Y Diwrnod pan chwaraeodd Aladin ar Barc yr Arfau

Gwelwyd digwyddiad a hanner ar Barc yr Arfau Caerdydd bron i 130 mlynedd yn ôl, ddydd Iau 23 Ionawr 1889, pan aeth XV Aladin i’r cae i herio XV Dick Whittington. Gyda’r Athro Hud a lledrith o Tseina, Abanazar, yn gefnwr a Widow Twankey a’r Ymerawdwr Congou yn y pac, roedd tîm Aladin, a ffurfiwyd o gast pantomeim y Theatre Royal, yn gyfuniad grymus. Arweiniwyd XV Dick Whittington, a gynrychiolai Theatr y Grand, gan Idle Jack, ac yn ôl y sôn aeth 16 chwaraewr i’r cae – 15 a’r gath efallai. Adroddodd y South Wales Daily News y cefnogwyd y ddau dîm gan “dorf wych” a oedd yn cynnwys cast llawn y ddwy theatr. Seren y prynhawn oedd Mr Luke Forster neu Abanazar. Nid yw’r adroddiad yn datgelu a ddefnyddiodd ei rymoedd hud a lledrith ai peidio ond, trwy ei ymdrechion, tîm Aladin a orfu…o un cais a 4 minor i ddim. Ond doedd Mr E W Colman, sef Idle Jack Theatr y Grand ddim am aros yn y cysgodion gan iddo gael ei gario ar ysgwyddau’r cefnogwyr i ddathlu …rhediad y gêm o’i linell 25 ei hun i linell 25 y Royal.

Y tu hwnt i’r miri, roedd hyn yn fater difrifol wrth i’r ddwy theatr ymgiprys i ddenu’r torfeydd a oedd yn heidio i Gaerdydd bob nos i fynychu’r pantomeimiau. Wedi eu cadw yn Archifau Morgannwg y mae casgliad o daflenni hyrwyddo’r perfformiadau pantomeim yn y Theatre Royal.

Wedi ei leoli ar gornel Stryd Wood a Heol yr Eglwys Fair, safle a feddiannwyd yn ddiweddarach gan Theatr Tywysog Cymru, adeiladwyd y Theatre Royal ym 1878. Yn ei ddydd fe ddaliai 2000 o bobl mewn awditoriwm o felfed coch moethus. Aladin a’i Lamp Hudol oedd yr wythfed pantomeim i gael ei lwyfannu yn y theatr. Trwy gyfrwng yr amryw daflenni hyrwyddo a gynhyrchwyd ar gyfer y cynhyrchiad, o fis Rhagfyr 1888 hyd fis Chwefror 1889, gallwn weld ei fod yn un o gynyrchiadau mwyaf a helaethaf y flwyddyn. Mewn ymdrech i ddenu’r torfeydd rhoes y taflenni hyrwyddo fanylion am y cast a chrynodeb o bob golygfa gyda manylion y gosodiadau a’r perfformiadau oedd i’w gweld. Gwnaed pob ymdrech i lenwi’r theatr nos ar ôl nos, gyda threnau arbennig wedi eu trefnu o Abertawe, Merthyr a Rhymni gyda thocynnau gostyngedig ar gyfer y rheiny oedd yn prynu tocynnau theatr yn yr orsaf cyn camu i’r trên.

Gyda phennawd fel …pantomeim godidocaf Cymru, roedd deuddeg golygfa yn Aladin a’i Lamp Hudol, pob un â’i olygfeydd addurnedig yn portreadu strydoedd a marchnadoedd Tseina, Ogof Aladin, y Palas Hedegog a Chartref y Sphinx. Yn yr adolygiad a gyhoeddwyd yn y papurau lleol disgrifiwyd yr olygfa yn Neuaddau Alhambra fel y piece de resistance. Roedd i bob golygfa ei phrif act ac yn Neuaddau Alhambra arweiniwyd yr olygfa gan y Chwiorydd Wallace, Fannie, Emmie a Nellie …a’u caneuon a’u dawnsfeydd arbennig. Cawsant gefnogaeth gan y ddau gomedïwr Sawyer ac Ellis (a ddisgrifiwyd fel dawnswyr esgidiau mawr anhygoel) fel dau heddwas …a lwyddai i sicrhau bod y gynulleidfa yn ei dyblau. Os nad oedd hynny’n ddigon, deuai’r olygfa i’w therfyn gyda ‘Baled Hardd y Gwyfynod’ a berfformiwyd gan chwedeg o ddawnswyr – un o dri bale a lwyfannwyd yn ystod y perfformiad. Sêr y pantomeim oedd Miss Howe Carewe, a ddisgrifiwyd fel …Aladin hynod gyfareddol, a Miss Marie Clavering fel y Dywysoges. Cefnogwyd hwy gan Luke Forster a Frank Irish fel Abanazar a Widow Twankey. Dim ond cyfran fechan o’r actorion oedd y prif rai gyda’r taflenni hyrwyddo yn nodi cast o 30 o actorion ynghyd â rhannau ychwanegol a dawnswyr.

Mae yna wyth taflen hyrwyddo ar gyfer Aladin a’i Lamp Hudol yn Archifau Morgannwg ac maent yn dangos y modd yr addaswyd y pantomeim a’i newid yn ystod ei rediad o ddau fis. Y nod oedd apelio i bob oed ac adnewyddu’r actau, y caneuon a’r dawnsfeydd fel y byddai pobl yn dod yn eu holau drachefn a thrachefn. Er enghraifft, erbyn diwedd Ionawr roedd criw o acrobatiaid a gêm bêl-droed wedi eu hymgorffori i’r perfformiad. Yr arfer hefyd oedd i’r prif actorion gael noson fuddiant ac mae taflenni ar gael i hysbysebu’r nosweithiau a nodwyd ym mis Ionawr ar gyfer Miss Howe Carewe ac eraill. Ond, ceir arwyddion nad oedd popeth gystal â hynny. Erbyn Ionawr mae’r taflenni hyrwyddo yn cadarnhau bod Marie Clavering wedi ei newid am Miss Florence Bankhardt a oedd wedi cyrraedd …yn syth o’r New Opera House, Chicago, i chwarae rhan y Dywysoges. Roedd arwyddion hefyd fod y comedïwyr dan bwysau i wella eu perfformiad – a chymysg oedd y canlyniad. Wrth basio sylw ar y deunydd newydd a gyflwynwyd gan Frank Irish fel Widow Twankey, roedd y South Wales Daily News yn croesawu hanes comig y gêm b͏êl-droed rhwng Caerdydd ac Abertawe ond yn llai canmoliaethus i’r cyfeiriadau at ‘Adam a’r dail ffigys’.

Y gwir plaen oedd, er bod Aladin wedi ei ganmol fel y pantomeim gorau i gael ei lwyfannu yn y Theatre Royal, bellach roedd lleoliad newydd yn ymgiprys i ddenu’r torfeydd panto sef y Grand Theatre of Varieties ar Heol y Porth. Ar ôl agor y flwyddyn flaenorol, roedd y Grand yn llwyfannu ei phantomeim cyntaf ac roedd ei pherchnogion yn daer am greu argraff. Roedd y Grand yn theatr mwy a mwy ysblennydd na’r Royal ac wedi ei disgrifio fel yr harddaf o’i fath. Roedd hefyd wedi ymrwymo i wario cyllideb fawr i’w phantomeim cyntaf, Dick Whittington a’i Gath. Ddiwedd Ionawr 1889 adroddodd y Western Mail fod miloedd o hyd yn tyrru bob nos i’r Grand, gyda llawer yn methu â chael sedd. Daeth y papur i’r casgliad hwn:

The success is due without a shadow of a doubt, to the all-round excellence of everything that goes to make up the pantomime.

Ymddengys efallai fod XV Aladin wedi ennill y gêm ar Barc yr Arfau. Fodd bynnag, er ymdrechion glew, ail ddaeth Theatr y Royal ym mrwydr y pantomeimiau 130 mlynedd yn ôl adeg y Nadolig 1888. Pwy ddwedodd ‘O na wnaethon nhw ddim!’? Mae gen i ofn fod y dystiolaeth yn awgrymu ‘O do mi wnaethon nhw’!

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Mae modd gweld taflenni hyrwyddo’r cynyrchiadau ar gyfer y Theatre Royal rhwng 1885 a 1895, gan gynnwys ‘Aladin a’i Lamp Hudol’ yn Archifau Morgannwg, cyf D452. Gellir gweld yr adroddiadau papur newydd ar-lein ar wefan Welsh Newspapers Online. Mae’r adroddiad ar gyfer y gêm ar Barc yr Arfau yn y South Wales Daily News ar 24 Ionawr 1889.

Cadw Ffotograffau ar Wydr

Mae casgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn Archifau Morgannwg yn cynnwys tua 4000 o blatiau gwydr negatif, sy’n dogfennu cloddio am lo yn Ne Cymru.  Mae’r platiau gwydr hyn yn dangos ystod o bynciau yn ymwneud â bywyd y lofa, uwchlaw‘r ddaear ac oddi tani.  Gan fod platiau gwydr yn cynnig mwy o sefydlogrwydd dimensiynol o’u cymharu â chynheiliaid plastig, maent yn aml i’w gweld mewn casgliadau mawr diwydiannol sy’n cynnwys llawer o ddelweddaeth dechnegol ac atgynyrchiadau o fapiau a chynlluniau.

Er bod y cynheiliaid yn cynnig mwy o sefydlogrwydd cemegol na’u cyfatebwyr seliwlos nitrad ac asetad, mae gwydr yn dod â’i broblemau ei hun.  Gall y gwydr ddirywio, yn enwedig gwydr hŷn, am ei fod yn cynnwys cyfrannau sy’n sensitif i ddŵr sy’n gallu gollwng mewn amgylcheddau oriog a microhinsoddau caeedig.  Yn ogystal a difrodi’r gwydr, gall y broses ddirywio hon hefyd effeithio ar yr emylsiwn ffotograffig.

Enghraifft o emylsiwn sydd wedi dirywio

Y prif broblemau sy’n effeithio ar y negatifau plât gwydr yng nghasgliad y  Bwrdd Glo yw platiau wedi torri ac emylsiwn wedi difrodi.  Rhoddwyd amgaeadau newydd ar y platiau a dorrwyd sy’n clustogi a gwahanu’r teilchion gwydr a chynnig posibilrwydd o driniaeth bellach yn y dyfodol.  Rhaid atgyweirio’r platiau sydd ag emylsiwn wedi ei ddifrodi cyn y gellir eu digideiddio, eu hamgáu o’r newydd a’u gweld gan y cyhoedd, gan wneud eu cadwraeth yn flaenoriaeth o bwys.

Ym mis Hydref cynhaliodd Oriel Gelf Ontario yn Nhoronto weithdy ar gadw ffotograffau ar wydr, yr aeth y gwarchodwr project Stephanie Jamieson iddo, diolch i gyfraniadau hael gan Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru, Sefydliad y Gweithwyr Brethyn ac Ymddiriedolaeth Anna Plowden.  Cynhaliwyd y cwrs tridiau yma gan Katherine Whitman, Gwarchodwr Ffotograffau yn Oriel Gelf Ontario a Greg Hill, Uwch Warchodwr Deunyddiau Archif a Ffotograffau yn Sefydliad Cadwraeth Canada.  Dechreuodd y cwrs gyda diwrnod o ddarlithoedd ar gemeg a natur gwydr, hanes ffotograffiaeth ar wydr ac adnabod technegau a deunyddiau.  Rh oddwyd sgyrsiau gan Stephen Koob, Pennaeth Cadw ar Wydr yn Amgueddfa Corning; Sophie Hackett, Curadur Ffotograffiaeth yn Oriel Gelf Ontario a Katherine Whitman.

Canolbwyntiodd yr ail ddiwrnod ar addysgu technegau trwsio ac argymhellion storio.  Roedd amser hefyd i drafod manylion casgliadau unigol a rhannu profiadau o weithio gyda’r math hwn o ddeunydd.

Ar y diwrnod olaf, cafodd mynychwyr y gweithdy gyfle i roi cynnig ar y technegau a ddysgwyd ganddynt yn stiwdio gadwraeth yr Oriel.  Roedd hyn yn golygu trwsio platiau gwydr oedd wedi torri a sadio emylsiwn.  Roedd un dull o drwsio’n defnyddio cwyr gludiog i ddal y darnau mân o wydr yn eu lle tra’n ei roi at ei gilydd yn fertigol mewn feis.  Rhoddwyd glud wedyn ar y toriad gan ddefnyddio darn o wlân dur ar ffon.

Rhoi cynnig ar y dull cydosod fertigol

Er mwyn sadio’r emylsiwn a ddifrodwyd, gosodwyd lleithder dan reolaeth i’r fflochiau oedd yn codi er mwyn ymlacio’r gelatin cyn brwsio glud ar i’r gwydr oddi tanodd.  Ychwanegwyd pwysau ysgafn â phlygwr asgwrn wedyn drwy bondina a gadawyd i’r ffloch sychu dan bwysau.

Roedd y gweithdy hwn yn hynod berthnasol i’r ystyriaethau cadwraeth sydd i’w cael yng nghasgliad y Bwrdd Glo yn Archifau Morgannwg.  Y cam nesaf fydd i brofi a pherffeithio’r technegau trwsio hyn cyn dechrau gweithio ar y platiau gwydr negatif a ddifrodwyd.

Stephanie Jamieson, Atgyweiriwr Prosiect Glamorgan’s Blood

 

‘Bu farw’r dynion hyn dros eu gwlad’: Cofeb Ryfel Penarth, Tachwedd 1924

Ymhlith y cofnodion yn Archifau Morgannwg mae rhaglen a argraffwyd ar gyfer seremoni a gynhaliwyd ar 11 Tachwedd 1924 i ddadorchuddio’r Gofeb Ryfel yng Ngerddi Alexandra, Penarth.

Gellir gweld y gofeb ar dudalen flaen y rhaglen gyda’r arysgrif ‘Er cof am wŷr Penarth a fu farw dros eu gwlad yn y Rhyfel Mawr 1914-18’. Roedd y dyddiad a ddewiswyd ar gyfer y seremoni yn symbolaidd am ei fod yn nodi chwe blynedd ers arwyddo’r Cadoediad a roes ddiwedd ar yr ymladd yn y Rhyfel Mawr – y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ar gyfer cenedlaethau diweddar, mae Diwrnod y Cofio, ar 11 Tachwedd, wedi bod yn nodwedd ar fywyd ym mhob pentref a thref ar hyd a lled y wlad bron a bod. Mae’n nodi arwyddo’r Cadoediad a roes ddiwedd ar y Rhyfel Mawr ym 1918 a’r rheiny a fu farw mewn dau Ryfel Byd a chyrchoedd diweddarach. Fodd bynnag, ym 1924, i ryw raddau, roedd yn ddatblygiad newydd a nodwyd am y chweched tro yn unig. Collodd dros 700,000 o ddynion a merched y lluoedd Prydeinig eu bywydau yn y Rhyfel Mawr a chladdwyd y mwyafrif ohonyn nhw dros y dŵr, o Fflandrys i Galipoli i Balesteina. O gymharu hyn a rhyfeloedd a fu cyn hynny, roedd y colledion yn anferthol ac arweiniodd hynny at alw i gael diwrnod coffa cenedlaethol. Cymaint oedd cryfder teimladau pobl fel bod papurau newydd ym 1924, chwe blynedd wedi diwedd yr ymladd, yn adrodd bod unigolion mewn sawl tref wedi eu harestio a’u dwyn i’r ddalfa am beidio â nodi’r ddwy funud o dawelwch ar 11 Tachwedd.

Er bod cyrchoedd blaenorol, gan gynnwys Rhyfel Crimea a Rhyfel De Affrica, wedi eu coffáu drwy godi nifer bychan o gofebion, roedd y Rhyfel Mawr yn wahanol am iddo gyffwrdd â bron pob cymuned drwy’r deyrnas. Roedd pob cymuned felly yn awyddus i ganfod modd priodol i nodi’r cyfraniadau a wnaed gan wŷr a gwragedd lleol. Os edrychwch ar y braslun ar ddalen flaen y rhaglen fe welwch, yn y cefndir, danc milwrol. Yn y blynyddoedd wedi’r Cadoediad roedd nifer o drefi a dinasoedd wedi llwyddo i gael gafael ar offer milwrol, yn aml tanciau neu ynnau maes. Cafodd rhain eu harddangos mewn mannau cyhoeddus i ddathlu’r fuddugoliaeth ac i atgoffa am y rhai a gollodd eu bywydau yn y gwrthdaro.  Fodd bynnag, roedd codi’r Senotaff yn Whitehall, Llundain yn symboleiddio ymgyrch i greu cofeb fwy parhaol ar gyfer y meirwon. Roedd y digwyddiadau ym Mhenarth ym mis Tachwedd 1924, felly, yn rhan o symudiad cyffredinol a ymledodd drwy’r wlad i gofio a choffáu’r meirwon. Yn ardal Caerdydd yn unig y diwrnod hwnnw, roedd dwy gofeb arall yn cael eu dadorchuddio, ym Marics Caerdydd ac yn Ysbyty Brenhinol Caerdydd.

Byddai wedi bod yn ddiwrnod emosiynol iawn. Derbyniodd dau ddyn o Benarth, Richard Wain a Samuel Pearse, fedal Croes Fictoria. Ganed Wain ym Mhenarth a derbyn ei addysg yn Ysgol Gadeirlan Llandaf ac Ysgol Ramadeg Penarth. Roedd yn gapten dros dro 20 oed yn y Corfflu Tanciau pan fu farw ym 1917 ym Mrwydr Cambrai, un o’r brwydrau cyntaf lle defnyddiodd Byddin Prydain ei arf pwerus newydd. Roedd Samuel Pearse wedi gadael Penarth ac ymfudo i Awstralia yn 14 oed. Bu’n ymladd gyda lluoedd Awstralia yn Galipoli ac yn ddiweddarach yn yr Aifft a Ffrainc. Wedi arwyddo’r Cadoediad priododd yn Durham a bu’n oedi cyn dychwelyd adref am fod ei wraig yn feichiog. Dewisodd ymrestru gyda nifer o Awstraliaid yn lluoedd Byddin Prydain a oedd yn cael eu gyrru i gefnogi Byddinoedd y Gwynion yn Rhyfel Cartref Rwsia, ac fe’i lladdwyd yn yr ymladd, yng ngogledd Rwsia, ym mis Awst 1919.

Pwysleisiwyd maint y colledion gan nifer yr enwau a arysgrifwyd ar Gofeb Penarth, sef tua 307. Roedden nhw’n amlygu bod pob rhan o’r gymdeithas wedi ei chyffwrdd. Archer Windsor-Clive oedd trydydd mab Iarll Plymouth ac roedd wedi chwarae criced dros Forgannwg a Chaergrawnt. Fel swyddog yng  Ngwarchodlu Coldstream, roedd yn un o’r dynion cyntaf i gael ei yrru i Ffrainc a hefyd yn un o’r cyntaf i farw. Dim ond 23 oed ydoedd pan laddwyd ef yn ystod brwydr Mons ym mis Awst 1914, mis cyntaf y rhyfel.

Mae cofeb Penarth yn cynnwys enw gwraig, Emily Ada Pickford. Roedd Emily yn athrawes gerdd leol o Benarth ac yn arweinydd ar Gôr Merched Penarth. Roedd hi’n perthyn trwy briodas i deulu’r Pickford a oedd yn argraffwyr lleol ac a gynhyrchai y Penarth Times.  Ym mis Chwefror 1919 roedd hi yn Ffrainc gyda chriw cyngerdd yn rhoi adloniant i’r lluoedd. Bu farw wrth deithio yn ôl i Abbeville wedi cyngerdd gyda’r hwyr, pan lithrodd ei char oddi ar y ffordd i afon Somme. Erbyn 1924 roedd Cyngor Ardal Tref Penarth yn cael ei gadeirio gan Constance Maillard, y wraig gyntaf i’w hethol i’r Cyngor a chadeirydd benywaidd cyntaf y Cyngor. Fel ysgrifennydd cyntaf Cymdeithas Swffragetiaid Penarth, mae’n bosib iawn y bu Constance yn allweddol wrth sicrhau bod enw Emily wedi ei gynnwys ar y gofeb.

Mae’r rhaglen yn Archifau Morgannwg yn nodi manylion y seremoni ddadorchuddio ym 1924, ond mae cofnodion Cyngor Ardal Tref Penarth yn adrodd hanes y penderfyniad i gomisiynu a chodi’r gofeb. Bu’r cynllunio ar gyfer y gofeb ar waith am gryn amser, gyda sefydlu is-bwyllgor i’r Cyngor ym 1923. O ganlyniad, roedd y Cyngor wedi gwahodd Syr William Goscombe John i gyflwyno dyluniad ar gyfer cofeb addas. Yn wreiddiol o Dreganna yng Nghaerdydd, roedd William Goscombe John yn gerflunydd adnabyddus a oedd wedi cwblhau llawer o gofadeiliau cyhoeddus dros y wlad, gan gynnwys cerflun John Cory o flaen Neuadd y Ddinas. Roedd galw mawr am ei sgiliau i ddylunio Cofebau Rhyfel ac, yn yr un flwyddyn ag y dadorchuddiwyd Cofeb Penarth, fe ddyluniodd hefyd gofebau ar gyfer Llandaf, Caerfyrddin a’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yn Wrecsam. Roedd yn arwydd o bwysigrwydd y gofeb i ffi o £2,000 gael ei chytuno gan y Cyngor a fyddai, yn ôl prisiau heddiw, dros £80,000. Byddai hyn yn dyblu’r gyllideb wreiddiol a neilltuwyd ar gyfer y gofeb. Y cynllun gwreiddiol oedd gosod y gofeb gyferbyn â Penarth House, ond cytunwyd yn y pen draw y byddai safle ym Mharc Alexandra, gyda’i olygfa dros y môr, yn fwy addas. Yr unig addasiadau i ddyluniad gwreiddiol Syr William oedd i ychwanegu, ar waelod y gofeb, y geiriau ‘Bu farw’r gwŷr hyn dros eu gwlad. Ydych chi’n byw drosti.’

Doedd y seremoni ddadorchuddio ddim yn un hawdd ei threfnu. Fe’i cynlluniwyd yn wreiddiol ar gyfer mis Medi 1924 ond newidiwyd hynny’n ddiweddarach i 11 Tachwedd.  Rhaid cofio y bu seremonïau tebyg yn cael eu cynnal ar draws y wlad ond buan iawn y chwalwyd gobeithion y byddai ffigyrau blaenllaw fel y Llyngesydd Earl Beatty yn bresennol. Yn lle hynny, daeth milwyr o’r Gatrawd Gymreig, a leolwyd ym Marics Caerdydd, yno i fod yn osgordd er anrhydedd. Arweiniwyd y seremoni gan yr Aelod Seneddol lleol, y Capt Arthur Evans, a’r Parch. Hassal Hanmer, oedd ill dau wedi gwasanaethu yn y rhyfel, gyda chefnogaeth gan Gôr Cyn-Filwyr Penarth.

Rhoddwyd y dasg o ddadorchuddio’r gofeb i Mrs F Bartlett, Mrs P Fitzgerald a Mr G Hoult. Wrth sefyll ymhlith yr ASau a’r milwyr rheng roedd un ffactor a oedd yn uno’r tri ynghyd. Roedd pob un wedi colli tri mab yn y rhyfel. Roedd y gofeb wedi’i gwneud o wenithfaen wen gyda ffigwr efydd buddugoliaeth, â llawryf a chleddyf yn ei ddwylo, yn sefyll ymhen blaen cwch. Gellir gweld y rhaglen ar gyfer y seremoni ar 11 Tachwedd 1924 yn Archifau Morgannwg, cyf. DXOV3/11. Fe’i cadwyd gan Constance Maillard a’i throsglwyddo gyda’i phapurau i’r Archifau. Os ydych yn dyfalu beth ddigwyddodd i Constance, mi wnaeth hi oroesi i ddathlu ei phen-blwydd yn 100 oed ac mae gwahoddiad i’w phen-blwydd hithau hefyd wedi ei gadw yn yr Archifau (cyf.: DXFX/8).  Gellir cyrchu cofnodion Cyngor Ardal Tref Penarth hefyd yn Archifau Morgannwg, cyf. UDPE/C/1/5, gan gynnwys papurau yr Is-Bwyllgor Coffa, cyf. UDPE/C/1/21. Mae’r Sefydliad Ffilm Prydeinig newydd ryddhau ffilm dawel du a gwyn o’r seremoni.

Fel ôl-nodyn, gwnaed gwaith adfer sylweddol ar Gofeb Ryfel Penarth fel rhan o ddigwyddiadau’r canmlwyddiant. Gellir ei weld yng Ngerddi Alexandra, Penarth.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg