Rhandiroedd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Mae rhandiroedd wedi bod mewn bodolaeth ers rhai cannoedd o flynyddoedd, o bosib mor bell yn ôl â chyfnod yr Eingl-Sacsoniaid. Ond dim ond yn ystod y 19^eg ganrif y dechreuwyd eu defnyddio yn y ffordd yr ydym yn ei hadnabod heddiw. Yn y cyfnod hwnnw, roedd tir yn cael ei neilltuo ar gyfer teuluoedd tlawd yng nghefn gwlad fel y gallant dyfu bwyd. Roedd y rhain yn deuluoedd a oedd yn gweithio gan mwyaf. Yn yr ardaloedd trefol, fodd bynnag, defnyddiwyd rhandiroedd gan deuluoedd lled gyfoethog fel dull o ddianc rhag bywyd y ddinas. Ar ddiwedd y 1900au daeth y Ddeddf Tyddynnod a Rhandiroedd i rym, gan roi’r cyfrifoldeb dros ddarparu rhandiroedd yn nwylo awdurdodau lleol.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth yn amlwg na allai Prydain ddibynnu ar fewnforio bwyd o wledydd eraill mwyach, gan fod y llongau a oedd yn ei gludo yn aml yn darged i ffrwydron a daniwyd o longau a llongau tanfor yr Almaen. O ganlyniad i hyn, gwelwyd twf yn nifer y rhandiroedd wrth i awdurdodau lleol alluogi pobl i ddefnyddio tir diffaith i dyfu bwyd.

Roedd y Board of Agriculture a’r War Agriculutural Committee yn rhan o’r gwaith o helpu i sicrhau tir, er bod y penderfyniad terfynol yn nwylo’r cynghorau plwyf. Mor gynnar â mis Medi 1914, mae cofnodion plwyf yn dangos i’r Fwrdd Amaeth a Physgodfeydd annog preswylwyr Pencoed i amaethu gerddi a rhandiroedd (Cyngor Plwyf Pencoed, llyfr cofnodion, P131/1/2). Un o hoff opsiynau’r Bwrdd oedd defnyddio tir wrth ymyl ffyrdd a rheilffyrdd ar gyfer rhandiroedd. Yng ngorsaf drenau Llandaf, er enghraifft, defnyddiwyd tir wrth ymyl yr orsaf a gwesty’r orsaf (Cyngor Plwyf yr Eglwys Newydd, llyfr cofnodion, P6/64). Ond erbyn 1917 roedd yn amlwg nad oedd hyn yn ddigon. Ym Mhont-y-clun a Thalygarn, awgrymwyd y dylid defnyddio tir yr eglwys fel gerddi (Plwyf Pontyclun and Talygarn, llyfr cofnodion y festri, P205CW/33).

Un o’r problemau oedd yn wynebu awdurdodau lleol oedd nad oedd pawb oedd yn berchen ar dir y gellid ei amaethu yn fodlon ei roi i’w ddefnyddio fel rhandiroedd. Ym Mhlwyf y Castellnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr, adroddodd cyngor y plwyf fod dyn o’r enw Mr Thomas wedi gwrthod ildio ei dir dro ar ôl tro, er gwaethaf y ffaith bod yr awdurdodau lleol wedi dweud wrtho fod ganddynt yr hawl i brynu ei dir drwy orfod petai’n rhaid (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/15).

Problem arall a ddaeth i’r wyneb oedd bod rhai mathau o dir yn anaddas ar gyfer tyfu cnydau. Yn Llandudwg gwnaeth y cyngor plwyf hyn yn glir: ‘unless the allotments were allowed to be where the Surveyor had pegged out the ground that they would have nothing to do with them’ (Cyngor Plwyf Llandudwg, llyfr cofnodion, P88/2). Mae’n ymddangos bod prosesu ceisiadau i Gyngor Sir Morgannwg gan y cynghorau plwyf i ddefnyddio tir fel rhandiroedd yn cymryd amser. Mewn un achos, bu’n rhaid i blwyf Ynysawdre gysylltu ag Ystâd Dunraven i weld a allan nhw gynnig tir yn lle hynny (Cyngor Plwyf Ynysawdre, llyfr cofnodion, P129/2/3). Ond nid oedd yr Ystadau bob amser yn barod i’w tir gael ddefnyddio, fel y daeth yn amlwg i blwyf Trelales (Cyngor Plwyf Trelales, llyfr cofnodion, P81/7/1).

Roedd yr awdurdodau lleol yn ceisio helpu’r rheiny â rhandiroedd, gan roi cyngor ar amrywiaeth o faterion iddynt. Dywedodd cyngor plwyf Llanisien wrth eu garddwyr i roi ffrwythau a llysiau mewn potiau Kilner, gan y byddai hynny’n golygu na fyddai’n rhaid iddynt ddefnyddio siwgr i’w cadw (Plwyf Llanisien, cylchgrawn y plwyf, P55CW/61/31).

Yn Llancarfan gofynnodd y Pwyllgor Amaeth Rhyfel i gyngor y plwyf sicrhau bod tatws hadyd ar gael i ffermwyr rhandiroedd (Cyngor Plwyf Llancarfan, llyfr cofnodion, P36/11), er yn y Rhigos roedd Pwyllgor Amaeth Cyngor Sir Morgannwg wedi bod wrthi’n annog ffermwyr rhandiroedd i fuddsoddi yn eu tatws hadyd eu hunain (Cyngor Plwyf Rhigos, llyfr cofnodion, P241/2/1). Roedd y rhai oedd yn tyfu tatws yn cael eu hannog i’w chwistrellu i osgoi heintiau (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/20).

Unwaith y daeth y rhyfel i ben, pylu wnaeth y diddordeb mewn rhandiroedd . Cafodd rhai tiroedd eu hadfer i’w cyflwr gwreiddiol, neu eu defnyddio at ddibenion eraill. Ond roedd un broblem eto i’w datrys. Roedd rhai o’r caeau a arferai gael eu defnyddio fel meysydd criced wedi cael eu troi’n rhandiroedd yn ystod y rhyfel, fel yr un yn St Fagan’s Road, Trelái (Cyngor Plwyf Llandaf, llyfr cofnodion, P53/30/5). Pan ddychwelodd y cricedwyr ar ôl y rhyfel i chwarae eto, roedd rhai o’u caeau chwarae wedi diflannu.

Roedd galw mawr am y caeau a oedd ar ôl, a oedd yn golygu bod dod o hyd i gae gwag i chwarae criced ynddo bron iawn yn amhosib (Plwyf y Rhath, cylchgrawn y plwyf, P57CW/72/10).

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros-dro

Ailymweld â Thomas Harry o Forgannwg a Phatagonia

Bydd darllenwyr cyson yn cofio efallai ein bod, fel rhan o ddathliadau ein pen-blwydd yn 75 oed, wedi cynnwys erthygl fer am lythyr o’n casgliad a ysgrifennwyd gan Thomas Harry, gŵr o Forgannwg a ymfudodd i Batagonia ym 1865.

Sefydlwyd y Wladfa ym Mhatagonia ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Aeth y Cymry cyntaf, 153 ohonyn nhw, ar fwrdd llong y Mimosa. Cyrhaeddon nhw yn Puerto Madryn ar 28 Gorffennaf 1865, cant a hanner o flynyddoedd yn union i heddiw. Roedd Thomas Harry yn eu plith.

Pan ysgrifennodd ei lythyr adref ym 1873, roedd yn ddyn sengl, yn byw ac yn ffermio ar Fferm Tan y Castell. Roedd gwneud bywoliaeth yn anodd ar wastadedd garw Patagonia. Gofynnom yn ein herthygl am wybodaeth gan unrhyw un a wyddai beth fu hanes Thomas Harry wedi hynny. A arhosodd yn ei wlad newydd, ynteu ddychwelyd adre i Gymru? Cawsom nifer o ymatebion, a dyma beth dysgon ni.

Cafodd Thomas Harry ei fagu yn Nhrelales, Pen-y-bont ar Ogwr, ond erbyn iddo gyrraedd 18 oed, roedd yn gweithio o dan ddaear ym Aberpennar ac yn byw gyda’i fodryb Mary Jones, chwaer ei fam, a’i thylwyth hi. Roedd eraill o drigolion Aberpennar ar fwrdd y Mimosa, gan gynnwys John ac Elizabeth Jones a’u merch Margaret. Roedd Mary Jones, modryb Thomas, hefyd ymhlith y fintai a ganed iddi fab, John, ar y daith.

Er ei fod yn ddyn dibriod pan ysgrifennodd Thomas Harry ei lythyr adre, yn nes ymlaen fe briododd Jane Jones, gweddw Eleazor Jones, ac fe gawson nhw dri o blant. Mewn disgrifiad o fedydd Anglicanaidd a berfformiwyd ym 1885, dysgwn am Luther, Arthur a Mary yn cael ei bedyddio gan y Parchedig Hugh Davies yn Nhrelew ar 26 Mawrth. Enw’r rhieni oedd Thomas Harri a Jane Jones o Dan y Castell. Dinistriwyd cartref y teulu yn llifogydd mawr Dyffryn Camwy ym 1899, ond cafodd ei ailadeiladu ar yr un seiliau a’i alw’n Granjo del Castillo er cof am yr enw gwreiddiol.

Mae rhyw 50,000 o Batagoniaid o dras Cymreig o hyd, a rhai ohonynt yn dal i allu siarad Cymraeg. Mae disgynyddion Thomas Harry yn eu plith. Mae disgynyddion y teulu Harry hefyd yn dal i fyw yng Nghymru.

Gellir gweld ffotograff o’r rhai a fudodd ar fwrdd y Mimosa, wedi ei dynnu 25 mlynedd wedi iddynt gyrraedd Patagonia, yng Nghasgliad y Werin Cymru: http://www.peoplescollection.wales/items/14135. Mae Thomas Harry ar ei draed, y pumed o’r chwith.

Diolch i Rita Tait am lawer o’r wybodaeth sy’n sail i’r adroddiad hwn. Roedd Elizabeth Harry, ei hen hen fam-gu ar ochr ei mam, yn dod o Dregolwyn ac yn gyfnither i Thomas Harry.

Thomas Harry o Forgannwg a Phatagonia

Y 75ed casgliad a dderbyniwyd yn 2005 oedd papurau Thomas Harry o Batagonia (cyf: D376).

Roedd Thomas Harry yn fab i David Harry o’r Transh, ger Trelales, Pen-y-bont ar Ogwr. Bu’n byw yn Aberpennar am gyfnod byr cyn ymfudo i Batagonia tua 1865.

Sefydlwyd Y Wladfa Gymreig ym Mhatagonia ganol y 19eg ganrif. Hwyliodd y 153 o wladychwyr Cymreig i Batagonia ym 1865 ar fwrdd llong y Mimosa. Heddiw mae tua 50,000 o bobl o dras Cymreig ym Mhatagonia, ac mae nifer fach ohonynt yn dal i siarad Cymraeg.

Erbyn 1876 roedd Thomas Harry wedi sefydlu bywyd newydd ym Mhatagonia yn ffermio 200 erw yn nhalaith Chubut. Dim ond un llythyr a geir yn ei gasgliad o bapurau. Yn y llythyr mae’n gofyn am newyddion am ei deulu yng Nghymru. Dywedodd yn ei lythyr at Anne Jenkins, ‘nid wyf wedi clywed gair gan fy nhylwyth ers i mi ddod i’r lle hwn tua 11 mlynedd yn ôl’.

Llythyr Thomas Harry, t.1

Llythyr Thomas Harry, t.2

Mae’r llythyr hefyd yn cynnwys manylion bywyd newydd Thomas Harry ym Mhatagonia, lle roedd yn byw yn Nhan y Castell, yn ŵr di-briod, yn berchen ar 30 o wartheg – yr oedd 9 ohonynt yn wartheg godro, 6 cheffyl, a 40 erw o ŷd. Er gwaethaf ei lwyddiant ymddangosiadol, dywed ‘bûm yn byw yma ers pedair blynedd ac nid yw fy llafur wedi dwyn ffrwyth hyd yma…’ gan ychwanegu, ‘Os yw fy mrodyr yn ystyried ymfudo, fy nghyngor i fyddai iddynt beidio â dod…’

Ymddengys fod bywyd yn anodd ym Mhatagonia i’r gwladychwyr Cymreig cynnar hynny. Nid oes gennym ragor o fanylion am Thomas Harry yma yn Archifau Morgannwg; ni wyddem os oedd wedi aros a ffynnu yn ei wlad fabwysiedig neu ddychwelyd i Gymru. Os oes unrhyw un arall yn gwybod ei hanes, hoffem wybod amdano.