil tunnell o grawn ar gyfer melinau Spillers. Roedd ffotograffau o’r Favell yn y papurau lleol, ynghyd â chyfweliad ag un o’i chriw a oedd wedi gweithio i gwmni Hain Steamship.  Roedd y daith o Awstralia y flwyddyn honno wedi cymryd 149 diwrnod a disgrifiodd y ‘moroedd anferthol’ a wynebont ar ôl ‘hedfan’ rownd yr Horn.  Ar un adeg cafodd aelod o’r criw ei drosglwyddo i long Monowai yn sling y llong i gael triniaeth feddygol, ond eto daeth i’r casgliad bod …bywyd morol yn wych a hoffwn ei weld yn cael ei adfywio yn ein gwlad ni.

Y gwir amdani oedd nad oedd bellach yn gwneud synnwyr busnes cadarn i ddefnyddio llongau hwylio i fewnforio grawn o Awstralia. Cafodd y Favell ei chynnal yn ei blynyddoedd olaf gan y cyfleoedd a gynigai i’r rhai roedd angen profiad hwylio arnynt fel rhan o sicrhau eu tystysgrifau is-gapten. O Gaerdydd gadawodd am Helsingfors yn y Ffindir a’r iard dorri. Wrth iddi hwylio heibio i Lands End ar ei thaith olaf, adroddodd y papurau lleol eu bod wedi gweld y llong …â’i holl hwyliau wedi codi, gan roi golygfa hardd i’r rhai a oedd yn ddigon ffodus i’w gweld.

Mae’r ffotograff o Favell yn cyrraedd Falmouth yn 1930 yn debyg iawn i ffotograff a gafodd sylw yng nghylchgrawn cwmni hwylio Pacific Steam, Sea Breezes ym 1931. Mewn erthygl ategol y disgrifiodd ei chapten, Sten Lille, hi fel ‘Fy Llong Dlos o Fryste’.  Mae cymuned forol ym Mryste’n dal i gofio’n annwyl am y Favell ac mae hi ar arwyddlun Bristol Shiplovers’ Society. Ceir hefyd darlun a model o’r Favell yn amgueddfa’r ddinas. Mae model arall i’w gweld yn Llundain yn yr Amgueddfa Forwrol Genedlaethol. Mae tri ffotograff o’r Barque Favell yn rhan o’r casgliad a gedwir yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194/7/3-5.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg