Priordy Ewenni – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

I’r rhai sy’n ymddiddori yn hanes de Cymru, ymweliad na ddylid ei golli yw Priordy Ewenni. Fe’i disgrifiwyd gan Cadw fel yr… enghraifft orau o bensaernïaeth Romanésg Normanaidd yn y rhan hon o Gymru, sefydlwyd eglwys wreiddiol Sant Mihangel gan William de Londres o bosibl ar safle eglwys Geltaidd a gysegrwyd i’r sant Cymreig, Eguenni. Rhoddwyd yr eglwys wedyn gan ei fab, Maurice, ym 1141, i abaty Benedictaidd Sant Pedr, Caerloyw fel … y gellid ffurfio cwfaint o fynachod. Erbyn y 1500au, fodd bynnag, roedd y deuddeg mynach gwreiddiol a’r Prior bellach yn dri a diddymwyd y Priordy maes o law gan Harri VIII ym 1536.

Mae’r ffotograffau a dynnwyd gan Edwin Miles yn negawdau cynnar yr 20ed ganrif yn dangos tair elfen allweddol y priordy. Yn gyntaf, yr em yn y goron, Eglwys y Priordy gyda’i bwâu Normanaidd crynion a’i fowtiau baril gwreiddiol. Mae’r ffotograff yn dangos corff yr eglwys, y bydd ymwelwyr diweddar â’r eglwys yn gwybod nawr ers 2006 fod yno sgrin pulpitum a ddyluniwyd gan Alexander Beleschenko. Y tu hwnt i gorff yr eglwys gellir gweld y Seintwar, gyda’r hyn y credir ei fod yr unig baentiad murlun Romanésg (12^fed ganrif) sydd wedi goroesi yng Nghymru. Ar y llaw dde mae Transept y De sy’n orffwysfa i feddrodau William a Maurice de Londres. Paentiwyd y tu mewn gan JMW Turner ym 1797 pan oedd yn amlwg wedi dadfeilio. Ond erbyn hyn ar ôl ei adfer mae’r corff yn parhau i gael ei ddefnyddio fel eglwys y plwyf leol ac mae mannau eraill yng ngofal Cadw.

Mae’r ail lun o Dŵr y Gogledd; dim ond un elfen o gasgliad trawiadol o ddau borthdy, tri thŵr amddiffynnol a chysylltfuriau a oedd yn amgylchynu’r Priordy. Credir bod Ewenni yn rhan o linell amddiffynnol a godwyd gan y Normaniaid i sicrhau eu tiroedd yn ne Cymru, ynghyd â’r cestyll yn Ogwr, Coety a Chastellnewydd (Pen-y-bont ar Ogwr). Mae’r amddiffynfeydd hyd heddiw yn drawiadol, er bod dadansoddiadau diweddar wedi awgrymu y gallent fod wedi bod yn fwy o ddatganiad o bŵer a chyfoeth yn hytrach nag amddiffynfeydd go iawn.

Daw’r trydydd llun o Dŷ Priordy Ewenni.  Yn dilyn ymadawiad y mynachod, prynwyd y priordy a’r ystâd gysylltiedig gan Syr Edward Carne ac, wedi hynny, ei basio drwy briodas i deulu’r Turbervill. Codwyd y tŷ a ddangosir yn y llun gan Richard Turbervill Picton ym 1803 i ddisodli’r tŷ Elisabethaidd a safai ar yr un safle. Mae’n dal i fod yn eiddo i deulu’r Turbervill.

Mae casgliad Miles yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1901 a 1929.  Yn anffodus, mae bron yn amhosib nodi dyddiad ar gyfer y ffotograffau o ystyried mai ychydig iawn o gliwiau a geir ynddynt. Os gall unrhyw un helpu gyda hyn, cysylltwch ag Archifau Morgannwg.

Tynnodd Edwin Miles naw ffotograff o Briordy Ewenni i gyd, ac maent ar gael yn Archifau Morgannwg o dan gyfeirnodau D261/M252 i M261. I’r rhai sy’n dymuno ymchwilio ymhellach i hanes y safle, mae’r Archifau hefyd yn cadw cofnodion Ystâd Ewenni sydd i’w cael dan gyfeirnod DE. Yn ogystal, mae paentiad JMW Turner o Dransept Priordy Ewenni i’w weld yn Amgueddfa Cymru, Caerdydd.

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Capel Anwes Pen-llin – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau sy’n cael sylw’r wythnos hon yn dangos Eglwys Sant Ioan yr Efengylwr ym Mhen-llin. Fodd bynnag, pan dynnwyd y ffotograffau, fe’i gelwid yn syml yn Gapel Anwes Pen-llin – yn ei hanfod, capel a adeiladwyd o fewn ffiniau plwyf er hwylustod y rheiny nad oeddent yn gallu teithio’n hawdd i’r brif eglwys.

Credir bod y capel yn dyddio’n ôl i’r ail ganrif ar bymtheg. Erbyn y 1840au, fodd bynnag, roedd wedi dadfeilio a nodwyd ei fod mewn … cyflwr diamddiffyn … gyda’r tu allan yn edrych fel ysgubor wedi’i gwyngalchu. Dechreuwyd ar y gwaith cychwynnol o atgyweirio muriau’r ffin ar 25 Ionawr 1842 i nodi bedydd Tywysog Cymru. Fodd bynnag, awgrymodd adroddiadau papurau newydd fod y dathliadau’n dwyn y sylw oddi ar y gwaith … hir oes a hapusrwydd i’r Baban Brenhinol … meddwi ynghanol dathlu brwdfrydig a thanio gynnau gan y pentrefwyr a’r cymdogion oedd yn y man.

Yn y pen draw, achubwyd ac adnewyddwyd y capel gan John Homfray, a brynodd Gastell Pen-llin ym 1846. Wrth ailagor ar 13 Ionawr 1850, canmolwyd y capel a nodwyd ei fod wedi’i drawsnewid yn strwythur gothig golygus gyda … ffenestri gwydr lliw hardd… ac … allor garreg gaboledig. Yn ogystal, plannodd Homfray lwyni a choed bytholwyrdd yn y tiroedd o amgylch y capel i ategu’r gerddi addurnol yng Nghastell Pen-llin.

Roedd adnewyddu’r capel yn un elfen o raglen sylweddol a ariannwyd gan Homfray a oedd yn cynnwys adeiladu’r porthdy a welir yn yr ail ffotograff, ac a ddisgrifiwyd yn “Duduraidd” o ran ei arddull. Mae’n siŵr ei fod yn addas i Homfray a’r bobl leol o ran osgoi’r hyn a ddisgrifiwyd fel … taith fwyaf anghyfleus… i’r eglwys yn Llanfrynach, yn arbennig ym misoedd y gaeaf. Ond byddai gwasanaethau mawr ac angladdau dal wedi cael eu cynnal yn Sant Brynach. O ganlyniad, roedd gan y llwybrau ar draws y caeau, rhwng y capel a Llanfrynach, dri glanfa garreg wrth ffin pob cae i osod eirch arnynt tra bod y parti’n croesi’r gamfa.

Wrth ddyddio’r ffotograffau, rydym yn ffodus am fod gan Gasgliad y Werin Gymru fersiwn cerdyn post o lun o’r Eglwys a’r Porthdy. Credir iddo gael ei anfon gan aelod o deulu Homfray at berthynas yn Awstralia tua 1910.  Mae’r ddau ffotograff, felly, bron yn sicr yn enghreifftiau cynnar o waith Edwin Miles ac maent yn dyddio o 1901 i 1910.

Mae’r ffotograffau o Gapel Pen-llin a Capel Pen-llin a’r Porthdy i’w gweld yn Archifau Morganneg dan gyfeirnodau D261/M402 and M410. Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. Gellir gweld y cerdyn post sydd yng Nghasgliad y Werin Cymru drwy chwilio am “Edwin Miles” yn www.casgliadywerin.cymru.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Goleudai Trwyn yr As: Yr Olaf o’u Math yng Nghymru – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Bydd y golygfeydd yn y lluniau a ddewiswyd yr wythnos hon yn gyfarwydd i lawer sy’n cerdded llwybrau arfordirol de Cymru ac yn mwynhau’r traeth a’r olygfa yn Nhrwyn yr As. Lluniau ydynt o’r goleudai sydd wedi rhoi rhybudd i longau am beryglon Banc Tywod yr As ers 190 o flynyddoedd.

Codwyd y ddau oleudy mewn ymateb i un o’r trychinebau gwaethaf ym Môr Hafren pan, ar noson 17 Mawrth 1831, y suddodd y llong stemar olwyn Frolic, gyda 78 o griw a theithwyr, mewn storm oddi ar Drwyn yr As. Dechreuwyd ar y gwaith adeiladu yn ddiweddarach yr un flwyddyn, gyda’r goleudai wedi’u cwblhau mewn ychydig llai na 12 mis.  Cafodd y llusernau eu goleuo am y tro cyntaf ar 1 Medi 1832 a gellid eu gweld ugain milltir i ffwrdd.

Os edrychwch yn fanwl ar y ffotograffau gallwch weld sawl newid a wnaed dros y blynyddoedd.  Y mwyaf amlwg efallai yw colli’r bandio du a gwyn ar y tŵr mwy ei faint sy’n eithaf amlwg yn y ffotograffau. Yn ogystal, mae ei haen uchaf a’i lusern yn dal i fod gan y goleudy byrrach. Nod y cynllun gwreiddiol oedd i’r ddau oleudy weithio ar y cyd i roi rhybudd i longau am y peryglon oddi ar Drwyn yr As. Yn y 1920au, pan nad oedd hyn yn angenrheidiol bellach, datgomisiynwyd y llusern yn y goleudy llai, a’i dynnu oddi yno ryw ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach ym 1955.

Mae’r trydydd ffotograff yn olygfa adnabyddus arall, sef y Seiren Niwl a oedd wedi’i lleoli rhwng y ddau oleudy.

Roedd hwn yn ychwanegiad cymharol hwyr. Rhoddwyd rhybudd i forwyr am y tro cyntaf ym mis Rhagfyr 1903 bod y seiren yn weithredol ac y byddai’n rhoi pedwar caniad bob 90 eiliad yn ystod gwelededd gwael. Er iddo brofi’n amhrisiadwy i longau, mae’n ddigon posibl ei fod wedi cael derbyniad mwy llugoer gan drigolion lleol a oedd o fewn clyw’r seiren. Mae’r seiren yn dal i gael ei brofi bob mis ond nid yw’n cael ei ddefnyddio’n gyffredinol bellach.

