Gwarchod Mapiau Ystâd Plymouth o’r 18ed Ganrif

Rwy’n fyfyriwr gradd meistr mewn Ymarfer Cadwraeth ym Mhrifysgol Caerdydd, a dros y misoedd diwethaf rwyf wedi bod yn gwirfoddoli yn Archifau Morgannwg, gan helpu i warchod mapiau Ystâd Plymouth. Dyma gasgliad o fapiau ac arolygon o 1766 sy’n cwmpasu llawer o sir hanesyddol Morgannwg.  Maent yn cynnig cofnod pwysig o dirwedd a aeth drwy newidiadau topograffig enfawr yn ystod y chwyldro diwydiannol, a chafwyd grant gan yr Archifau i’w gwarchod.

Roedd rhan gyntaf y broses yr oeddwn yn ymwneud â hi yn ymwneud ag un o’r llyfrau a ddifrodwyd fwyaf.  Roedd y llyfr hwn eisoes wedi cael y driniaeth olchi a ddisgrifir isod, a bellach roedd angen tynnu’r hen atgyweiriadau. Ystyriwyd bod y rhain yn amhriodol, yn rhy drwm mewn mannau ac yn rhy ysgafn mewn mannau eraill, ac nid oeddent yn delio â’r holl rannau a ddifrodwyd. Mewn mannau roeddent hefyd yn rhy fawr ac yn cuddio gwybodaeth.

Atgyfnerthwyd y rhannau a ddifrodwyd drwy frwsio gyda thoddiant o 2% o’r atgyfnerthwr Klucel G mewn ethanol. Gosodwyd meinwe lens ar ben hyn, a rhoddwyd mwy o doddiant Klucel G i lynu meinwe’r lens yn ysgafn i frig y dudalen.

Y cam nesaf oedd cael gwared ar yr hen waith atgyweirio i’r cefnynnau. Gosodwyd tudalen wyneb i lawr ar ddalen o Bondina, polyester heb ei wehyddu, ar fwrdd sugno. Cymaint oedd y llwydni fel bod angen i’r bwrdd sugno ddal y rhannau o ddifrod i lawr wrth gael gwared ar yr hen atgyweiriadau. Gyda phapur a llai o ddifrod, gellid fod wedi codi’r hen atgyweiriadau mewn dŵr; fodd bynnag, yn yr achos hwn, byddai’r rhannau a ddifrodwyd yn ddifrifol wedi chwalu. Rhoddwyd cymysgedd dŵr ac alcohol ar rannau bach o’r cefnynnau, a’u caniatáu i socian am gyfnod byr, ac yna tynnwyd y cefnynnau i ffwrdd yn ofalus o’r papur gwreiddiol yn fecanyddol gydag offer deintydd metel a sbatwlâu bach.

Ar ôl i hyn gael ei gwblhau, trowyd y dudalen drosodd wedyn a thynnu’r feinwe lens o’r tu blaen. Gosodwyd papur hynod denau wedi’i wneud â llaw o Japan i’r rhannau a ddifrodwyd a’r rhannau coll gyda phast startsh gwenith. Roedd priodweddau’r papur hwn yn golygu y gellid cymryd yr atgyweiriadau hyd at ymylon y rhannau a ddifrodwyd heb reswm i orgyffwrdd fel yn achos yr atgyweiriadau blaenorol, a thrwy hynny beidio â chuddio unrhyw rannau o’r deunydd gwreiddiol.

Y cam nesaf i mi oedd ymuno i olchi un o’r llyfrau eraill nad oedd wedi eu trin eto. Y cam cyntaf yma yw diogelu’r inc coch a ddefnyddid yn y cyfriflyfr sy’n cyd-fynd â phob map yn ystod y cam golchi, gan fod profion wedi cadarnhau y byddai’r inc hwn yn rhedeg. Mae Cyclododecaine yn gwyr a ddefnyddir mewn triniaethau cadwraeth i orchuddio rhannau o wrthrychau dros dro gan ei fod yn sychdarthu’n naturiol dros ychydig ddyddiau gan adael dim ôl. Rhoddwyd hwn ar hyd y llinellau hyn gydag erfyn arbennig sy’n toddi’r cwyr ac yn caniatáu iddo gael ei osod yn daclus a chywir (ar ôl rhywfaint o ymarfer!).

Unwaith y bydd y rhannau hyn wedi’u diogelu, roedd y mapiau’n cael eu gwlychu â chymysgedd alcohol-dŵr isopropanol a’u rhoi rhwng dalenni mawr o Reemay, dalen bolyester wedi ei wehyddu a fyddai’n eu dal ynghyd ac yn eu hatal rhag rhwygo o dan eu pwysau eu hunain wrth gael eu symud rhwng baddonau.

Defnyddiwyd dau faddon mawr: roedd y cyntaf yn faddon dŵr pum munud, a dynnai y staeniau a achoswyd gan yr inc cyffredin a ddefnyddiwyd yn y lluniadau. Gallech weld yn glir y newid lliw graddol yn y dŵr yn profi ei effaith.  Y cynllun gwreiddiol oedd trin y papurau gyda chalsiwm ffytig ar y cam hwn, sy’n mynd ati’n weithredol i gael gwared ar rannau niweidiol yr inc cyffredin ei hun; fodd bynnag, canfu profion fod hyn yn effeithio’n negyddol ar liw’r inciau copr ac felly roedd yn rhaid hepgor y cam hwn.

Wedi hyn, symudwyd y mapiau i faddon yn cynnwys toddiant o galsiwm carbonad am bum munud arall. Mae’r toddiant hwn yn gweithredu fel clustog alcali, yn y gobaith y bydd yn diogelu’r tudalennau rhag unrhyw ddifrod pellach y gallasai cynhyrchion cyrydu asidig inc cyffredin ei achosi.

Ar ôl golchi, caiff y Reemay ei ddisodli ar ddwy ochr pob map â dalenni Bondina, gan gymryd gofal i osgoi unrhyw rychau gan y bydd y rhain yn sychu i’r mapiau. Yna fe’u gadawyd ar raciau i sychu.

Y broses derfynol yw seisio. Unwaith y bydd y cyclododecaine wedi sychdarthu yn llawn, bydd y papurau’n cael eu gwlychu unwaith eto a’u brwsio â thoddiant o 2% gelatin. Mae hyn yn amgáu cydrannau niweidiol yr inc cyffredin a’r inciau copr, gan eu hatal rhag dirywio ymhellach a pheri mwy o ddifrod i’r dogfennau.

Y cynllun yn dilyn triniaeth yw digideiddio’r dogfennau ac yna ail-rwymo’r cyfrolau yn eu rhwymiadau gwreiddiol a’u storio mewn blychau pwrpasol. Bydd y cyflwr llawer gwell a rhwyddineb trin y dogfennau yn cynyddu eu hygyrchedd yn aruthrol, gan ganiatáu iddynt gael eu defnyddio gan ymwelwyr, ymchwilwyr a grwpiau ysgol.  Rwy’n falch o’m rhan yn y prosiect ac yn edrych ymlaen at weld y canlyniadau terfynol!

Cal James, Myfyriwr Ymarfer Cadwraeth Prifysgol Caerdydd

Cadw Ffotograffau ar Wydr

Mae casgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn Archifau Morgannwg yn cynnwys tua 4000 o blatiau gwydr negatif, sy’n dogfennu cloddio am lo yn Ne Cymru.  Mae’r platiau gwydr hyn yn dangos ystod o bynciau yn ymwneud â bywyd y lofa, uwchlaw‘r ddaear ac oddi tani.  Gan fod platiau gwydr yn cynnig mwy o sefydlogrwydd dimensiynol o’u cymharu â chynheiliaid plastig, maent yn aml i’w gweld mewn casgliadau mawr diwydiannol sy’n cynnwys llawer o ddelweddaeth dechnegol ac atgynyrchiadau o fapiau a chynlluniau.

Er bod y cynheiliaid yn cynnig mwy o sefydlogrwydd cemegol na’u cyfatebwyr seliwlos nitrad ac asetad, mae gwydr yn dod â’i broblemau ei hun.  Gall y gwydr ddirywio, yn enwedig gwydr hŷn, am ei fod yn cynnwys cyfrannau sy’n sensitif i ddŵr sy’n gallu gollwng mewn amgylcheddau oriog a microhinsoddau caeedig.  Yn ogystal a difrodi’r gwydr, gall y broses ddirywio hon hefyd effeithio ar yr emylsiwn ffotograffig.

Enghraifft o emylsiwn sydd wedi dirywio

Y prif broblemau sy’n effeithio ar y negatifau plât gwydr yng nghasgliad y  Bwrdd Glo yw platiau wedi torri ac emylsiwn wedi difrodi.  Rhoddwyd amgaeadau newydd ar y platiau a dorrwyd sy’n clustogi a gwahanu’r teilchion gwydr a chynnig posibilrwydd o driniaeth bellach yn y dyfodol.  Rhaid atgyweirio’r platiau sydd ag emylsiwn wedi ei ddifrodi cyn y gellir eu digideiddio, eu hamgáu o’r newydd a’u gweld gan y cyhoedd, gan wneud eu cadwraeth yn flaenoriaeth o bwys.

Ym mis Hydref cynhaliodd Oriel Gelf Ontario yn Nhoronto weithdy ar gadw ffotograffau ar wydr, yr aeth y gwarchodwr project Stephanie Jamieson iddo, diolch i gyfraniadau hael gan Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru, Sefydliad y Gweithwyr Brethyn ac Ymddiriedolaeth Anna Plowden.  Cynhaliwyd y cwrs tridiau yma gan Katherine Whitman, Gwarchodwr Ffotograffau yn Oriel Gelf Ontario a Greg Hill, Uwch Warchodwr Deunyddiau Archif a Ffotograffau yn Sefydliad Cadwraeth Canada.  Dechreuodd y cwrs gyda diwrnod o ddarlithoedd ar gemeg a natur gwydr, hanes ffotograffiaeth ar wydr ac adnabod technegau a deunyddiau.  Rh oddwyd sgyrsiau gan Stephen Koob, Pennaeth Cadw ar Wydr yn Amgueddfa Corning; Sophie Hackett, Curadur Ffotograffiaeth yn Oriel Gelf Ontario a Katherine Whitman.

Canolbwyntiodd yr ail ddiwrnod ar addysgu technegau trwsio ac argymhellion storio.  Roedd amser hefyd i drafod manylion casgliadau unigol a rhannu profiadau o weithio gyda’r math hwn o ddeunydd.

Ar y diwrnod olaf, cafodd mynychwyr y gweithdy gyfle i roi cynnig ar y technegau a ddysgwyd ganddynt yn stiwdio gadwraeth yr Oriel.  Roedd hyn yn golygu trwsio platiau gwydr oedd wedi torri a sadio emylsiwn.  Roedd un dull o drwsio’n defnyddio cwyr gludiog i ddal y darnau mân o wydr yn eu lle tra’n ei roi at ei gilydd yn fertigol mewn feis.  Rhoddwyd glud wedyn ar y toriad gan ddefnyddio darn o wlân dur ar ffon.

Rhoi cynnig ar y dull cydosod fertigol

Er mwyn sadio’r emylsiwn a ddifrodwyd, gosodwyd lleithder dan reolaeth i’r fflochiau oedd yn codi er mwyn ymlacio’r gelatin cyn brwsio glud ar i’r gwydr oddi tanodd.  Ychwanegwyd pwysau ysgafn â phlygwr asgwrn wedyn drwy bondina a gadawyd i’r ffloch sychu dan bwysau.

Roedd y gweithdy hwn yn hynod berthnasol i’r ystyriaethau cadwraeth sydd i’w cael yng nghasgliad y Bwrdd Glo yn Archifau Morgannwg.  Y cam nesaf fydd i brofi a pherffeithio’r technegau trwsio hyn cyn dechrau gweithio ar y platiau gwydr negatif a ddifrodwyd.

Stephanie Jamieson, Atgyweiriwr Prosiect Glamorgan’s Blood

 

Cadw Gwaed Morgannwg ar Wydr

Mae casgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn Archifau Morgannwg yn cynnwys llawer o negatifau ffotograffig ar blatiau plastig a gwydr.

Yn y negatifau plât gwydr, rhyw 5440 ohonyn nhw i gyd, mae pob math o bethau gan gynnwys lluniau o dwneli, glowyr wrth eu gwaith, offer, merlod y pyllau glo, canolfannau meddygol, digwyddiadau cymdeithasol a chynnwys amrywiol arall.

Yn rhan o broject Gwaed Morgannwg, caiff y lluniau hyn eu catalogio, eu glanhau, eu digideiddio, eu cadw a’u hailgartrefu er mwyn i’r cyhoedd eu gweld nhw.

Dim ond glanhau sydd ei angen ar y rhan fwyaf o’r negatifau plât gwydr cyn cael eu digideiddio, ond mae mwy o ôl traul ar eraill.    Mae nifer o’r platiau wedi torri, neu mae’r emylsiwn wedi codi neu ddifrodi (Llun 5). Bydd angen rhagor o ddatrysiadau tai mwy cefnogol neu driniaeth gadwraeth fwy dwys.

Llun 5

Rhaid glanhau negatifau plât gwydr sydd heb eu difrodi cyn eu digideiddio a’u hailgartrefu.  Mae baw ar yr eitemau hyn yn gallu peri i’w cyflwr waethygu dros y tymor hir a gall fod yn weladwy ar y ddelwedd ddigidol.    Mae’n bwysig glanhau’r platiau hyn yn drwyadl cyn dechrau ar unrhyw gamau eraill o’r broses gadw.

I lanhau’r platiau, mae teclyn chwythu aer yn symud llwch a baw rhydd ar ochr yr emylsiwn ac ar ochr y gwydr.  Drwy ddefnyddio’r offeryn hwn, mae modd glanhau ochr emylsiwn y plât heb risg o grafu’r llun.  Nesaf, defnyddir ffyn gwlân cotwm wedi’u lapio mewn papur sidan, a’u trochi mewn cymysgedd o ddŵr ac ethanol i dynnu llwch a saim o ochr wydr y platiau.  Mae olion yn cael eu tynnu â ffon gwlân cotwm sych.

Llun 6

Mae’r platiau glân yn cael eu hailgartrefu mewn ffolderi wnaed o ddeunydd sy’n bodloni safonau’r Prawf Gweithgarwch Ffotograffig.    Rydym ni’n defnyddio ffolderi o feintiau gwahanol ar gyfer platiau sydd mewn fformatau amrywiol yn ôl yr angen (Llun 6). Câi’r eitemau hyn eu cadw mewn amlenni papur gwydr yn wreiddiol, sy’n fath o bapur caboledig sydd yn aml yn cael ei ddefnyddio at ddibenion cadw negatifau ffotograffig. Mae papur gwydr yn ddeunydd cadw amhriodol gan ei fod yn melynu gyda threigl amser a gall ddifrodi’r emylsiwn ffotograffig (Llun 7).

Llun 7

Ar ôl eu glanhau, mae’r platiau’n cael eu sganio ac mae delwedd bositif yn cael ei chreu.  Mae hwn wedyn yn cael ei ychwanegu at gatalog yr Archifau.

Llun 8

Mae angen cadw negatifau platiau gwydr sydd wedi torri mewn cas sy’n cadw’r darnau mân ac sydd hefyd yn eu cadw ar wahân er mwyn sicrhau na chaiff yr emylsiwn bregus ei ddifrodi wrth i’r teilchion gwydr gyffwrdd.  Mae’r cas newydd yn cynnwys sbwng plasterzote o fewn amgaead cerdyn sydd heb ei fyffro.    Mae’r cas newydd hwn yn ei gwneud hi’n bosibl cadw’r negatifau’n ddiogel a’u gweld  yn ôl yr angen heb dynnu’r teilchion unigol (Lluniau 8 a 9). Mae modd defnyddio’r cas syml hwn i gadw’r negatifau dros dro neu dros y tymor hir a pharhau i’w trin a’u hadfer eto yn y dyfodol.

Llun 9

Bydd y negatifau sydd wedi’u difrodi’n cael eu sganio a’u digideiddio, a bydd hynny’n lleihau’r angen i’w cyffwrdd ac yn sicrhau bod modd i’r cyhoedd weld y delweddau gwych hyn.

Stephanie Jamieson, Cadwraethwr Prosiect Glamorgan’s Blood

Slwtsh!

Flynyddoedd yn ôl, prynodd Archifau Morgannwg beiriant gwactod, sydd wedi bod yn hynod ddefnyddiol yn ddiweddar i becynnu negyddion nitrad ac asetad seliwlos a oedd yn dirywio, i’w trin yn ddiogel cyn eu rhewi. Roedd y staff cadwraeth yn dechrau pendroni ynghylch ffyrdd eraill o ddefnyddio’r peiriant pan ddaeth rhifyn mis Tachwedd o gylchlythyr ICON i law. Roedd yn cynnwys erthygl gan Hiromi Tanimura ar slwtsh-sychu llyfrau a ddifrodwyd gan ddŵr y tswnami. Datblygwyd y dull ‘squelch’ gan Stuart Welch, ac fe’i defnyddiwyd am y tro cyntaf yn 2002 wrth ddelio â difrod llifogydd Prâg yn Llyfrgell Genedlaethol y Weriniaeth Tsiec.

Roedd slwtshian yn swnio fel tipyn o hwyl! Felly, fe benderfynon ni ymchwilio i’r dull ymhellach a rhoi cynnig arno ein hunain. Treialwyd y dull ar ddau lyfr clawr caled modern – dad-dderbyniadau’r llyfrgell. Cawsant eu rhoi mewn bwced a lenwyd â dŵr a’i adael dros nos. Roedd tudalennau’r llyfrau wedi’u hymledu yn y treial cyntaf oherwydd roedden ni eisiau i’r cyfrolau fod mor wlyb â phosib.

Y bore nesa, cafodd y llyfrau eu tynnu allan o’r dŵr a gwasgwyd cymaint â phosib o’r dŵr allan ohonynt, yn ofalus iawn, gan ddefnyddio’n dwylo. Yna cawsant eu lapio mewn bondina (ffabrig polyester heb ei wehyddu), sy’n gweithredu fel dihangfa ac yn atal y cyfrolau rhag glynu wrth y papur newydd y maent wedi’u lapio ynddo, cyn iddynt gael eu bagio a’u pacio mewn gwactod yn y peiriant.

Mae lapio mewn bondina yn lleihau costau oherwydd mae’n atal inciau rhag llifo hefyd. Gellir defnyddio unrhyw fath o bapur amsugnol, gan gynnwys papur newydd, sy’n lleihau costau oherwydd ni fydd angen prynu symiau mawr o bapur blotio drud.

Ar ôl i’r gyfrol a’r deunydd lapio gael eu selio a’u pacio mewn gwactod, maent yn cywasgu i mewn i floc solet. Gan fod y gyfrol mor gompact erbyn hyn, caiff y dŵr ei wthio allan o’r byrddau a’r blociau testun i mewn i’r papur newydd. Unwaith y bydd y papur newydd yn wlyb caiff y broses ei hailadrodd gyda phapur neu flotwyr wedi’u rhoi rhwng y tudalennau wrth i’r gyfrol sychu. Ar ôl y 4 neu 5 newid cyntaf, dim ond bob 24 awr y bydd angen newid y deunydd lapio a’r deunydd rhwng y tudalennau.

Prif fanteision y broses hon yw, unwaith y bo’r gyfrol yn sych, mae’n dal i edrych fel cyfrol, yn agor ac yn cau fel y dylai wneud, yn wahanol i gyfrolau sy’n cael eu sychu gan aer, sy’n ymledu a thewhau. Mae gwaredu’r aer yn cael gwared ar y risg o lwydni, felly gellir cadw’r gyfrol mewn bag yn ei deunydd lapio am gryn amser. Mae’n rhwydd stacio cyfrolau cywasgedig, sy’n golygu bod angen llai o le i storio. Mae hyn, ynghyd â’r cyfnod y gellir eu gadael cyn newid y deunydd lapio, yn arbennig o ddefnyddiol wrth reoli argyfwng mawr, neu os bydd angen symud eitemau o un lle i’r llall.

Yr unig problem a welsom ni gyda’r dull hwn yw bod meingefnau’r cyfrolau yn cael eu gwthio i mewn, gan effeithio ar siâp y gyfrol i raddau, sy’n golygu bod ymyl blaen y blwch testun yn gwthio allan o’r byrddau. Ond mae’n bosibl bod hyn gan ein bod wedi defnyddio llyfrau modern a rwymwyd yn rhad. Rydyn ni wrthi’n arbrofi drwy ddefnyddio ffurfydd i ddal ymyl y bag a gyda chyfrolau hŷn, cadarnach, i weld a fydd y meingefn yn dal i symud. Ond ar y cyfan, rydyn ni’n mwynhau chwarae gyda’r peiriant a dweud wrth ymwelwyr ein bod ni’n slwtshian!

Delio â Ffilm Nitrad yn Archifau Morgannwg

Gall archifau ddal casgliadau o bob math o ddeunyddiau; popeth o femrwn, papur, seiliau cŵyr neu metel a reprograffeg ffotograff; i negatifau a wnaed o wydr, papur, nitrad seliwlos, asetad seliwlos a pholiestr. Caiff pob un o’r deunyddiau hyn eu heffeithio gan amodau amgylcheddol gwahanol gan ddiraddio mewn ffyrdd gwahanol, a gall rhai ohonynt beri risg sylweddol, gan gynnwys risg i iechyd pobl. Un o’r rhain yw ffilm nitrad seliwlos.

Defnyddiwyd ffilm nitrad seliwlos o tua 1889 i tua 1950. Cyn ffilm nitrad, defnyddiwyd negatifau plât gwydr. Roedd y rhain yn ddrudfawr a gallent fod yn anodd eu trin. Helpodd ffilm nitrad i boblogeiddio ffotograffiaeth amatur drwy ei gwneud yn fwy fforddiadwy i bobl. O ganlyniad, mae gan y rhan fwyaf o archifau nifer fawr o negatifau ffotograffig, gyda nifer wedi’u gwneud o ffilm nitrad ac asetad.

Mae nitrad seliwlos yn fflamadwy iawn a gall losgi hyd yn oed heb ocsigen, a hyd hyn oed o dan ddŵr! Mae ffilm nitrad hefyd yn gemegol ansefydlog; mae’n raddol droi’n felyn, yn frau ac yn ludiog. Mae’n rhyddhau sgil-gynhyrchion cyrydol niweidiol ac yn arogli’n chwerw, sy’n achosi i’r ddelwedd arian bylu, y rhwymwr gelatin i ddadelfennu ac, yn y pen draw, at ddinistrio’r negatif cyfan.

Yn ddiweddar, canfuwyd nifer fawr o negatifau nitrad seliwlos yn ystafelloedd diogel Archifau Morgannwg.

Ar agor y bocsys, canfuwyd bod y negatifau’n dadelfennu a’u bod yn rhyddhau arogl chwerw a mymryn yn gawslyd. Cawsant eu symud ar unwaith o’r stiwdio gadwraeth a’u gosod yn y cwpwrdd mygdarthu i sicrhau bod y gollyngiadau asid nitrig yn cael eu cadw mewn un lle. Drwy wisgo offer diogelwch personol a defnyddio uned echdynnu symudol roedd modd rhoi’r negatifau nitrad seliwlos mewn pecyn di-aer a’u cadw’n barhaol yn y rhewgell.

Cânt eu rhoi mewn pecynnau di-aer i’w diogelu rhag yr amgylchedd yn y rhewgell, i atal unrhyw beth arall a gedwir yn y rhewgell rhag eu halogi, ac atal y nwy a ryddheir gan y negatifau rhag halogi unrhyw beth arall yn y rhewgell. Drwy gadw’r negatifau yn y rhewgell mae modd atal dadelfennu pellach ag ymestyn oes y negatifau.   Bydd ffilm nitrad yn hylosgi mewn tymheredd poeth neu gynnes ac felly bydd eu cadw mewn lle oer yn helpu i atal hyn.

Nid dyma ddiwedd y stori; mae cynlluniau ar waith i ddigideiddio’r eitemau hyn, felly er efallai bod y negatifau mewn perygl, bydd y delweddau a gadwant ar gael yn y dyfodol.

Delio â llwydni

Fe’m hatgoffwyd yr wythnos ddiwethaf pa mor bwysig yw cael amodau storio sy’n cydymffurfio â safonau Prydeinig a rhyngwladol. Gwnaed cais am focs o ddogfennau yn yr ystafell ymchwil gan ein Huwch Archifydd, ac wrth ei gyflwyno darganfuwyd bod llwydni byw ar y dogfennau.   Ar y pwynt hwn fe’m galwyd i gadarnhau’r darganfyddiad.  Mae llwydni’n ffynnu mewn amodau storio gwael lle mae lleithder cymharol uchel a thymheredd uchel neu isel, ac yn bwydo ar y proteinau yn y memrwn, glud, seliwlos a seis sydd mewn papur.

Roedd y bocs o ddogfennau’n cael ei gadw mewn storfa allanol heb unrhyw systemau i fonitro a rheoli’r amgylchedd. Roedd mannau tamp ac amrywiadau tymheredd sylweddol, a’r cwbl yn bygwth lles hir dymor deunydd archif.  Amodau storio gwael oedd y prif ysgogiad dros adleoli’r gwasanaeth archif yn 2010.   Roedd angen y storfeydd allanol ers y 1960au oherwydd bod yr hen adeilad yn orlawn, ac ychydig iawn ohonynt oedd yn addas i’r diben.    Y newyddion da yw ar ôl cael ei symud i amodau storio sefydlog mae tyfiant llwydni’n arafu ac yn y diwedd yn marw, proses a all gymryd tua 5 mlynedd neu fwy.  Rydym yn ein pumed flwyddyn yn yr adeilad newydd gyda’r holl gasgliad ar y safle ac mewn cyflwr ardderchog.

Chwilio trwy bocsys am arwyddion llwydni

Er mwyn gwneud yn siŵr, roedd rhaid archwilio eitemau a chasgliadau eraill a gedwid yn yr un storfa allanol â’r bocs hwn. Gyda chymorth Amanda (un o’r gwirfoddolwyr cadwraeth) a Mary (sydd gyda ni ar brofiad gwaith) fe wnes i ddechrau ar helfa llwydni. Hyd yma rydym wedi darganfod olion llwydni mewn 30 bocs. Pan ddarganfyddir llwydni mewn bocs, caiff ei symud i ardal ar wahân lle gall y llwydni sychu allan cyn dechrau ar y gwaith glanhau. Gellir gwneud hyn drwy ddefnyddio teclynnau arbenigol a gwisgo dillad amddiffynnol gan fod y llwydni nid yn unig yn frwnt, ond hefyd yn gallu bod yn beryglus i iechyd.

Glanhau dogfennau a effeithiwyd gan lwydni

Gall llwydni fod yn y dogfennau cyn iddynt ddod atom ac mae gennym nawr system (a lle) i wirio pob rhodd a’u glanhau a’u pecynnu cyn eu rhoi ar y silff yn yr ystafelloedd diogel.  Roedd y darganfyddiad diweddar yn ein hatgoffa o’r hen ddyddiau drwg ac yn ysgogiad i barhau â’r gweithdrefnau newydd.  Ar hyn o bryd mae staff yn gwirio pob bocs yn y casgliad i gadarnhau eu lleoliad a’u cynnwys.  Mae anghenion cadwraethol yn cael eu nodi ac mae adnabod llwydni’n flaenoriaeth.

Mae defnyddwyr a staff yn rhoi sylwadau rheolaidd ar ba mor fuddiol yw bod mewn cyfleuster pwrpasol. Mae’n beth da ein bod ni’n cael ein hatgoffa bod mwy o angen symud y dogfennau na’n symud ni!