Mae gan oleudai Trwyn yr As ddigwyddiadau “cyntaf” ac “olaf” nodedig yn eu hanes. Ym 1924 Trwyn yr As oedd y goleudy cyntaf ym Mhrydain i brofi tywysydd diwifr (wireless beacon) yn llwyddiannus, sef cyfarpar a osodwyd gan gwmni Marconi i gynorthwyo môr-lywio. Saith deg pedwar o flynyddoedd yn ddiweddarach Trwyn yr As oedd y goleudy olaf yng Nghymru i fod â cheidwad goleudy. Hwn, felly, oedd yr olaf o’i fath. Ers 5 Awst 1998, mae’r goleudy wedi cael ei awtomeiddio’n llawn gyda’r golau’n cael ei fonitro a’i reoli gan dîm Trinity House yn Harwich, Essex.

Mae gosod dyddiad i’r lluniau a dynnwyd gan Edwin Miles yn anodd. Ein dyfaliad gorau yw eu bod yn y degawd rhwng 1904 a 1914, ond o bosib gallent fod wedi eu tynnu yn y 1920au. Mae’n debyg bod yr ateb i’w ganfod os oes modd gweld yr erial a godwyd gan Marconi ym 1924 yn y ffotograffau. Os oes unrhyw dditectifs goleudai allan yna sy’n gallu helpu gyda hyn, rhowch wybod i ni.

Mae goleudai Trwyn yr As yn parhau i chwarae eu rôl yn helpu morwyr i fôr-lywio ar hyd glannau de Cymru, ond maent hefyd wedi cael swyddogaethau newydd. Gallwch logi un o hen fythynnod ceidwaid y goleudy i gael gwyliau yno. Mae yno ganolfan ymwelwyr hefyd, a gallwch hyd yn oed gynnal priodasau yn y goleudy.  Pwy a ŵyr, o bosib y gallech chi drefnu i’r pâr priod newydd gael eu cyfarch gan bedwar caniad o’r seiren yn hytrach na’r clychau traddodiadol!

Mae’r ffotograffau o oleudai Trwyn yr As a’r Seiren Niwl a dynnwyd gan Edwin Miles i’w gweld dan gyfeirnodau D261/M143-M145. Mae Archifau Morgannwg hefyd yn dal deunydd ychwanegol ar y goleudai, gan gynnwys Cofnodion Trinity House ar gyfer Trwyn yr As ac Ynys Echniar o 1958 i 1998 (cyf. D576).

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Cyfarchion o Bencoed” – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r llun a ddewiswyd o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon ychydig bach yn rhyfedd. Dyma’r unig enghraifft sydd gennym o Miles yn defnyddio sawl ffotograff wrth gynhyrchu cerdyn post â llun. Credwn hefyd iddo gael ei gynhyrchu yn 1906 ar y cyd â’r artist lleol adnabyddus ac uchel ei barch, George Howell-Baker.

“Arlunydd, bardd, darlunydd ac athro celf” oedd George Howell-Baker, er mae’n debyg ei fod yn fwyaf adnabyddus fel artist.  Mae yna enghreifftiau o’i waith yng nghasgliadau Amgueddfa Genedlaethol Cymru, y Casgliad Brenhinol, Academi Frenhinol Gorllewin Lloegr ac Oriel Gelf Glynn Vivian yn Abertawe.  Cyhoeddwyd hefyd nifer o’i luniau dan y teitl “Penholm”.

Yn 1906 roedd Howell-Baker yn byw ar Heol Llangrallo, Pen-y-bont ar Ogwr. Yn ogystal â’i waith ei hun, byddai hefyd yn traddodi darlithoedd cyhoeddus a chynnal dosbarthiadau celf mewn nifer o leoliadau ar draws de Cymru. Roedd hefyd yn chwaraewr banjo talentog ac yn aml yn perfformio mewn digwyddiadau lleol.  Dwy flynedd ynghynt, yn 1904, bu’n amlwg mewn papurau newydd lleol a chenedlaethol pan alwyd ef i roi tystiolaeth fel tyst i lofruddiaeth yn agos i’w gartref.  Yr oedd felly, yn ffigwr adnabyddus yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac fe fyddai wedi bod yn hysbys i Edwin Miles, a oedd yn cymryd ei gamau cyntaf wrth adeiladu busnes ffotograffiaeth ar Heol Ewenni, Pen-y-bont ar Ogwr.

A yw’n rhesymol awgrymu i’r ddau ddyn gydweithio wrth gynhyrchu “Cyfarchion o Bencoed”? Ym 1904 roedd Howell-Baker wedi dablo gyda’r broses o gynhyrchu set o gardiau post. Fodd bynnag, yn hytrach na defnyddio ffotograffau, roedd y cardiau yn cynnwys ddarluniau pin ac inc ei hun o olygfeydd lleol, gan gynnwys Eglwys Tregolwyn a Ty Llanmihangel. Does dim tystiolaeth amlwg, felly, iddo gynhyrchu cardiau gan ddefnyddio ffotograffau.  Serch hynny, fe wnaeth ychwanegu brasluniau addurnedig i’w gardiau post sy’n debyg i’r dull a ddefnyddiwyd wrth fframio’r chwe llun sydd yn “Cyfarchion o Bencoed”.

O ran Edwin Miles, arbenigai ar luniau o drefi a phentrefi yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr. Mae nifer o’i ffotograffau’n canolbwyntio ar dirnodau lleol fel tai mawrion ac eglwysi, gydag ychydig iawn o bobl yn edrych ar y gwrthrych. Mae’r chwe llun sydd yn “Cyfarchion o Ben-coed” yn driw iawn i’r arddull a ddefnyddid gan Miles ar hyd a lled Morgannwg. At ei gilydd, ar gyfer cerdyn cyfarch, maent yn ddetholiad sobreiddiol iawn sy’n cynnwys gorsaf reilffordd Pencoed, dwy olygfa stryd a thri man o addoliad – Capeli Salem a’r Drindod ac Eglwys Dewi Sant. Nid oes lle yn y casgliad hwn ar gyfer tirnodau poblogaidd eraill Pencoed fel Gwesty’r Britannia na’r Railway Inn.

O ystyried fod gan Miles a Howell-Baker ddiddordeb mewn cynhyrchu cardiau post, mae’n ymddangos yn rhesymol tybio mai “Cyfarchion o Bencoed” ddaeth â’u doniau ynghyd, gyda Howell-Baker yn rhoi’r darluniadau i fframio’r chwe ffotograff. Os mai hyn yn wir yw’r achos, yna mae’n ymddangos na wnaeth y bartneriaeth honno ffynnu. Nid oes enghreifftiau pellach yng nghasgliad Edwin Miles o waith gyda Howell-Baker.  Fodd bynnag, os oes gan unrhyw un ragor o wybodaeth am darddiad “Cyfarchion o Bencoed” yna cysylltwch â ni. Byddem wrth ein boddau’n ychwanegu at y stori os oes mwy i’w ddweud.

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. Gellir gweld “Cyfarchion o Bencoed” dan gyfeirnod D261/M1045.  Ychydig iawn sydd wedi’i ysgrifennu am George Howell-Baker ond mae yna dudalen Wicipedia ddefnyddiol sy’n tynnu cyfeiriadau ynghyd at y rhan fwyaf o’r ffynonellau gwybodaeth hysbys am yr artist hyd at ei farwolaeth ym 1919.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Glofa’r Meiros, Llanharan – Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

O ystyried y rhan chwaraeodd glo ym mywydau cymunedau ar hyd a lled de Cymru efallai nad yw’n syndod bod y casgliad o luniau a dynnwyd gan Edwin Miles ac a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn cynnwys nifer o lofeydd. Mae’r llun, isod, o Lofa’r Meiros yn Llanharan ac mae’n debyg iddo gael ei dynnu yn y 1920au.

Fel gyda’r rhan fwyaf o gasgliad Miles ychydig iawn o wybodaeth gefndirol sydd. Fodd bynnag, mae gan Archifau Morgannwg ystod eang o adnoddau sy’n adrodd hanes glofeydd lleol a’r cymunedau glofaol yn ne Cymru.  Mae gan Gofnodion y Bwrdd Glo Cenedlaethol a gedwir yn yr Archifau wybodaeth sylfaenol am bob pwll glo fwy neu lai. Mae’r ddalen wybodaeth am y Meiros yn cadarnhau bod y pwll yn gweithredu am ychydig dros hanner can mlynedd o 1880 i 1931. Ar ei anterth, ym 1923, cyflogai 750 o ddynion yn gweithio’r wythïen Pentre ar gyfer glo a ddefnyddid yn bennaf i greu nwy ac mewn ffyrnau golosg.

Yn debyg iawn i lo, fe ddewch o hyd i wythïen gyfoethog yn y cofnodion yn yr Archifau o dro i dro. Roedd Glofa’r Meiros yn rhannol dan berchnogaeth Francis Andrews am ran helaeth o’r amser. Roedd Francis yn fab i Solomon Andrews, a oedd â diddordebau busnes helaeth yng Nghaerdydd a’r deheubarth, ac mae’r cofnodion am Solomon Andrews a’i Fab yn cael eu cadw yn yr Archifdy. Maent yn cynnwys nifer o ffotograffau godidog o Lofa’r Meiros ynghyd â phapurau busnes ac adroddiadau blynyddol sy’n manylu ar berfformiad y lofa. Tynnwyd y ffotograffau mae’n debyg tua 1918, ar adeg pan oedd y pwll yn cynhyrchu bron i chwarter miliwn tunnell o lo bob blwyddyn ac yn gwneud elw sylweddol.

Yn anochel, cafodd Meiros ei siâr o drychinebau glofaol hefyd. Mae’r cofnodion yn cynnwys adroddiad am chwe dyn a gafodd eu hanfon i lawr ar ddiwedd y shifft ddydd i ddelio â’r hyn y tybid oedd yn boced o nwy. Yn anffodus bu ffrwydrad a lladdwyd un o’r dynion a llosgwyd y lleill yn ddifrifol. Cymaint oedd gwirioneddau plaen bywyd yn y pyllau bryd hynny, barnwyd nad oedd y ffrwydrad wedi niweidio’r pwll yn sylweddol ac aeth y shifft nos i lawr y noson honno yn ôl yr arfer.

Gyda dirwasgiad economaidd yn dilyn y rhyfel, roedd y 1920au yn gyfnod anodd i’r diwydiant glo. At ddiwedd y ddegawd gwnaeth y pwll golled y rhan fwyaf o flynyddoedd ac fe’i caewyd maes o law ym 1931. Un o’r cofnodion olaf yng nghofnodion Andrews yw copi o’r llyfryn a gynhyrchwyd ar gyfer gwerthu offer y lofa a oedd yn cynnwys dau o locomotifau rheilffordd lydan chwe olwyn godidog.

Mae’r llun o Lofa’r Meiros gan Edwin Miles i’w gael o dan y cyfeirnod D261/M774. Mae’r taflenni gwybodaeth NCB y cyfeirir atynt i’w gweld yn DNCB/5/2.  Mae’r ffotograffau a dynnwyd o bapurau Andrews yn DAB/34/25.

Os oes gennych ddiddordeb yn hanes y diwydiant glo a chymunedau lleol yn ne Cymru gallwch ddefnyddio canllaw ymchwil, “Cofnodion Glofeydd i Haneswyr Teulu “, ar wefan Archifau Morgannwg. Efallai y byddech hefyd am ymweld ag arddangosfa Gwaed Morgannwg. Mae dyddiadau a lleoliadau ar gyfer yr arddangosfa, a grëwyd gan ddefnyddio cofnodion yr NCB, i’w gweld ar wefan Archifau Morgannwg dan y pennawd “Digwyddiadau”.

Rydym yn bwriadu cynnwys mwy o ffotograffau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf.  Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein yn y catalog yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Gaeaf ym Merthyr Mawr : Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

I’r rhai sy’n gobeithio am eira dros gyfnod y gwyliau mae’r ffotograffau sydd wedi eu dewis o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon o olygfeydd gaeafol ym Merthyr Mawr ac Ogwr.

Fe fydd y llun cyntaf yn olygfa gyfarwydd i lawer gyda chaeau wedi’u gorchuddio ag eira, Castell Ogwr yn y cefndir a’r cerrig camu ar draws yr afon yn y blaendir.

Efallai nad yw’r ail mor adnabyddus.  Mae’n dangos un o’r ddau borthdy i nodi’r fynedfa i ystâd Merthyr Mawr a gaffaelwyd gyntaf gan Syr John Nicholl ym 1804. Mae’r llety ar y “ffordd newydd” a adeiladwyd gan y teulu Nicholl i gymryd lle’r llwybr gwreiddiol oedd yn mynd heibio, yn agos at safle Tŷ Merthyr Mawr. Roedd y bwthyn yn dwyn yr enw Merthyr Mawr Lodge neu’r West Lodge, ac roedd y bwthyn yn ymddangos mewn mapiau gyntaf ym 1813.  Gyda’i do gwellt a’i leoliad golygfaol, mae’n eiddo sy’n cael ei edmygu’n fawr ac yn adeilad rhestredig Gradd 2.

Roedd Edwin Miles yn gweithio’n bennaf, o’i stiwdio a adeiladwyd yng nghefn ei gartref ar Heol Ewenni.  Roedd Merthyr Mawr, felly, “ar stepen ei ddrws”. Mae’r casgliad a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys dros ugain o ffotograffau o’r pentref a’r cyffiniau.

Ychydig iawn o gliwiau sy’n ein galluogi i ddyddio golygfeydd y gaeaf, heblaw bod casgliad Edwin Miles yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1900 a 1929. Mae ei waith yn disgyn yn fras i gyfnodau penodol, y blynyddoedd yn arwain at ddechrau’r rhyfel ym 1914 a’r 1920au. Yn ystod y ddau gyfnod byddai’r porthdai ar y ffordd ddynesu at Dŷ Merthyr Mawr wedi bod yn gartref i staff a oedd yn gweithio i’r teulu Nicholl.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograffau o Ferthyr Mawr yn y gaeaf ar gael i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M130-134.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Proclamasiwn y Brenin newydd yn y Bont-faen ar 26 Ionawr 1901

Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r llun o gasgliad Edwin Miles yr wythnos hon yn adlais o ddigwyddiadau diweddar gan ei fod yn dangos cyhoeddi’r Brenin newydd.

Cafodd y llun ei dynnu ar y 26 Ionawr 1901, bedwar diwrnod yn unig ar ôl marwolaeth y Frenhines Fictoria a oedd wedi teyrnasu am dros 63 o flynyddoedd. Y ffigwr yn y canol yw Maer y Bont-faen, yr Henadur Edward John, a oedd newydd gyhoeddi’r brenin newydd, Edward VII, mab hynaf y Frenhines ac a oedd yn 69 oed yn 1901.

Yn unol ag arferiad a ddilynir hyd heddiw, cyhoeddwyd esgyniad y Brenin newydd mewn trefi a dinasoedd ar draws y wlad. Roedd hi’n bluen yng nghap y Bont-faen bod trefniadau wedi cael eu rhoi yn eu lle ar gyfer darllen y proclamasiwn ymhell cyn eu cymdogion lleol ym Mhen-y-bont ar Ogwr.

Fel yr adroddodd y papurau newydd lleol, roedd yn dipyn o ddigwyddiad gyda holl boblogaeth y fwrdeistref a’r ardaloedd cyfagos yn leinio’r strydoedd.  Ym mhen blaen yr orymdaith y cerddai’r Maer ac aelodau’r Gorfforaeth, ac yna Ynadon lleol, y Ficer a’r Meistr, athrawon a disgyblion yr Ysgol Ramadeg. Darparwyd gosgordd er anrhydedd gan ddau yn cario byrllysgau, aelodau o’r Gwirfoddolwyr lleol a Band Tref y Bont-faen.

Gyda baneri’n cyhwfan, darllenwyd y proclamasiwn ar safle’r Hen Groes ac ar dri safle arall ar ffin y fwrdeistref. Ar bob achlysur datganwyd dyfodiad yr osgordd gan ffanffer o utgyrn ac wedi cwblhau’r datganiad fe ganwyd Duw Gadwo’r Brenin.

Tynnwyd y llun ar ddiwedd y seremoni wrth i’r Maer gilio i siambrau’r cyngor i ddiddanu ei westeion. Ar y cyfan, byddai wedi bod yn ddiwrnod cofiadwy i Edward John, masnachwr hadau lleol a pherchennog yr Eagle Stores, a wasanaethodd sawl tro fel Maer y Bont-faen. Efallai nad yw’n syndod ar ddiwedd diwrnod hir, adroddodd y papurau newydd fod y Maer wedi gofyn i’w westeion ymuno ag ef i yfed i iechyd y Brenin Edward y Seithfed … a wnaed yn ffyddlon tu hwnt.

Mae’r llun yn un o’r rhai cynharaf yng nghasgliad Edwin Miles a gedwir yn Archifau Morgannwg.  Ym 1901 roedd Miles yn dal i weithio fel signalmon rheilffordd ac yn byw ar Heol Y Bont-faen ym Mhen-y-bont ar Ogwr.  Mae’n ddigon posibl bod y llun wedi’i dynnu wrth iddo fireinio ei sgiliau cyn mentro fel ffotograffydd proffesiynol yn gweithio o stiwdio yn Wrexham Villa ar Heol Ewenni. Mae mownt y ffotograff yn cyfeirio at Stiwdio Ewenni, gan awgrymu iddo gael ei ychwanegu yn ddiweddarach.

Tynnodd Edwin Miles luniau o drefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg hyd at ei farwolaeth ym 1929.  Mae’r ffotograff o’r Proclamasiwn hon i’w gweld dan y cyfeirnod BCOW/C/114/3.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261. 

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Y llun a ddewiswyd yr wythnos hon yw un o’r eitemau mwy anarferol yng nghasgliad Edwin Miles – llun o Frigâd Dân Cyngor Dosbarth Trefol Pen-y-bont ar Ogwr.  

Seren y sioe yw injan Tân Leyland gyda’i ysgol 35 troedfedd, a gyflwynwyd i’r frigâd ym mis Awst 1924.  Roedd Brigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr dim ond yn cynnwys gwirfoddolwyr a chyn 1914 byddant wedi dibynnu ar offer a dynnwyd gan geffylau. Roedd caffael injan newydd Leyland, felly, yn welliant sylweddol ar gyfer brigâd a oedd yn darparu cymorth i Ben-y-bont a’r trefi a’r pentrefi cyfagos.

Wrth ddyddio’r llun mae’n ddigon posib iddo gael ei dynnu ar 11 Gorffennaf 1925, pan ddaeth pedwar deg pedwar o frigadau a thros wyth cant o ddynion o bob rhan o dde Cymru ynghyd yn Aberdâr i arddangos technegau ymladd tân. Mae’r tŷ yn y cefndir yn edrych yn debyg iawn i Dŷ Glanogwr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a gafodd ei gaffael gan yr awdurdod lleol yn y cyfnod yma, ac a fyddai wedi darparu man addas i’r frigâd cwrdd. Maen nhw’n sicr yn edrych yn dda iawn ac mae cofnodion y frigâd yn cadarnhau bod gwisgoedd newydd wedi eu rhoi i’r dynion ar gyfer digwyddiad Aberdâr.  

Y dyn yn y cap, ar ochr dde’r grŵp, yw Henry Percival Williams, Prif Swyddog y Frigâd.   Yn ddilledydd lleol o Nolton Street, Pen-y-bont ar Ogwr, roedd H.P Williams yn ffigwr allweddol yn y gwaith o redeg y frigâd am flynyddoedd lawer. Rhoddodd wasanaeth gwych hefyd i’r CDT Pen-y-bont ar Ogwr, gan gynnwys gwasanaethu fel cadeirydd y cyngor ar dri achlysur.

Dros y blynyddoedd rhoddodd y Frigâd wasanaeth amhrisiadwy i’r gymuned leol.  Ym mis Mai 1926 bu tân yn eiddo Cwmni Melysion Avona yn Meadow Street, a achoswyd o bosibl gan foeler siwgr, yn bygwth dinistrio cartrefi ac eiddo lleol pan ddarganfuwyd bod tancer petrol a cheir yn cael eu storio yn yr un adeilad. Fel y dywedodd y papurau lleol “a wave of relief went up from the thousands of onlookers” wrth i weithredu prydlon gan y frigâd fynd i’r afael â’r tân a thynnu’r cerbydau o’r adeilad.

Ar nodyn ysgafnach, ym mis Rhagfyr yr un flwyddyn, torrodd dynion tân i mewn i dŷ ar Stryd y Parc ym Mhen-y-bont pan welwyd mwg yn dod allan o ffenest i fyny’r grisiau. Y tro hwn daeth y dyn tân wyneb yn wyneb â’r perchennog yn eistedd yn y bath gyda stêm yn mynd allan o’r ffenestr agored. Gan ei bod ychydig yn fyddar doedd hi ddim wedi clywed y curo ar y drws ffrynt.  Ni wnaed unrhyw niwed ac roedd yn stori wych i’w hadrodd yn siopau a thafarndai Pen-y-bont ar Ogwr dros Nadolig 1926. 

Mae’r pwnc yn anarferol i Edwin Miles, a oedd yn arbenigo mewn ffotograffau o lefydd ac adeiladau lleol adnabyddus.  Fodd bynnag, roedd Miles yn ymwneud â rhedeg y grwpiau sgowtiaid lleol, a darparodd brigâd Pen-y-bont ar Ogwr hyfforddiant mewn diogelwch tân i’r sgowtiaid ifanc. Mae’n ddigon posib mai ymwneud Miles â’r frigâd a arweiniodd ato’n tynnu’r llun. Beth bynnag yw’r rheswm, mae’n darparu cofnod gwych o’r Frigâd bryd hynny.

Mae’r ffotograff o Frigâd Dân Pen-y-bont ar Ogwr i’w gweld  yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod UD/BR/F/1. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau a ddewiswyd yr wythnos hon o gasgliad Edwin Miles o Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr, tirnod adnabyddus a gydnabuwyd, yn ei gyfnod, fel un o’r adeiladau gorau yng nghymoedd De Cymru.

Roedd y Sefydliad yn gynnyrch ymgyrch ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg i gyfleusterau fod ar gael i’r gymuned ddod at ei gilydd ar gyfer adloniant a dysgu. Agorwyd yr Ystafell Ddarllen gyntaf ym Mro Ogwr ym mis Gorffennaf 1885 ac, erbyn dechrau’r 1900au, roedd galw am adeilad llawer mwy … i nid yn unig ddifyrru’r aelodau ond meithrin eu meddyliau yn artistig, yn ddeallusol ac yn foesol (Glamorgan Gazette, 20 Ionawr 1911).

Wedi’i hadeiladu ar gost o £9,000, roedd Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr yn edrych i ddiwallu’r angen hwn, gyda phrif neuadd yn gallu cynnal mil o bobl a neuadd lai a allai ddarparu ar gyfer dau gant. Yn ogystal, roedd gan y Sefydliad ystafell filiards gyda phedwar bwrdd, ystafelloedd pwyllgor, llyfrgell ac ystafell ddarllen. Talwyd y gost trwy danysgrifiad cyhoeddus ac roedd yn cynnwys £200 a ddarparwyd ar ran y Brenin. Fodd bynnag, dynion y glofeydd lleol dalodd y rhan fwyaf o’r bil.  Cyfrannodd pob gweithiwr geiniog ym mhunt ei enillion i’r Sefydliad o dan drefniant a elwir yn “system buntedd” a’i goruchwylio gan D J Thomas, y cyfeirir ato’n helaeth yn lleol fel “Dai Pound”.

Roedd y seremoni agoriadol, ar ddydd Mercher 18 Ionawr 1911, yn ddiwrnod arbennig i’r gymuned leol gyda’r strydoedd yn cael eu haddurno gyda baneri. Ymgasglodd dros fil o bobl ar Commercial Street wrth i’r Henadur Llewellyn agor y prif ddrws gydag allwedd aur seremonïol a heidiodd y cyhoedd i edmygu’r adeilad newydd. Dathlwyd yr agoriad gyda chinio ac yna ffilm a ddangoswyd yn y Brif Neuadd gan ddefnyddio “Biosgôp” y Sefydliad ei hun.

Dros y saith deg mlynedd nesaf rhoddodd y Sefydliad ffocws i fywyd cymunedol gydag amrywiaeth o gyngherddau, darlithoedd, ffilmiau, dawnsfeydd a chyfarfodydd cyhoeddus. Roedd cyfleusterau’r gemau yn arbennig o boblogaidd gyda thimau snwcer, biliards, drafftiau a gwyddbwyll. Roedd yna lawer o eiliadau cofiadwy, gan gynnwys y dyn lleol, Fred Cooke, yn sgorio uchafswm o 147 ar y bwrdd snwcer, ac ym 1965 fe gafodd Lyn Davies ei anrhydeddu mewn cyflwyniad i nodi ei fedal aur yng Ngemau Olympaidd Tokyo.

Mae’n debyg bod y ddau lun a dynnwyd gan Edwin Miles wedi nodi’r agoriad ym 1911. Nid ydynt felly’n cynnwys y y cloc a ychwanegwyd islaw’r gromen addurnedig ym 1949 y bydd llawer sy’n gyfarwydd â’r Sefydliad yn ei gofio. Yn anffodus, cafodd yr adeilad ei ddymchwel ym 1983 ar ôl cael ei ddifrodi’n ddifrifol gan ddŵr llifogydd ym Mawrth 1981. Fodd bynnag, gallwch ddysgu mwy am y Sefydliad ar wefan Cymdeithas Hanes a Threftadaeth Leol Cwm Ogwr. Yn benodol, mae Kenneth James wedi llunio hanes manwl o’r adeilad gan ddefnyddio cofnodion y Sefydliad sydd wedi goroesi.

Tynnodd Edwin Miles luniau o lawer o drefi a phentrefi ar draws Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Mae’r ffotograffau o Neuadd a Sefydliad Gweithwyr Cwm Ogwr i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M802 a D261/M803. Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Ferch o Gefn Ydfa: Ffotograffau gan Edwin Miles o Ben-y-bont ar Ogwr

Mae’r ffotograffau a ddewiswyd yr wythnos hon o gasgliad Edwin Miles yn cynnwys Eglwys Blwyf Llangynwyd, ychydig i’r de o Faesteg, y credir ei fod yn dyddio o’r 6^ed ganrif. Tynnodd Edwin Miles ffotograffau o sawl eglwys ledled Morgannwg.  Ond mae’n debyg fod ganddo reswm arbennig dros dynnu’r pedwar llun o Langynwyd oherwydd, yn anarferol, fe ychwanegodd brint o baentiad o “Y Ferch o Gefn Ydfa”.

Bydd y rhai sy’n gwybod eu hanes lleol yn gyfarwydd â stori’r “Ferch”. Roedd Ann Thomas mewn cariad â’r töwr a bardd Wil Hopcyn. Yn anffodus roedd ei theulu eisoes wedi cytuno y byddai’n priodi Anthony Maddox, mab i deulu lleol, ac ni chafodd Ann yr hawl i gyfarfod na chysylltu â Wil.  Yn groes i’w rhieni, ysgrifennodd yn gyfrinachol i Wil ac mae’r print yn darlunio Ann yn cuddio llythyr mewn boncyff coeden. Ond mynnodd ei theulu hi’r briodas a gadawodd Wil Llangynwyd yn y pen draw.  Ddwy flynedd yn ddiweddarach aeth Ann, dim ond 23 oed, yn sâl, meddai rhai oherwydd yr oedd ei chalon wedi torri. Er i Wil ddychwelyd i fod wrth ei hochr, bu farw yn ei freichiau.

Ychydig a wyddys am Wil Hopcyn ond credir mai ef oedd awdur y gân Bugeilio’r Gwenith Gwyn a’i bod wedi ei hysgrifennu ar gyfer Ann.  Claddwyd Ann yn y gangell yn Eglwys Llangynwyd ym mis Mehefin 1727.  Rai blynyddoedd yn ddiweddarach, cafodd Wil ei gladdu ar dir yr eglwys.

Mae hanes “Y Ferch o Gefn Ydfa” wedi parhau’n boblogaidd ac fe gafodd ei ail-adrodd yn aml gan grwpiau theatr teithiol. Ym 1913 gwnaed ffilm o’r stori gan William Haggar ac fe ddenodd dorfeydd enfawr pan gafodd ei dangos mewn lleoliadau ar draws De Cymru.  Ym mis Hydref 1914, roedd y balconi yn y Gnoll Picturedome yn llawn dop y tu hwnt i gapasiti, a dymchwelodd yn ystod y sioe. Adroddwyd, yn wyrthiol, na chafodd neb eu hanafu’n ddifrifol a bod y ffilm wedi ei hailddechrau a’i chwblhau.

Mae’n debyg bod y ffotograffau wedi cael eu tynnu gan Edwin Miles ar gyfer digwyddiad a gynhaliwyd yn Llangynwyd ddydd Mercher 20 Mehefin 1928 pan ddadorchuddiwyd croes goffa i Wil yn y pentref a gosod carreg fedd newydd ym mynwent yr eglwys. Cymaint oedd y diddordeb yn Wil Hopcyn a’r “Ferch o Gefn Ydfa”, gorlifwyd y pentref gan filoedd o ymwelwyr o bob rhan o Gymru, a oedd yn awyddus i fod yn dyst i’r digwyddiad. Os edrychwch yn ofalus mae Miles wedi marcio dau o’r ffotograffau i nodi mai’r eglwys yw man gorffwys y Ferch, ac mae’n ddigon posibl eu bod wedi gwerthu’r ffotograffau i’r rhai a oedd wedi mynychu ym mis Mehefin 1928.

Tynnodd Edwin Miles luniau o lawer o drefi a phentrefi ar draws Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Mae’r ffotograffau o Eglwys Blwyf Llangynwyd, adnabyddir fel Sant Cynwyd, i’w gweld dan y cyfeirnod D261/M301-M306. Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy o luniau o gasgliad Edwin Miles dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y prif gasgliad yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg