Llythyr Adref: Carbondale i Aberdâr

Mae gan Archifau Morgannwg nifer o eitemau yn ymwneud â phobl leol a ymfudodd i UDA.  Ymhlith y rhain mae llythyr gan Daniel a Jane Scurry o Carbondale, Pennsylvania, at eu perthynas Phillip Rees o Aberdâr, a ysgrifennwyd ar 6 Chwefror 1847 (cyf. D403/1).

Allfudwr Cymreig oedd Daniel Scurry i dalaith Pennsylvania yn Unol Daleithiau America.  Dechreuodd Cymry ymgartrefu ym Mhennsylvania am y tro cyntaf yn ystod diwedd yr 17eg ganrif. Denodd datblygiad y diwydiannau glo a haearn o amgylch Scranton a Wilkes Barre o ddiwedd y 18fed ganrif – ac yn enwedig yn ystod canol a diwedd y 19eg ganrif, nifer fawr o weithwyr medrus o Gymru, llawer ohonynt yn tarddu o gymoedd Sir Gaerfyrddin, Sir Forgannwg a Sir Fynwy, gyda chefndiroedd diwydiannol tebyg. Dechreuwyd cloddio glo caled yn ardal Carbondale ym 1812 ac agorodd y pwll sylweddol cyntaf ym 1831.

Ni wyddom bron ddim am Daniel Scurry ac nid yw ei gyfenw wedi’i nodi yn Aberdâr nac unrhyw un o’r plwyfi cyfagos ar yr amser yr ysgrifennwyd y llythyr. Roedd yn amlwg yn un o’r nifer fawr o allfudwyr o Gymru a ddechreuodd gyrraedd Pennsylvania ar ddiwedd y 18fed a’r 19eg ganrif.  Roedd llawer o’r allfudwyr o Gymru hyn hefyd yn Gymry Cymraeg ac yn anghydffurfwyr crefyddol a sefydlodd sefydliadau a chapeli diwylliannol Cymreig yn eu mamwlad newydd. Roedd Daniel Scurry yn siaradwr Cymraeg, ac mae ei lythyr wedi’i ysgrifennu yn Gymraeg.  Fodd bynnag, dirywiodd y Gymraeg yn UDA yn ystod y 19eg ganrif wrth i’r genhedlaeth gyntaf o allfudwyr a’u disgynyddion gael eu cymhathu i’r gymuned Saesneg ei hiaith ehangach.

Roedd Jane, gwraig Daniel, yn chwaer i Phillip Rees o’r Welsh Harp Inn, Commercial Street, Aberdâr. Cofnodir Phillip Rees a’i wraig Sarah yng nghyfrifiad 1851 yno. Disgrifir Rees fel tafarnwr, a aned yn Aberdâr, yn 58 oed, a ganed Sarah yn Nhyndyrn, sir Fynwy, 60 oed. Cofnodir Rees yn y llyfr ardrethi cyntaf sydd wedi goroesi yn y dafarn ym 1844 ond nid oes sôn amdano yng nghyfrifiad 1841. Adeg cyfrifiad 1851 roedd ganddynt ddwy ferch, Mary 24 oed ac Elizabeth yn 27 oed, yn ddi-briod ac wedi’u geni yn Aberdâr. Mae eu carreg fedd ar y cyd ym mynwent Eglwys Sant Ioan yn cofnodi marwolaeth Philip ar 11 Gorffennaf 1860,yn  67 oed, a marwolaeth Sarah ar 10 Chwefror 1861, yn 70 oed.

Mae llythyr Daniel yn ymwneud â materion personol a theuluol a’r sefyllfa wleidyddol yn Unol Daleithiau America.  Mae’n ysgrifennu am salwch personol a theuluol, gan ddweud yn gyntaf sut y syrthiodd tunnell o lo ar ei droed a thorri sawl asgwrn.  Roedd ofnau y byddai’n rhaid ei dorri ffwrdd, ac mae Daniel yn sôn am sut y mae wedi treulio 6 wythnos yn y gwely, ond mae bellach yn cerdded gyda ffyn. Ond er gwaethaf hyn mae’r meddygon yn dweud y gallai fod flwyddyn o leiaf cyn y gall weithio eto.  Mae’n dweud wrth Philip Rees fod ganddo 7 o blant yn byw, ond mae’n ysgrifennu am golli ei fab ieuengaf Thomas i golera’r flwyddyn flaenorol, yntau ond yn 1 flwydd 2 fis oed.

Mae Daniel yn disgrifio Pennsylvania fel talaith ffyniannus, gyda digonedd o waith a chyflogau da.  Mae’n ysgrifennu am y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, a’i obeithion am heddwch.  Mae Daniel hefyd yn sôn am ei gydymdeimlad â’r rhai ym Mhrydain ac Iwerddon sy’n dioddef oherwydd newyn.

Mae’r llythyr ar gael i’w archwilio yn yr ystafell chwilio yn Archifau Morgannwg.  Mae rhagor o fanylion am ein horiau agor a’r gwasanaethau rydym yn eu cynnig ar gael ar ein gwefan www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Dyddiaduron Henry Fothergill: Cysylltiadau Llafur a Streic Aberdâr 1861

Mae’n anodd i ni heddiw werthfawrogi’n llawn rym perchnogion glo a haearn De Cymru yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd llawer yn ymddwyn fel arglwyddi maenorol a phob gweithred o’u heiddo yn effeithio ar fywydau eu gweithwyr – cyflogaeth, tai, cynhaliaeth ac iechyd. Fodd bynnag, doedd bod yn berchennog ar, a rhedeg gwaith haearn ddim i’r gwangalon – roedd gofyn am grebwyll busnes cryf, nerfau o ddur, gallu technegol ac enw da yn y gymdeithas i allu llwyddo.  A llawer o gyfalaf. Roedd elw anferth yn barod ar eich cyfer os oeddech yn ddigon cyfoethog, yn ddigon didrugaredd a digon dewr i oroesi troeon bywyd yn y fasnach haearn.

Mae dyddiaduron cynnar Henry (1860-64) yn rhoi golwg unigryw i ni ar ei berthynas â’i weithwyr, gan roi disgrifiad cyfredol o anghydfodau diwydiannol ar ddechrau’r 1860au o safbwynt y meistr haearn.

I feistr haearn yn cyflogi niferoedd anferth o lowyr a gweithwyr haearn, roedd gostyngiadau bychan i gyflog unigolyn yn gallu golygu’r gwahaniaeth rhwng elw (a difidendau i fuddsoddwyr awyddus) a cholled. Yn ddealladwy, roedd y rheiny a weithiai yn galed yn y pyllau a’r gwaith haearn, mewn amodau dychrynllyd am ychydig o gyflog, yn gwrthwynebu unrhyw doriadau mewn cyflog yn chwerw. Doedd y fasnach haearn ei hun, oedd yn enwog am ei natur anwadal lle byddai pris haearn yn amrywio yn ddramatig a sydyn, ddim yn helpu ‘r sefyllfa. Pan fyddai pris haearn yn uchel, disgwyliai’r gweithwyr dderbyn cyflogau uwch ond roeddent yn amharod i dderbyn gostyngiadau os oedd pris haearn yn disgyn unwaith eto. Roedd hyn yn gur pen i’r perchnogion oedd yn ceisio cadw cydbwysedd rhwng disgwyliadau’r gweithwyr a rhai’r buddsoddwyr mewn economi ansicr – cur pen digon cyfarwydd i’r teulu Fothergill.

Mae adroddiadau papur newydd ar Derfysg Merthyr ym 1831 yn honni:

…they originated from a recent reduction in the men’s wages at Merthyr, arising from the depressed state of the Iron Trade, and from the pernicious and oppressive nature of the Truck Shops in the surrounding districts [The Cambrian, 11 Meh 1831].

Targedwyd ewythr Henry, Rowland Fothergill, a oedd bryd hynny yn bartner rheoli yng Nghwmni Haearn Aberdâr, gan y terfysgwyr a ruthrodd dros y bryn o Ferthyr i Abernant ac ysbeilio ei gartref:

…with clubs and menaces compelled him under penalty of his life, to sign a paper, stating that he had not declared that the miners of Mr. Crawshay were getting 5s. per week more than his own [The Cambrian, 11 Meh 1831].

Gyda thwf diweddarach y Siartwyr ac undebau llafur daeth anghydfodau a streiciau yn fyw cyfarwydd. Yn ddealladwy efallai, doedd Rowland Fothergill ddim yn goddef cynhyrfwyr gwleidyddol.  Ysgrifennodd The Welshman, 8 Gorff 1842, Some of the leading men from the Aberdare Iron Works, connected with the Chartists, have been dismissed from works in consequence of their political views. The Distress everywhere is great.

Dyma fwrw ymlaen i fis Ionawr 1860, pan ddechreuodd dyddiaduron Henry. Roedd estyniad ac adnewyddiad Richard, brawd Henry, o Dŷ Abernant bron wedi ei gwblhau, a Henry ei hun yn symud i’w gartref newydd Canal House yng Nghwmbach, Aberdâr.

Does dim rhaid i ni ddarllen yn hir yn y dyddiadur cyntaf [D553/1] i ddod o hyd i natur ddidostur Henry:

t.43, Thu 12 Jul 1860, The 2nd Heaters in no 1 mill standing out because I make them turn the piles twice properly so I stopped the mill for rest of week and shall send all the Puddled Iron to Taff Vale.

 

t. 44, Mon 16 July 1860, By first train to Aberdare mill men wanting to work again, won’t let them begin yet as a slight punishment

t.84, Thu 13 Dec 1860, Called on James 8 a.m. about a man trying to obtain money from me in the County Court under plea of my having hit him which I did do with a good will as he was neglecting his work, after breakfasting Edwards and James went with me to see Rees of the County Court and left the matter of the lad in his hands to compromise the matter and so end it.

t.120, Thu 25 Apr 1861, …caught a puddler stealing a long puddled Bar from Railway. Collared him and made him beg to pay and have stopped against him 20/- for the trick.

Ym mis Ionawr 1861, mae Henry yn cwyno am ddirywiad yn y farchnad. Erbyn Ebrill, mae’r gweithwyr yn poeni am doriadau yn eu cyflogau ac yn grac am fod y teulu Fothergill yn parhau i weithredu’r system Tryc, er iddyn nhw gael eu dirwyo yn drwm am wneud hynny ddeng mlynedd ynghynt.

Gyda streic gostus ar y gorwel, mae Richard Fothergill, brawd Henry, yn ceisio ymgynghreirio â meistri haearn eraill Cymru i osod lefel cyflog is ar draws gweithfeydd haearn De Cymru. Roedd yn awyddus i weithwyr weld eu hunain yn cael eu trin yn hafal, yn enwedig yng nghymoedd Merthyr ac Aberdâr, er mwyn osgoi anghydfodau.

Mae Casgliad Cwmni Haearn Dowlais yn cynnwys gohebiaeth rhwng Richard Fothergill a George Clark, rheolwr Dowlais.

16 Ebr 1861 – Richard Fothergill i Clark [DG/C/5/9/2]:

I am favoured with your letter of yesterday and note all your remarks. I quite agree with you in your opinion of the Trades and also that the selling price of Iron must leave a loss in the manufacture only to be mitigated by a reduction in the rate paid for labour: a readjustment of wages such as you and I have discussed would sensibly relieve cost, for owing to the improved appliances of the day and the changed system of manufacture that obtains; the Firemen generally are in receipt of wages preposterously in excess of the other classes of workmen, who ought also though “to take” (as you most properly urge) their share in the distress……

Individually I am old fashioned enough to think a good deal of a sovereign spent in vain, it is therefore to my mind very trying to see so many of my hard earned sovereigns swilled away each Pay Saturday, and though our Wages account of £3,000 a week looks small alongside your operations; 20 percent in Firemen and 10 percent with Colliers and others would save us upwards of £20,000 a year.

Mae ymdrechion Richard yn methu – all y meistri haearn ddim cytuno a ddylai’r gostyngiad fod yn weithredol ar gyflogau’r glowyr yn ogystal â’r gweithwyr haearn ac mae’r gweithwyr yn mynd ar streic [D553/1].

t.119, Tues 23-Wed 24 Apr 1861, To Cardiff, I mean Merthyr, with A Hankey & arranged with Menelaus of Dowlais to give notice of a reduction generally!!!

t.127, Tues 7 May 1861, Mill going badly short of men.           

t.131, Wed 29 May 1861, Message sent over – Rhymney etc, would only reduce 10% forges and mills our men all out still.

t.132, Mon 3 June 1861, Aberdare – heap of puddlers round me at my office wanting discharges, I refused to give them.

t.133, Thu 6 June 1861, Telegraph from Richard to blow out remainder furnaces which is consequently being done No 2 Abernant is now going out only two will then be left and those are at Aberdare.

t.134, Fri 7 June 1861, Wrote to Rich asking consent to light should the men wish to work (Puddlers).

t.134, Sat 8 June 1861, Meeting with James in office, after discussion gave orders to Evan Evans to blow out No 2 Aberdare immediately- Puddlers being still stubborn.

t.134, Mon 10 June 1861, Showery- Train to Aberdare – called at James in James’ office No2 furnace now out therefore only 1 furnace out of the six is now in blast which is No1 Aberdare mill men at Taff Vale.

t.135, Wednesday 12 June 1861, …out in works about 2 o’clock –“very slow” – nothing going on except gradually blowing out the blast furnaces and sending off coal for sale….

t.136, Thursday 13 June 1861, walked to Eaglesbush [home of the Miers family]….A splendid, Lobster, Ham Strawberries etc for breakfast.

t.137, Friday 14 June 1861, …deputation of Puddlers wanting to work again “but on their own Terms” – I refused to entertain the idea.

t.139, Wednesday 19 June 1861, Telegram from Richard – “start one” forge and only one, and keep furnace at Llwydcoed ‘in’….Arranged with John Evans to light mills at No 3 forge tonight.

t.139, Thursday 20 June 1861, Wrote to Richard in London. No 3 forges started 20 furnaces, and mill 4 on 2 Morayshire Rails slow.

t.141, Monday 24 June 1861, Started No 3 and 4 forges No 1 mill 6 on 3 –No 2 mill 2 on 1 saw Richard by the office.

t.144, Monday July 1 1861, To Abernant with Richard and I went through the various degrees of reduction with regard to the workmen.

t.145, Thursday July 4 1861, At the office went through the proposed different reductions with John Evans, in the works late in the evening.

Mae cofnod diweddarach yn y dyddiadur [D553/6] yn cadarnhau gelyniaeth Henry at yr Undebau:

t.109, 11 Mar 1864, In the mill at 9.30am trying a yield & pricing on the work, in one furnace especially (David Darby a lazy plotting “Union” man)

Mae’n anodd dod o hyd i enghraifft well o agwedd ffroenuchel Henry na’i ymffrost iddo fwyta cimwch, ham a mefus i frecwast tra bod ei weithwyr yn cael eu llwgu nes gorfod mynd nôl i’r gwaith.

Erbyn Hydref y flwyddyn honno, ymddengys fod pethau wedi tawelu. Roedd cyflogaeth dda i weithwyr ac roedd y mwyn haearn wedi’i brosesu yn dilyn cau gwaith haearn Hirwaun yn 1859. Ond ni pharodd yr heddwch yn hir ac fe effeithiwyd ar Gwmni Haearn Aberdâr ynghyd â nifer o byllau glo a gweithfeydd haearn eraill yng Nghymru gan streiciau am flynyddoedd i ddod.

Corinne Evans, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

Dyddiaduron Henry Fothergill: Arloesi ac Arbrofi

Mae’r dyddiaduron cynnar yn cynnwys adroddiadau cyfareddol o arbrofion Henry i gynhyrchu mwy o haearn o ansawdd addas ar gost is (roedd haearn yn cael ei raddio yn ôl ei safon gyda graddfeydd penodol ar gyfer nwyddau penodol). Roedd llwyddiant yn golygu elw uwch i’r cwmni, cymeradwyaeth ei frawd, Richard, a bonws cyflog haeddiannol. Treuliai Henry oriau hirion yn y gweithfeydd a’r melinau rholio yn ceisio lleihau unrhyw amhureddau yn yr haearn gorffenedig allasai gyfaddawdu ar nerth a/neu hydrinedd yr haearn.

Roedd y broses gwneud haearn yn dechrau gyda mwyndoddi’r deunyddiau crai – mwyn haearn, golosg a charreg galch – yn y ffwrnes chwyth. Dibynnai’r mwynfeydd haearn cynnar yng Nghymru ar fwyn haearn wedi ei gloddio yn lleol, math a elwid yn ‘rhubanddu’ (yn sylfaenol carreg mwyn haearn yn cynnwys glo), ond erbyn y 1860au daeth yn fwy cost effeithiol i fewnforio mwyn hematit o Cumbria neu Sbaen. Yn aml, cai mwyn hematit, oedd yn cynnwys mwy o fetel na’r rhubanddu, ei gynhesu yn absenoldeb awyr er mwyn tynnu unrhyw wlybaniaeth ac amhureddau anfetelaidd cyn mwyndoddi, proses a elwid yn ‘galchynnu’. Roedd calchynnu yn trawsnewid yr ocsid haearnaidd o fewn yr hematit yn ocsid fferrig, Fe2O3.

Byddai hematit a galchynwyd, golosg a charreg galch yn cael eu llwytho (‘tanio’) i dop y ffwrnes a’i gynhesu. Byddai peiriant a yrrwyd gan stêm yn tanio awyr boeth trwy dyllau ‘(tuyeres’) ger gwaelod y ffwrnes i gadw’r tymheredd a’r cyflenwad ocsigen. Byddai carbon monocsid (o’r golosg) yn lleihau’r ocsid fferrig (o’r hematit) i ffurfio haearn tawdd tra byddai amhureddau yn cyfuno â’r calsiwm carbonad (carreg galch) i greu slag oedd yn arnofio ar ben yr haearn. Gellid gyrru’r haearn hylif wedyn trwy dap i fowldiau a elwid yn foch.

Trawsffurfiwyd haearn crai yn haearn bwrw trwy ‘bwdlo’. Wedi gosod patent arno gan Henry Court yn 1783, roedd pwdlo yn golygu aildwymo’r haearn crai mewn ffwrnes doddi (ffwrnes lle nad yw’r tanwydd yn dod i gysylltiad â’r cynnyrch). Byddai’r ‘pydlwr’ yn troi’r haearn tawdd trwy agoriad yn y ffwrnes bwdlo gyda gwialen hir â bachyn arni. Wrth i’r carbon sy’n weddill gael ei losgi ymaith, byddai pwynt toddi’r haearn yn cynyddu gan ffurfio talpiau gweddol galed o haearn. Ar yr adeg dyngedfennol, byddai’r pydlwr yn defnyddio’i wialen i weithio’r talpiau ynghyd i ffurfio un lwmp neu belen y byddai wedyn yn ei dynnu oddi yno yn sydyn, un ai i’w symud i ail ffwrnes bwdlo i’w buro ymhellach, neu i’r efail i’w forthwylio neu ei rolio, gan ddibynnu ar safon yr haearn oedd ei angen. Byddai’r morthwylio a’r rholio yn gwasgu unrhyw amhurdeb oedd yn weddill allan o’r haearn. I wella’r ansawdd ymhellach ac i sicrhau bod cysondeb unffurf i’r cynnyrch gorffenedig, câi barau haearn eu torri, eu pentyrru (gan y ‘pentyrwyr’ oedd yn aml yn wragedd neu’n ferched), eu clymu ynghyd â strapiau haearn, eu hail dwymo a’u rholio drachefn.

Byddai ansawdd yr haearn bwrw gorffenedig hefyd yn dibynnu i raddau helaeth ar lefel yr amhureddau oedd yn weddill o’i fewn. Roedd carbon, silicon, ffosfforws a sylffwr oll yn effeithio ar wydnwch, cryfder a pha mor hawdd fyddai’r haearn i’w forthwylio. Byddai gormod o garbon yn gwneud yr haearn yn rhy frau, rhy ychydig yn ei wneud yn rhy feddal. Byddai cael y cydbwysedd cywir yn aml yn fater o brofi a methu. Roedd Henry fodd bynnag yn benderfynol o fabwysiadu agwedd fwy gwyddonol, gan hyd yn oed fynychu darlithoedd cemeg.  Disgrifia lawer o’i arbrofion yn ei ddyddiadur [D553/3]:

t.147-48, Tue 27 Jan 1863,…up to Works met Richard; trying lots of experiments with bits of Rail under Hammer, and in nitric acid; had report of assay from Dr Noad of the Forge cinder, the piece simply calcined contains sulphur 1.43 per cent, the cinder calcined and afterwards re-calcined for 24 hours in a puddling furnace and afterwards allowed to cool gradually on the ground contained sulphur 0.306 per cent, the cinder that went through the same process as the latter, but was cooled immediately in water contained sulphur 1.26 per cent, so the water apparently did away with nearly all the good of the second calcining, and seemingly during the action of cooling while exposed to the atmosphere is the time when the sulphur is disgorging itself from the cinder, and not while so long in the fire; re-calcined some more today only keeping it in the Puddling Furnace about an hour to heat it red hot through and after cooling gradually, sent a piece of it and a piece of the same lot not re-calcined to Dr Noad again to see the result of only heating through.

t.154, Wed 4 Feb 1863, ..Letter and result of assay of cinder from Dr Noad that I sent him 27th inst: sulphur in cinder simply calcined but solid 2.28 per cent; sulphur in cinder calcined and heated again through for an hour in Puddling furnace 1.75 per cent..

Roedd Dr Henry Minchin Noad, Cymrawd yn y Gymdeithas Frenhinol, yn Athro Cemeg yn Ysbyty St George yn Llundain.

Un dull o gynyddu cyfanswm yr haearn tawdd oedd ychwanegu copras i’r ffwrnes.  Er gwaethaf ei enw, does ganddo ddim i’w wneud â chopr. Yr enw cyffredin yw ar gyfer sylffid fferws amrwd, FeSO4.7H2O, sy’n trawsnewid wrth gael ei boethi gan ffurfio ocsid fferws, Fe2O3 (yr un ocsid ag sydd i’w gael mewn hematit).

D553/6, t.10, Wednesday 28th October 1863, Sent to Jones for copperas to mix with the pig iron in Forges while it is boiling. Richards idea to try if it improves the quality of the iron, it comes from tin works.

t.21, Saturday 7th November 1863, Wrote The Ystalyfera Iron Co. for two casks of Copperas to try again in puddling Furnaces.

Dull arall oedd defnyddio gwaelod haearn bwrw yn y ffwrnes yn lle tywod:

D553/1, t.72, Sun 29 Oct 1860, Mill here working busily on 10 furnaces trying an experiment with a cast iron bottom instead of sand.

Arbrofodd Henry hefyd â’r modd y byddai barrau heyrn bwrw yn cael eu pentyrru:

D553/4, t.1-2, Thu 19 Feb 1863: Back to Hirwaun 1st train; I to mill at 8 o clock and saw 2 Rails rolled, Bombay D. H. section, from piles made as follows, 8 x 2 in slab (of all metal piled in our usual way and worked edgeways) top and bottom, 2 – 4½ x 1/8 pieces of metal next each slab and remainder of pile (to form centre of Rail or Stem) Boiling 8 in: wide in two pieces as usual; (mistake above) slabs 8 x 2 in: not made in ordinary way but made thus, all metal Bars piles 9 in: wide and on their flats up 6 in: solid in the pile; the remaining 3 in: wanted to complete proper height of pile composed of metal bars 1 1/8 in thick 3 in: wide, 9 in: long and piled edgeways across the piles, to within 3 in: of each end of pile, which 3 in: was filled up with 3 small pieces of metal lying flat, so as to keep up in their position the series of pieces of metal standing on edge, this pile rolled flat made a scandalous bad Bar, cracking across the surface from end to end; the two Rails however though made with such bad looking slabs came out perfectly good in the heads; 2 other Rails I had rolled with 8 x 2 in: slab of ordinary make for one head, and the other head, made from a series of 8 x 3½ x ¾ No 2 Blaina Iron Bars placed across pile edgeways the same way as the metal in pile for slab as explained above, the blooming of this pile tore the pieces apart much….

Roedd llawer o’r haearn yn cael ei ddefnyddio i wneud rheiliau a chadeiriau i’r rhwydwaith reilffordd oedd yn prysur ehangu, adref a thramor, yn enwedig yn yr India. Byddai llawer o weithfeydd haearn yn cyflogi eu harolygwyr eu hunain fyddai’n gyfrifol am reoli ansawdd. Fodd bynnag byddai’n well gan gwmnïau rheilffyrdd yn aml yrru eu rhai eu hunain i fonitro’r cynhyrchu – oedd yn dân ar groen Henry a’i frawd, George, yn Nyffryn Taf.

Mae John Addis yn adrodd y stori ganlynol yr honnir iddi gael ei hadrodd gan Mr Bateman, asiant Fothergill’s yn Llundain, wrth James Dolphin, a gyflogwyd gan y Crawshays:

When the Inspectors make any fuss as to the Rails being of bad quality and not according to specification, Mr. Bateman takes it upon himself to order 2 or 3 Rails made entirely of No.2 Iron and frequently some of the whole of which are No. 3. These are sent up to the Engineers and Headmen of the line or Company whom the rails are for, who are of course delighted with them. This quite upsets the Inspectors and they never take any more trouble about looking after them and let them all pass [Addis, John P. (1957) The Crawshay Dynasty: A study in industrial organisation and development, 1765-1867. Caerdydd:  Gwasg Prifysgol Cymru, t.121].

Mae’n annhebygol na wyddai’r brodyr Fothergill o arfer twyllodrus Bateman o lenwi archeb â Rheiliau rhif 1 (y radd isaf o haearn) pan fo’r Cwmni Rheilffordd wedi archwilio Rhif 3. Oedd hyn yn rhywbeth a esgusodwyd gan Henry neu ai ei anwybyddu a wnaeth?

Er hynny, roedd bri ar reiliau Aberdâr yn parhau ddigon i ddenu sylw’r miliwnydd o fentrwr rheilffyrdd, Sir Samuel Morton Peto, a gyfarfu a Henry ar ymweliad â’r gwaith ym mis Ionawr 1863. Derbyniodd Sir Morton, oedd yn allweddol yn adeiladu nifer o fannau enwog yn Llundain gan gynnwys Tŷ’r Cyffredin a Thŷ’r Arglwyddi a Sgwâr Trafalgar, ei farwniaeth am adeiladu rheilffyrdd yn ystod Rhyfel Crimea i gyflenwi lluoedd Prydain.

Roedd y gystadleuaeth ymhlith gweithfeydd haearn De Cymru yn ffyrnig. Wrth ddarllen manylion arbrofion Henry, ys gwn i a oedd Henry hefyd yn cystadlu gydag ef ei hun.

Corinne Evans, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

Dyddiaduron Henry Fothergill: Cysylltiadau Teuluol

I mi, un o’r pethau mwyaf braf am drawsgrifio dyddiaduron Henry oedd ymchwilio i gefndiroedd y bobl mae’n eu henwi – ei deulu, ei ffrindiau a’i gysylltiadau busnes. Wedi dod i wybod am hanes y teulu Fothergill, rhoddodd hynny fywyd i eiriau Henry a hefyd i fy nychymyg innau.   Dechreuais i ystyried y teulu fel cymeriadau mewn nofel yn hytrach na phobl go iawn yn byw profiadau bywyd go iawn (mae’n rhaid fy mod wedi darllen gormod o waith Alexander Cordell!)  Felly pwy yn union oedd y teulu Fothergill a beth oedd eu rôl yn natblygiad diwydiannol Bro Morgannwg?

Cychwynnodd cysylltiad y teulu â masnach haearn de Cymru gyda thaid Henry, Richard (1758-1821). Gadawodd ei swydd deuluol yn Lowbridge, Westmorland i ddod yn adeiladwr yn Clapham, de Llundain. Ar ôl priodi Elizabeth Rowland yn 1788, symudodd ei deulu i Gaerllion, gan fyw yn Back Hall am gyfnod. Yn dilyn ei lwyddiant yn y diwydiant haearn ym Mhont Hir, daeth yn bartner mewn llawer o leoliadau gwaith haearn eraill megis Tredegar, Sirhowy a Phenydarren.

Roedd gan Richard ac Elizabeth 3 mab; Richard II, Thomas a Rowland. Yn 1846 ar ôl achos llys chwerw, daeth Rowland, ei fab, yn berchennog-reolwr ar Waith Haearn Abernant a Llwydcoed (a elwid hefyd yn Upper Works) yn Aberdâr. Moderneiddiodd y ddau leoliad gwaith haearn a chynyddu allbwn nes i Gwmni Haearn Aberdâr ddod yn un o brif gyflenwyr rheiliau a chadeiriau haearn gyr ar gyfer y rhwydwaith reilffyrdd a oedd yn ehangu’n gyflun.

Yn y cyfamser, etifeddodd Richard II, a briododd â Charlotte Elderton yn Lambeth, Llundain yn 1822, Dŷ Lowbridge, Westmorland. Cawson nhw 11 o blant – 4 bachgen a 7 merch: Richard III (1822-1903), Charlotte Elizabeth (1824-1907), Elizabeth (1825-1859), Mary Anne (1826-1851), Harriet (1828-1873), Martha Isabella (1830-34), Emma (1831-1914), George (1833-1915), Agnes (1834-1850 neu 52), Henry, awdur y dyddiadur, (1836-1914) a Thomas Rowland (1839-1909).

Gweithiodd Richard III, y mab hynaf, fel prentis i’w Ewythr Rowland er mwyn dysgu popeth y gallai am agweddau technegol a busnes y diwydiant haearn. Pan ymddeolodd Richard i Gastell Hensol yn 1848, penododd Richard III yn rheolwr cyffredinol gyda’i dri brawd iau yn gweithio gydag ef – Tom a George yng Ngwaith Haearn Bro Taf a Henry yn Llwydcoed ac Abernant.

Dechreua dyddiaduron Henry yn 1860 pan oedd yn 24 oed a symudodd o Venallt yn Nyffryn Castell-nedd (y teulu Fothergill oedd yn berchen ar Waith Haearn Venallt yn Cwmgwrach) i’r prif Dŷ Canal. Ceir disgrifiadau manwl am y gwaith adfer y mae’n ei wneud ar ei gartref newydd, a oedd yn cynnwys ychwanegu tŷ adar lle cafodd gyfle i ymddiddori yn un o’i hoff ddiddordebau hyd oes, sef casglu adar egsotig.  Er iddo symud oddi yno, cadwodd gysylltiadau agos iawn â’i gydweithwyr a’i ffrindiau yn Nyffryn Castell-nedd, megis y teulu Miers o Aberdulais Forge.

Erbyn 1860, roedd Richard III, sef brawd hŷn Henry, wedi priodi ddwywaith. Elizabeth Lewis, merch i Edward Lewis, asiant camlesi, a chwaer i James Lewis o Blas-draw, oedd ei wraig gyntaf. Daeth James Lewis a’i frawd Evan yn ffrindiau da iawn â Henry. Prynodd James, y meistr glo, Gwmni Haearn Aberdâr ar ôl iddo fynd yn fethdaliad yn 1875, ond cyn bo hir caeodd yr holl waith haearn er mwyn canolbwyntio ar y pyllau glo cysylltiedig. Cymerodd awenau Tŷ Abernant hefyd ar ôl i Richard III ymddeol i Dŷ Sion, Dinbych-y-pysgod.

Bu farw Elizabeth yn 1849, yn fuan ar ôl genedigaeth eu merch, Elizabeth, a ddaeth yn drydedd wraig i Charles Kemys-Tynte (1822-1891) o Gefn Mably yn hwyrach.

Yn 1850, priododd Richard III â Mary Roden (1833-1909), chwaer William Sargeant Roden, meistr haearn o Swydd Stafford, a Richard Brown Roden o waith haearn Pont-y-pŵl ac Abersychan. Cafodd y cwpl 6 o blant: Richard Thomas Fothergill (1852-1877); Mary Roden Fothergill (1853-1889); Helen Constance F. Fothergill (1855-1907); Ada Francis Fothergill (1858-1939); Sydney Roden Fothergill (1864-1943) a Theodore Roden Fothergill (1869-1895). Roeddent yn byw yn Nhŷ Abernant, a byddai Henry’n arfer mynd yno’n aml. Daeth Tŷ Abernant, a’i hadeiladwyd yn wreiddiol gan un o sefydlwyr Gwaith Haearn Abernant, James Birch, ac yna ei ehangu a’i foderneiddio gan Richard, yn Ysbyty Cyffredinol Aberdâr mewn blynyddoedd i ddod.

Roedd Mary Roden yn dod o deulu adnabyddus o feistri haearn Swydd Stafford. Roedd ei mam, Ann Brown, yn chwaer i Thomas Brown, rheolwr gyfarwyddwr Cwmni Ebbw Vale, ac yn ferch i Richard Brown. Creodd Richard Brown y mecanwaith ar gyfer locomotif Trevithick yn 1803, a hefyd sefydlodd y melinau bar haearn llwyddiannus yn Nantyglo.

Roedd brodyr Mary Roden hefyd yn feistri haearn dylanwadol. Daeth William Sergeant Roden (1829-1882) yn bartner yn y Cwmni Bar Haearn Shelton, Stoke-on Trent yn 1857 a symudodd gyda’i deulu i Etruria Hall, cyn-gartref Josiah Wedgewood.

Priododd Richard Brown Roden (RBR) ag Emma Fothergill, chwaer Henry, yn 1855 yn Westmorland.  Cawson nhw un plentyn, Emmeline Roden Fothergill, a anwyd yn 1856. Cyflwynodd Emma ddeiseb gwahanu gyfreithiol i RBR ym mis Ebrill 1869, gan gofnodi godineb RBR gyda Mary Pritchard, y forwyn barlwr. Dilëwyd yr achos ym mis Mai 1872. Roedd yn ymddangos bod brodyr Emma yn gefnogol iawn ohoni, gan fynd gyda hi i’r llys yn San Steffan. Yn ddiweddarach, symudodd RBR i Corsica i oruchwylio gwaith y Mwyngloddiau Arian a Phlwm yn Calvi pan fu farw ei reolwr gwaith. Diswyddodd rai o’r gweithwyr oherwydd ei fod yn credu bod y mwyngloddiau’n gorgyflogi.   Efallai mai dyma un o resymau dros ei lofruddiaeth; saethwyd ef yn ei gefn wrth iddo adael ei gartref ym mis Mawrth 1887, gan gyn-bensaer mwynglawdd a oedd yn dal dig yn ôl bob sôn.

Roedd y teulu Fothergill hefyd yn ffrindiau agos ac yn gyswllt busnes â’r teulu Crawshay yng Nghyfarthfa. Mae dyddiadur Henry [D553-2, t.93-94] yn cynnwys disgrifiad o ddathliadau priodas ddwbl brodyr Henry, George a Tom, gydag Isabel a Laura Crawshay (merched Francis Crawshay):

Thurs 10 April  The Wedding Day!!  Crowds of people about & lots of flags flying triumphal arches etc.  We drove over to the Forest after an early breakfast, found Uncle Roland arrived we all started for Llantwit church, a mile and half off amid immense cheering, 6 carriages altogether, 4 horses in some,  6 bridesmaids in one including Helen Crawshay, she looked a perfect little angel so beautiful and fair in her white dress etc. everything passed off well at the church.  I shook hands with Laura & gave Isabel a kiss of congratulations.  Then back to the Forest amid tremendous cheering, splendid breakfast & 2 magnificent wedding cakes. No speeches, only Uncle Roland proposed health of brides & bridegrooms to which George responded in short but telling words.  They all four left amid a shower of old shoes.  I raffled my musical box 10/- per share & got #17.10 for it.  Mr C took 10 shares & won the prize…. 

Roedd gan George ac Isabel 7 o blant. Yn anffodus, bu farw Isabel o’r clefyd coch ddeuddydd ar ôl geni eu mab, John Rowland, ym 1876. Roedd eu mab hynaf, George Algernon Fothergill (1869-1945) yn artist enwog, ac mae ei waith ar ddangos yn Yr Oriel Bortreadau Genedlaethol.

Roedd Tom, Laura a’u teulu yn treulio llawer o amser yn Ewrop, gan setlo yn y Swistir yn y pendraw, lle bu farw Tom o drawiad ar y galon wrth gerdded yn Nyffryn Roseg, Pontresina, 1909.

Treuliodd Henry lawer o amser gyda Francis Crawshay a’i deulu, yn cyfathrebu â’i gilydd yn aml ac yn ymweld â Threfforest, Ynys y Barri (lle cadwai Francis ei gwch) a Bradbourne Hall, Kent (a brynodd Francis yn 1870 a lle bu yntau farw yn 1878). Mae’n ymddangos bod Francis yn hoff iawn o Henry. Ddeng diwrnod wedi’r briodas ddwbl, ysgrifennodd Henry:

D553/2, t.102, Sat. 26 April 1862, letter from Mr. Crawshay from London stating he had had his likeness taken for me purposely (very kind) and suggesting a wife for me, I don’t however want one for some six years..

Efallai bod gan Henry eisoes ei gynlluniau priodas ei hun, yn cynnwys merch 12 oed Francis, Helen Christine Crawshay. Ysgrifennodd Henry:

D553/2, t.120-121, Wednesday 28th May 1862, With George and Isabel to call at The Forest about 11 o’clock. Mr C come back from Barry, he not very well. Thinks of going down again on Saturday and asks me to accompany him he most kind to me…

Isabel a long lecture upon to me a most thrilling subject. I gave my best attention to it and intend profiting thereby for the next few years, when I look forward with hope and pleasure unutterable to a perfectly and truly heavenly reward and pray God that I may be so blessed

t.133, Friday 20th June 1862, Found a letter here last night on our arrival to me from Laura of a nature that has completely crushed me down.  I feel low, dispirited and perfectly miserable. It was about dear H. and gave me little if any hope of ever being owner of such a precious treasure as she is. Still I will live on hopes.  I wrote a long letter in reply to Laura dwelling strongly upon the whole matter and now anxiously await a half expected and half promised letter from Mrs C (as to her C.d.V)[Carte de visite].

t.181, Wednesday 9th July 1862, Gresham Hotel Dublin, Fine & warm, breakfast with strawberries & cream at 8.30.,walked to Post Office found a splendid lot of letters from, dear Mother, Hall, Mrs Crawshay, Stella, De Barry, Adams, half a dozen tradespeople, and a precious one from my own little darling H.C.C. Mrs. C’s from London very long interesting & touching most kindly on “the point” I live for..

D553/3, t.46, Thurs 11th Sept 1862, …Last train to Woodlands. I found Mr Crawshay was coming over to talk to me a bit about Her. He and William did come over to tea but the subject was not touched upon after all. I was on pins all the time.

t.74, Wed 12th Nov 1862, …by last train to The Forrest found George, Isabel, Tom there, we all sat waiting till about 9 o clock, when the coach of 4 horses arrived with Mr and Mrs Crawshay, Francis, Tudor, Helen, Stella and De Barri and all the servants. We welcomed them at the door steps , I had not seen her for more than five months, she looks more perfection than ever, and has grown an inch and a quarter.

t.139, Thurs 15th Jan 1863, Fine-by first train to Woodlands and up again by return train. Tom and Laura well – baby not quite well – had breakfast and returned with a pill stuck tight in my throat, that Laura gave me, about Her , that Mr C had put his veto upon it, there is however plenty of time and in so good a cause with plenty of perseverance and patience I’m sanguine still.

t.154, Wed 4th Feb 1863, …A long and kind letter from Mrs Crawshay The Forest about Her, wanting promise etc etc I replied by Bag to Mrs Crawshay and promised everything she wished, though very hard to do so, indeed terribly hard, how shall I feel next time I see her?

Mae’n ymddangos bod Francis Crawshay wedi gwrthod cynnig Henry ac wedi ceisio sicrwydd y byddai Henry’n parchu ei benderfyniad. Efallai bod arno ofn y buasai tri mab-yng-nghyfraith Fothergill yn bygwth llinach Crawshay.

A gyfrannodd siom Henry at ei benderfyniad i adael Aberdâr?  Ynteu a oedd e’n flin, yn gweithio oriau hir heb lawer o ddiolch gan ei frawd, Richard? A fu iddo ragweld dirywiad y fasnach haearn, oherwydd y diwydiant cynhyrchu dur, a arweiniodd at dranc y Cwmni yn 1875? Pwy oedd y ‘Jones’ dirgel a sut y bu ef yn ddrwg yn y caws rhwng y brodyr, gan adael Richard yn unig berchennog y Cwmni yn 1864? Ai ‘Jones’ oedd ffugenw Henry ar gyfer Richard ei hun?

Mae’n amlwg o ddarllen ei ddyddiaduron bod Henry’n mwynhau gemau geirio a datrys posau – cymerodd ychydig i mi ddatgelu’r geiriau ‘gnittis sliob’, nes imi ddeall mai ‘sitting boils’ yn groes ydoedd! Mae’n sicr wedi’m gadael innau â llawer o gwestiynau. Rwy’n dwli ar ddod o hyd i’r atebion!

Corinne Evans, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Streic Cyffredinol 1926: Stori’r Dyn Rheilffordd – Daliwch Eich Tir, Rhaid i Ni Ennill

Cafodd cymdeithas Prydain ei hysgwyd gan Streic Cyffredinol a barodd naw diwrnod ym mis Mai 1926 wrth i 1.5 miliwn o weithwyr ledled y wlad wneud safiad. I lawer yn yr undebau llafur, roedd yn weithred syml o gadernid gyda’r glowyr a oedd wedi gweld eu cyflogau a’u telerau ac amodau gwaith yn gwaethygu’n gyson dros y blynyddoedd yn dilyn diwedd yr Ail Ryfel Byd. Yn wir, roedd cyflog y glowyr wedi gostwng bron i draean erbyn 1926 o gymharu â 1919. Arweiniodd cynigion i leihau cyflogau a chynyddu oriau gwaith ymhellach at ymateb enwog Ffederasiwn Glowyr Prydain Fawr: ‘Not a penny off the wages and not a minute on the day’. Cafwyd ymateb unfrydol gadarnhaol ymysg yr undebau a’u haelodau i benderfyniad y TUC ym mis Mai 1926 i annog y gweithwyr trafnidiaeth, yr argraffwyr a’r gweithwyr haearn a dur i sefyll ochr yn ochr â’u cyfoedion yn y pyllau glo.

I eraill, roedd penderfyniad y TUC yn cynrychioli Streic Cyffredinol, ac yn her i lywodraeth gyfansoddiadol. Gyda syfrdandod y gwrthryfel Bolsieficaidd yn Rwsia yn fyw yn y cof, galwodd y Prif Weinidog, Stanley Baldwin, y streic yn ‘her i San Steffan’ ac yn ‘llwybr at anarchiaeth ac adfail’ [The British Gazette, 6 Mai 1926]. Cyn i’r streic gael ei gyhoeddi, roedd y Llywodraeth wedi paratoi i sicrhau parhad gwasanaethau allweddol ledled y wlad, i’w rhedeg ym mhob ardal gan Gomisiynydd Sifil a benodwyd yn ganolog. Yn Ne Cymru, penodwyd Iarll Clarendon ar 2 Mai 1926 yn Adeilad Dominions yng Nghaerdydd i weithio gyda’r awdurdodau lleol i gynnal cyfraith a threfn, trafnidiaeth a chyflenwadau bwyd. Cafodd hefyd fanteisio ar gangen leol y Pwyllgor Gwasanaeth Gwirfoddol i recriwtio dynion a menywod lleol i gadw’r dociau a’r gwasanaethau trafnidiaeth lleol i weithredu ac, yn ôl yr angen, i roi hwb i’r heddlu. I gyd, recriwtiodd y Pwyllgorau Gwasanaeth Gwirfoddol dros 12,000 o wirfoddolwyr yn Ne Cymru. Defnyddiwyd nifer fach o ddynion i gynnig gwasanaeth sylfaenol ar y rheilffyrdd ac yn y dociau. Roedd effaith y gwirfoddolwyr yn fwyaf amlwg yn yr ardaloedd trefol, yn arbennig yng Nghaerdydd, lle cawsant eu defnyddio i redeg gwasanaethau tram a bws. Er bod y TUC wedi annog aelodau i osgoi gwrthdaro, roedd y Llywodraeth yn benderfynol o sicrhau bod gwasanaethau hanfodol ar gael, a gosododd filwyr yn y rhan fwyaf o ddinasoedd a threfi a llongau’r llynges mewn porthladdoedd allweddol.

Mae gan Archifau Morgannwg ddeunydd sy’n adrodd stori’r Streic Cyffredinol yn Ne Cymru o safbwynt yr undebau, gwirfoddolwyr lleol a’r rheini a redodd y Pwyllgorau Gwasanaeth Gwrifoddol. Mae pethau fel cofnodlyfrau ysgolion hefyd yn adrodd yr effaith ar gymunedau lleol. Mae’r stori isod yn un o gyfres o straeon sydd i’w gweld ymysg y deunydd hwn. Cafodd ei hysgrifennu gan Trevor Vaughan, gweithiwr rheilffordd a swyddog undeb llafur yn Aberdâr ym 1926 [cyf.: D/DX196/2].

Stori’r Dyn Rheilffordd

Roedd Trevor Vaughan yn 26 oed ar adeg y Streic Cyffredinol. Roedd yn glerc i Feistr yr Orsaf yng Ngorsaf Lefel Uchel Aberdâr ac yn swyddog yng Nghymdeithas y Clercod Rheilffordd. Roedd yn dod o deulu â hanes hir o weithredu gyda’r undebau llafur.

There was a good Trade Union tradition in our family. My Father was on the GWR and for many years a signalman in the Aberdare Box and a member of the Amalgamated Society of Railway Servants (later the National Union of Railwaymen). My grandfather on my Mother’s side was a driver on the Taff Vale Railway. The first minute book of a branch of the ASRS in Aberdare includes his name as a Committee member. He died in 1894 at 52 years. Four of his sons – my Mother’s brothers – were Engine Drivers.

Roedd yr RCA yn anarferol – roedd yn un o’r nifer fach o undebau ‘cot ddu’ a oedd yn gysylltiedig â’r TUC ym 1926. Roedd Trevor Vaughan yn cynrychioli’r RCA ar Gyngor Masnach a Llafur Aberdâr ac, felly, cafodd ei gyfethol i bwyllgorau undeb allweddol i gyfarwyddo’r streic yng Nghwm Aberdâr. Fel y rhan fwyaf o aelodau undeb yng nghymoedd De Cymru, ni oedodd cyn ymateb i’r galw i streicio i gefnogi’r glowyr.

In the Aberdare Valley when a call came for strike to support the Miners – irrespective of party or religion – there was a spontaneity in the response from the whole community. We were not only comrades in the Trade Union Movement but fellow members of the chapels and churches, clubs, sport and Friendly Societies. Most of my school friends and boys I played with in our street went underground. They usually wore their white duck trousers in the street the night before they went “under” – often with their fathers. It was an emotional appeal. I doubt whether half a dozen of my members who were out on strike had ever voted “Labour”. That nine days revealed to me that there was a Working Class and I was a member of it.

Fel un o’r swyddogion prin a allai deipio, lluniodd Trevor lawer o’r negeseuon a basiwyd rhwng y pwyllgorau streic lleol yn ystod y 9 diwrnod – ‘Aberdare Solid’, ‘Stand Firm’ a ‘We Must Win’. Hefyd, roedd ganddo brofiad o siarad yn gyhoeddus fel pregethwr lleyg – talent a ddefnyddiodd yn effeithiol yn ystod y streic. Fodd bynnag, nid oedd ei rôl heb risg. Yn ei gyfarfod cyhoeddus cyntaf yn Aberdâr, rhannodd lwyfan gyda Max Goldberg, dyn tân ar y trenau, aelod o’r NUR, a chomiwnydd adnabyddus.

As a local preacher I stressed the Christian Brotherhood of Man and the sanctity of human personality. Max the Communist made the point “Here is the power on one side – the workers on the other – in between the Army, only the control of the army will get power”.

Cafodd Max a dau arall eu harestio yn dilyn y digwyddiad. Cafodd Max Goldberg ei ddedfrydu i ddeufis o lafur caled a, phan gafodd ei ryddhau o’r carchar, gwrthodwyd ei gais am waith gan Great Western Railway.

Trevor Vaughan hefyd oedd y gŵr a lwyddodd i berswadio gwrthwynebwyr y streic i gydymffurfio â’r mwyafrif.

We had a few non-union blacklegs in our railway salaried service and even among those members who came out on strike, hardly one or two voting labour. I used to chase these blacklegs when they went to and from the office. One morning, before I was out of bed, my mother brought me a telegram. It read “come at ten – Hirwaun Joint”. I got on the back of a motor bike and when I arrived I was told that one of our members was working. He was Harry Morgan, Chief Clerk in the Goods Office at Hirwaun Station. I was almost instructed to “get him out”. Of course, I knew him well personally and had worked with him in the Aberdare Booking Office. I agreed to go around to his house. As I moved off I found half a dozen members of the Joint Committee accompanying me. This caused me some concern and at the end of the street I persuaded them to wait there until I came back. “Tiny” Morgan, as we knew him (he was very fat) was at home nursing the baby in a shawl Welsh fashion. I knew his wife was solid labour and would be on my side (it was usually the other way about). Both of us “had a go” at him, Mrs Morgan urging him to “go with Trevor”. Finally he agreed to meet me in the strike committee in Aberdare the following day. The strike ended a couple of days after and I was not sure whether he came out or not.

Roedd penderfyniadau anodd i’w gwneud wrth ddelio â’r bobl hyn.

One difficult personal problem I had to deal with concerned the Chief Clerk at Aberdare High Level station, a close colleague of mine. To come out on strike in his eyes was tantamount to a Marxist Revolution, but he actually came out in loyalty to me. His wife, she had been brought up in a village outside Abergavenny, was under great strain with her husband on strike. He told me one day that he was very worried as his wife was not sleeping and that she was pregnant. I told him I could not take the responsibility of the consequences to his expectant wife and agreed for him to report for work and I would explain the circumstances.

Wrth i’r streic symud i mewn i’w ail wythnos, roedd y gefnogaeth yn gadarn ledled de Cymru. Felly, syfrdanwyd Trevor a’i gydweithwyr o glywed, ar nawfed diwrnod y streic, fod y TUC wedi gofyn i rai undebau (y rhai nad oeddent yn gysylltiedig â chloddio) ddychwelyd i’r gwaith. Roeddent yn siŵr fod y Llywodraeth wedi cytuno i’r telerau a fynnwyd gan yr undebau. Yn benodol, honnodd y TUC ei fod wedi sicrhau telerau derbyniol ar gyfer ailagor trafodaethau i setlo gwrthdaro’r glo. Fodd bynnag, daeth yn amlwg yn hwyrach yn y dydd, a dros yr wythnos nesaf, fod y TUC wedi methu â sicrhau unrhyw gonsesiynau cadarn gan y Llywodraeth na pherchnogion y pyllau. Mae’n bosib i’r bygythiad o gamau cyfreithiol yn erbyn yr undebau ddylanwadu ar y penderfyniad. Fodd bynnag, roedd amheuaeth fod y TUC, yn wyneb penderfynoldeb y Llywodraeth i gynnal gwasanaethau hanfodol, yn ofni na fyddai mynd â’r streic ymhellach, ar 12 Mai, yn gwneud unrhyw beth ond cynyddu’r posibilrwydd o wrthdaro gyda’r awdurdodau.

Heb unrhyw fudd i’r glowyr na sicrwydd y byddai’r streicwyr yn cael eu swyddi’n ôl gan eu cyflogwyr, roedd penderfyniad y TUC yn ergyd fawr.

In spite of all the confident fighting speeches and high morale among the rank and file, the whole thing collapsed on the Friday night. There was a packed meeting of railwaymen in the Memorial Hall and the Aberdare Leader reported “Local Railwaymen decided at the Memorial Hall, Aberdare on Friday evening to accept the recommendation of the Union Executives and to return to work that there should be no penalties or victimisation”. In fact, there were no guarantees and many of my colleagues did not go back for months. With no coal coming from the pits, the railway company in South Wales had no work for many clerks. One young Clerk had only been on the railway a month but came out on strike but never got his job back.

Roedd cadernid cenedlaethol mewn darnau, a bu undebau unigol, ar lefel leol, yn trafod a thrafod i geisio sicrhau gwaith i’w haelodau.

A meeting of the three railway unions was called in the Memorial Hall and a deputation representing the three unions was chosen to visit the various departments at the Aberdare Station to meet local Officials and to indicate we were available for work. As we proceeded towards the station we began to realise that it was a “cap in hand” affair. To quote the words of Aneurin Bevan in another context, as we approached the Officials we felt “naked”. We called in the Station Master’s Office (the office where I normally worked) and visited the Engineering and Goods Departments. We received a respectful reception from each Officer. We then moved over to the Loco Sheds where several hundred staff were employed as trainmen, fitters etc. The spokesman at the Loco was Ben Brace (ASLF) a very prominent member of his union nationally – a JP and Town Councillor. As we passed the office window we could see Mr Burgess, the Loco Foreman and one of his Shift Foremen the only two at the Depot not on strike. When we got to the office door we knocked and tried the knob – it was locked. We had no choice but to make our way into the engine shed and approach the glass partition where men booked on duty.

Mr Burgess and Fred Hussey came to the inside window and as the glass shutter had not been opened for nine days it was stuck and Fred Hussey broke the glass in opening it. The tension was electric! Ben Brace’s face was livid. To be humiliated in the presence of the other departments where we had had a respectful reception. Ben said “I thought you would have the courtesy to receive us in your office.” Burgess replied “We can do our business here, Ben”. Ben had to say that he was speaking on behalf of the Unions and that we were available to resume duty. Burgess replied “we will let you know when we want you,” and there the interview ended. It was absolute humiliation for men who had given their life time to the Company and we could do nothing whatever about it but walk away.

Collodd dynion eu swyddi ledled y wlad, a chafodd eraill eu gorfodi i weithio llai o oriau wrth i gyflogwyr achub ar y cyfle i leihau niferoedd ac, mewn sawl achos, i gadw’r rheini a gyflogwyd mewn ymateb i’r streic. Roedd Trevor Vaughan yn un o’r rhai lwcus, a dychwelodd i weithio ar y rheilffordd yn Aberdâr.

Mr James, the Station Master, (we were good friends) called me back to the offices on Saturday morning and assured me that he had not done any of my work. Back on duty I had to compile a list for the Divisional Superintendent of the names of the “loyal” staff and those on strike. In the first column was one name “Mr James.” For the second column I just copied out the pay bill – about 120 names including my own together with Clerks, Inspectors, Signalmen, Guards, Shunters, Ticket Collectors, Porters etc.

And so ended nine days in which I experienced the “Baptism of Fire”.

Ond nid dyna’r diwedd i Trevor Vaughan ac eraill.

Involvement in the General Strike in a town like Aberdare was an emotional experience and it would be difficult to assess the influence it had on my personality. It brought me into close contact and intimate relationship with outstanding Independent Labour Party stalwarts who had suffered severe victimisation throughout the lives. Men of high integrity and intellectual quality. Everything in life that matters seemed to be at stake during that nine days. During my 45 years on the railway it was the only occasion when I knew what it was to be “out of work.” Along with thousands of my fellow workers in my home town I was facing reality something akin to the comradeship of the trenches in Flanders during the First World War.

Roedd y streic wedi methu, ac i bwysleisio’r pwynt, gweithredodd y Llywodraeth ddeddfwriaeth i wahardd streiciau sympathetig. Cafodd y gweithwyr eu cau allan drwy gydol yr haf a’r hydref cyn iddynt orfod ildio a dychwelyd i’r gwaith, lle’r oedd gwaith ar gael, neu weithio ar delerau ac amodau gwaeth. Fel y nododd Trevor Vaughan:

It is difficult to believe that such a demonstration of solidarity among the working class – supported by the whole community as far as Aberdare was concerned – should suffer utter collapse.

Fodd bynnag, gwnaeth digwyddiadau Mai 1926 argraff fawr ar lawer o ddynion a menywod ym mhob cwr o’r wlad. Roedd gweithredu uniongyrchol wedi methu ond roedd ffyrdd eraill o herio’r drefn ac ymladd dros amodau gwaith gwell. Ym 1932 enwebwyd Trevor Vaughan yn ymgeisydd Llafur dros Gyngor Dosbarth Trefol Aberdâr, ac enillodd y sedd ar ei ail ymgais y flwyddyn wedyn. Bu’n ymwneud â’r llywodraeth leol am amser hir, gan wasanaethu fel Maer Casnewydd ym 1963, a chafodd CBE ym 1967. Gan edrych yn ôl ar y digwyddiadau ym 1926, daeth i’r casgliad canlynol:

There is no doubt that my involvement in the General Strike 1926 had a profound influence on the direction I was to travel in the years to come and the causes to which I would give the major portion of my life and energies.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Rhestr Goffa Bythynnod Aberdâr

I goffáu’r Rhyfel Byd Cyntaf, ymchwiliais i enwau’r dynion ar Restr Goffa Bythynnod Aberdâr, sy’n cael ei chadw yn Archifau Morgannwg.

Mae cyfanswm o 83 o enwau ar y rhestr. Mae mwy o wybodaeth ar gael ar gyfer rhai nag eraill, ac ar ôl cynnal ymchwil cychwynnol mae’n debyg i bob un ohonynt fynychu’r Ysgol Ddiwydiannol yn Nhrecynon, Aberdâr.

Yn ôl Cyfeiriadur Kelly ym 1910:

The Industrial School of Merthyr Tydfil Union, Trecynon, to give it its correct title, was built in 1871 by the Guardians, originally used as an Infirmary, and in 1877 converted to its present use. There is a new receiving home, also 2 Cottage Homes; the School is intended to separate pauper children from the influence of the adults, and gives a training to the children in different trades and occupations, and there is an industrial trainer for each department. The institution holds 200 children, with Thomas J Owen as Superintendent.

Cynhaliwyd fy ymchwil mewn dwy ffordd; ffynonellau sylfaenol gan ddefnyddio dogfennau a gedwir yn Archifau Morgannwg a ffynonellau eilaidd ar-lein drwy Ancestry, Find My Past, Forces War Records a gwefan papur newydd The Aberdare Leader.

Yn yr Archifau, dechreuais drwy chwilio drwy’r catalog ar-lein er mwyn cael gafael ar y dogfennau sy’n cael eu cadw yno. Roedd y rhain yn cynnwys cofnodion yr ysgol ddiwydiannol a’r bythynnod; cofrestr Ysgol Fechgyn Aberdâr; llyfrau cofnodion Bwrdd y Gwarcheidwaid a chofrestrau derbyn a rhyddhau gweithdy Undeb Merthyr.

Treuliais fisoedd yn darllen drwy’r dogfennau hyn yn chwilio am yr enwau ar y rhestr; weithiau neidiodd yr enwau allan ata i, ond ar adegau eraill dim ond aelodau o’r teulu y gallais ddod o hyd iddynt. Fesul tipyn, rhoddais eu bywydau cynnar at ei gilydd. Ochr yn ochr â hyn, roeddwn i’n pori’r we yn ceisio olrhain manylion geni, gan gynnwys cofnodion y cyfrifiad a hanes milwrol. Galluogodd hyn i mi ddysgu am straeon y dynion hyd at a chan gynnwys y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ymhob cofnod personol, rydw i wedi defnyddio cod lliw wrth ddogfennu’r ymchwil – du ar gyfer y wybodaeth yn y dogfennau yn yr Archifau, gwyrdd ar gyfer gwybodaeth gyffredinol y daethpwyd o hyd iddi ar-lein, a choch ar gyfer gwybodaeth filwrol a welwyd ar-lein.

Datgelodd rhai o’r enwau hanes cudd, diddorol, tra bod eraill heb esgor ar fawr ddim oherwydd diffyg gwybodaeth gychwynnol. Yn eu plith mae pedwar milwr a enillodd y Fedal Filwrol, un a gafodd Fedal Ymddygiad Neilltuol a naw a anafwyd.

Ymysg y milwyr ar y rhestr mae John a Kenneth Aubrey. Ffeindiais i’r ddau fachgen yng nghofnodion yr Ysgol Ddiwydiannol y dechreuon nhw ei mynychu yn Hydref 1900, ac yna yng nghyfrifiad 1901 yn Sain Ffagan. Derbyniwyd John i’r Ysgol Hyfforddi ar 1 Medi 1902, a derbyniwyd Kenneth ar 29 Awst 1904. Nid oes sôn am eu rhieni, na pham y cafodd Kenneth ei dderbyn ddwy flynedd yn hwyrach. Aeth y ddau fachgen i fyw at eu modryb ym mis Rhagfyr 1906, ond cawsant eu hanfon yn ôl i’r ysgol ym mis Mehefin 1907. Rhoddwyd John dan ofal Mr Peter Pugh ym mis Gorffennaf 1907, a gwnaeth Mr Pugh gais am warchodaeth Kenneth ym mis Hydref 1908. Mae’r ddau fachgen i’w gweld yng nghyfrifiad 1911 fel ‘Meibion Mabwysiedig’ i Mr a Mrs Pugh. Ym 1912, gadawodd John am Awstralia, gan gyrraedd yn Brisbane, Queensland ar 26 Rhagfyr y flwyddyn honno. Ymrestrodd ym Myddin Imperialaidd Awstralia ar 11 Mawrth 1916. Cafodd ei anafu tua mis Medi 1917, ond goroesodd y rhyfel a dychwelodd i Awstralia. Ymrestrodd Kenneth yng Nghatrawd Cymru a nodwyd ei fod ar goll yn y Dardanelles ym 1915. Rhoddwyd gwybod i Mr a Mrs Pugh ym mis Rhagfyr 1916 fod Kenneth wedi bod ar goll yn swyddogol ers 17 Awst 1915.

Ar gyfer milwr arall, Stephen Lucy, a aned tua 1891, yr unig gofnod y gallwn i ei gadarnhau oedd ei fod wedi gadael yr Ysgol Ddiwydiannol ym 1907 gan ymuno â Chatrawd y Buffs (Dwyrain Caint) fel Bandiwr yn 16 oed. Nodwyd ei fod wedi cyrraedd y rheng Is-gorporal gan ennill Medal Ymddygiad Neilltuol am ei ymddygiad fel cariwr stretsier ym mis Mehefin 1915. Yn anffodus, cafodd ei anafu yn ei fraich dde a’i ryddhau gan ei fod yn feddygol anffit. Fodd bynnag, cafodd gyfle i ddychwelyd i weithio yn y Cartref Plant, gan gael ei enwi’n Arweinydd Band ym 1917. Priododd gan gael dau o blant.

Derbyniwyd Alexander McCarthy i’r Ysgol Ddiwydiannol ym 1900. Erbyn 1907 roedd wedi gwneud digon o gynnydd i sefyll arholiad i fod yn Athro-Ddisgybl. Er na fu’n llwyddiannus y tro hwnnw, aeth ymlaen i fynychu Ysgol Sirol Aberdâr a chafodd brentisiaeth fel Athro-Ddisgybl ym 1908. Yng nghyfrifiad 1911, fe’i cofnodir fel Athro Ysgol Gynradd ac ym 1915 mynychodd Goleg y Santes Fair yn Hammersmith, gan ddod yn Uwch Raglaw. Ym 1915, ymunodd â’r Ffiwsilwyr Brenhinol ac ym mis Gorffennaf 1916 bu’n ymladd ym Mrwydr y Somme. Cafodd ei argymell am Gomisiwn oherwydd ei wasanaeth rhagorol ar faes y gad fel 2^il Lefftenant yn y Ffiwsilwyr Brenhinol, ond cafodd ei ladd wrth ymladd ar 23 Awst 1918.

Mae’r rhestr lawn o’r ymchwil ar gael ar dudalennau’r Rhyfel Byd Cyntaf ar wefan Archifau Morgannwg:

http://www.archifaumorgannwg.gov.uk/y-casgliad/y-rhyfel-byd-cyntaf/

Er fy mod wedi dod o hyd i gymaint o wybodaeth â phosibl, nid yw’r ymchwil yn gyflawn o bell ffordd. Os oes unrhyw un yn nabod perthynas bosibl ymysg yr enwau ar y rhestr ac yn gallu llenwi unrhyw fanylion coll, cysylltwch ag Archifau Morgannwg – byddai’n wych clywed gennych chi.

Rosemary Nicholson

Newyddion o’r Ffrynt

Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf, ymrestrodd nifer o ddynion i wasanaethu eu gwlad, naill ai’n wirfoddol neu am fod y fyddin wedi galw arnynt. Effeithiwyd ar awdurdodau lleol gan hyn cymaint ag unrhyw un. Yn naturiol, roedd y rhai a arhosodd ar ôl gan ddal ati i weithio gyda’r awdurdodau lleol yn awyddus i gael y newyddion o’r Ffrynt.

Cafwyd newyddion da ar ffurf gwobrau a roddwyd i filwyr am yr hyn a wnaethant ar faes y gad. Ym mis Medi 1915, nododd Cyngor Dosbarth Trefol Gelligaer fod James Green wedi’i argymell i gael Medal Ymddygiad Neilltuol. Ym mis Rhagfyr 1917, cafodd y Preifat Tudor Lewis Fedal Filwrol. Ac ar Ddydd Calan 1918, cyhoeddwyd bod y Sarsiant Ivor Jones wedi ennill y ddau fedal.

Cydnabuwyd nifer o gyflogeion eraill am eu gwasanaeth a’u dewrder.

Ym mis Ionawr 1917, rhoddodd Cyngor Dosbarth Trefol Porthcawl longyfarchiadau gwresog i’r Lefftenant Tamblyn a’r Corporal Nicholls, y cafodd y ddau eu gwobrwyo am ddewrder neilltuol. Ac ym mis Gorffennaf y flwyddyn honno, rhoddodd Cyngor Dosbarth Trefol Maesteg longyfarchiadau i’r Sarsiant Fred Davies ar ôl iddo ennill Medal Ymddygiad Neilltuol.

Ym mis Mehefin 1917, rhoddodd Cyngor Dosbarth Trefol Pen-y-bont ar Ogwr longyfarchiadau i rieni Oscar Powell a Frank Howell – dyfarnwyd y Fedal Filwrol i’r ddau. Ym mis Rhagfyr y flwyddyn honno, dyfarnwyd y Fedal Filwrol i’r Ail Lefftenant Steve Jenkins, a oedd yn fab i un o aelodau’r cyngor. Ym mis Ionawr 1918, adroddodd Cyngor Dosbarth Trefol Ogwr a Garw fod Mr King, gyn-Gapten brigâd dân Nant-y-moel, wedi cael Medal Ymddygiad Neilltuol.

Ar ddiwedd y Rhyfel ym mis Tachwedd 1918, datgelodd Cyngor Dosbarth Trefol Aberdâr fod yr Uwch-gapten R D Williams, a oedd yn fab i gynghorydd, wedi dod yn aelod o’r Urdd Gwasanaeth Neilltuol.

Un ffynhonnell arall o newyddion da oedd pryd y cawsai milwyr eu dyrchafu. Ym mis Mehefin 1916, rhoddodd Cyngor Dosbarth Trefol Pen-y-bont ar Ogwr longyfarchiadau i’r Lefftenant Gyrnol F W Smith ar gael ei ddyrchafu’n Gomander i 16^eg Bataliwn Cymru (Dinas Caerdydd). Ym mis Mai 1917, trafododd Cyngor Dosbarth Trefol Gelligaer ddyrchafiadau cyflym Mr Emlyn Evans. Gan ddechrau fel Preifat ym mis Medi 1915, daeth yn Is-gorporal ym mis Tachwedd y flwyddyn honno, ac yn Gorporal llawn fis yn ddiweddarach. Chwe mis yn ddiweddarach fe’i enwyd yn Sarsiant cyn iddo ddod yn Uwch-Sarsiant Cwmni ym mis Rhagfyr 1916. Fis yn ddiweddarach, symudodd i’r Corfflu Awyr Brenhinol a daeth yn Sarsiant Hedfan ac yna ym mis Ebrill 1917 daeth yn Uwch-Sarsiant.

Weithiau, byddai clywed newyddion fod rhywun ar y Ffrynt yn fyw ac iach yn achos dathlu. Ym mis Medi 1914, rhoddodd Cyngor Dosbarth Gwledig Pen-y-bont longyfarchiadau i’r Cyrnol Turbervill ar glywed fod ei fab, y Capten Turberville, yn iach. Ond yn anffodus, ym mis Mai 1915, lladdwyd ŵyr y Cyrnol Turbervill ar faes y gad.

Ynghyd â’r llawenydd o glywed am gydweithwyr yn ennill gwobrau am eu dewrder, roedd hefyd ofid a galar wrth glywed am farwolaeth neu anafiadau i’r rhai a oedd ar y Ffrynt. Ym mis Medi 1914, collodd Iarll ac Iarlles Plymouth berthynas, Archer Windsor Clive. Pleidleisiodd sawl awdurdod lleol i gyfleu eu cydymdeimlad, a enynnodd ddiolch gan Ystâd Plymouth.

Ym mis Tachwedd 1914, cyfleodd Cyngor Dosbarth Gwledig Pen-y-bont eu cydymdeimlad i’r Cyrnol Nicholl ar farwolaeth ei fab, y Lefftenant Nicholl. Ym mis Rhagfyr, mynegodd Cyngor Dosbarth Trefol Aberpennar eu cydymdeimlad i deulu Arglwydd Aberdâr, pan laddwyd ei fab hynaf. Ym mis Hydref 1915, cynigiodd Cyngor Dosbarth Trefol Porthcawl bleidlais i fynegi cydymdeimlad i deuluoedd y Lefftenant Sydney Randall Jenkins a’r Sarsiant Evan Rogers.

Ym mis Tachwedd 1916, cafodd Dr M J Rees, a fu’n Swyddog Meddygol Iechyd ers blynyddoedd i Gyngor Dosbarth Gwledig Aberdâr, ei ladd wrth ymladd. Ym mis Gorffennaf 1917, cafodd tri chyn-gyflogai, y gyrwyr Amos ac E Wiltshire a’r tocynnwr AC Sims, eu lladd ar faes y gad.

Ym mis Rhagfyr 1917, cafodd Cyngor Dosbarth Trefol Maesteg golled driphlyg wrth i’r Ail Lefftenant Hugh Grande, y Preifat Harold Edwards a’r Preifat Charles Corbett gael eu lladd. Cafwyd colled driphlyg arall ar ddiwedd y rhyfel, gyda marwolaethau’r Milwyr Ivor Evans, A Meldrum a Hillman.

Ni ddigwyddai pob colled ar y ‘Ffrynt’, yn bennaf yn Ffrainc ac yng Ngwlad Belg. Roedd rhai mewn rhannau eraill o’r byd. Yn ystod ymgyrch Gallipoli ym 1915, gwasanaethai milwyr yr Ymerodraeth Brydeinig yn Nhwrci ein dyddiau ni, ac roedd ymgyrchoedd yn Affrica a’r Dwyrain Canol. Mae hefyd yn werth nodi nad oedd pob colled ar y tir. Roedd colledion yn yr awyr yn y Corfflu Awyr Brenhinol (y Llu Awyr Brenhinol heddiw) a’r Gwasanaeth Awyr Morol Brenhinol (Awyrlu’r Llynges), ac ymhlith y rhai a wasanaethai gyda’r Môr-filwyr neu’r Llynges. Roedd un golled ar y môr ym mis Hydref 1914 pan adroddodd Cyngor Dosbarth Trefol Gelligaer farwolaeth y Lefftenant Gomander McGregor pan suddwyd HMS Hawke gan long danfor Almaenaidd ym mis Hydref 1914.

Dengys cofnodion yr awdurdod lleol yn Archifau Morgannwg fod y newyddion o’r ffrynt yn rhywbeth yr oedd cynghorwyr a chyflogeion yn eiddgar i’w gael. Ac er eu bod yn gobeithio am newydd da, newyddion drwg yn aml a ddaeth i’w rhan.

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros Dro

Cefnogi’r Ymgyrch Ryfel

Wrth i’r Rhyfel Byd Cyntaf fynd rhagddo, roedd awdurdodau lleol ar draws Prydain yn cydlynu eu hymdrechion i gefnogi’r ymgyrch ryfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, un opsiwn a drafodwyd gan yr awdurdodau oedd defnyddio ysgolion cynradd fel ysbytai maes ar gyfer y sawl a anafwyd ar faes y gad. Sefydlwyd Didoliadau Cymorth Gwirfoddol i helpu nyrsys proffesiynol ar flaen y gad (er y cafwyd gwrthwynebiad i hynny ar y dechrau) ac yn yr ysbytai gartref. Testun trafod arall oedd ble y byddai recriwtiaid newydd yn aros cyn eu hanfon dramor neu i rywle arall ym Mhrydain. Yng Nghaerdydd, penderfynwyd defnyddio adeiladau cyhoeddus fel llety mewn argyfwng (RD/C/1/9).

Cafodd llawer o weithwyr a barhaodd i weithio i’r awdurdodau lleol gynnig Tâl Rhyfel Ychwanegol. Tâl i’w hannog nhw i weithio oriau hirach oedd hwn, yn aml i wneud yn iawn am golli gwyliau neu am gostau cynyddol hanfodion bywyd. Roedd y sawl nad oedden nhw yn y fyddin, gartref neu dramor, yn cael eu hannog i weithio mewn ffatrïoedd a oedd yn cynhyrchu arfau rhyfel neu ddeunydd arall ar gyfer awyrennau, llongau a thanciau. Byddai gwŷr hŷn neu ferched yn cymryd lle’r gwŷr a oedd yn rhyfela. Pan ddaeth y bygythiad y byddai awyrennau bomio a Sepelinau’r Almaen yn ymosod o’r awyr, cafodd yr awdurdodau lleol orchymyn i bylu neu ddiffodd goleuadau stryd a threfnu seirenau rhybudd.

Sefydlwyd elusennau i gefnogi’r sawl a oedd yn ymladd, eu teuluoedd a’u hanwyliaid. Yn Aberdâr, awgrymodd y Gronfa Genedlaethol ar gyfer Cysuro’r Lluoedd y dylid dynodi Dydd Gŵyl Dewi yn Ddiwrnod Fflagiau, ac y dylid casglu arian yn y stryd er mwyn y Gronfa (UDAB/C/1/9).

Yn ogystal ag elusennau, roedd awdurdodau lleol yn annog rhai cyfleusterau megis ysgolion i roi arian tuag at gyfrif Cynilion Rhyfel. Tuag at ddiwedd y rhyfel, byddai tanciau a oedd wedi eu defnyddio ar faes y gad yn mynd o amgylch Prydain, a byddai’r cyhoedd yn cael taith mewn tanc weithiau am gyfraniad tuag at y Cynilion Rhyfel. Ar yr un pryd, roedd y llywodraeth yn cynnig Benthyciadau Rhyfel, yn annog pobl i fuddsoddi arian yn yr ymgyrch ryfel.

Yn ystod blynyddoedd diweddar y rhyfel, roedd rhai deunyddiau ar ddogn, un ai oherwydd ei bod yn anoddach cael gafael arnyn nhw, neu oherwydd bod eu hangen at ddibenion milwrol. Yn y Bari, penderfynodd yr awdurdodau beidio â defnyddio tar crai er mwyn cynnal ffyrdd oherwydd bod rhai o’r isgynhyrchion yn rhan o’r broses o gynhyrchu ffrwydron (BB/C/1/20). Wrth iddi ddod yn anoddach mewnforio neu gynhyrchu bwyd, dechreuodd yr awdurdodau annog pobl i dyfu bwyd mewn rhandiroedd. Yn ogystal â phobl ac adeiladau, cymerai’r lluoedd arfog gerbydau dinasyddion er mwyn eu defnyddio yn bennaf fel cerbydau trafnidiaeth. Yng Nghaerffili, rhoddodd Cwmni Trafnidiaeth De Cymru wybod i’r awdurdodau lleol bod eu cerbydau wedi eu cymryd gan Swyddfa’r Rhyfel, ond roedden nhw’n dal i obeithio cychwyn gwasanaethau yn ardal y dref (UDCAE/C/1/18). Yng Ngelligaer, trafodwyd llogi injan ffordd (UDG/C/1/11), ond ymddengys na weithredwyd ar y syniad.

Mae cofnodion yr Awdurdod Lleol yn Archifau Morgannwg yn dangos pa mor eang oedd gwaith y cynghorau lleol wrth gefnogi’r rhyfel ar y ffrynt cartref.

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros Dro

Catrawd Teidiau Aberdâr

Ar 5 Tachwedd 1917, nododd Thomas Davies, prifathro Ysgol Fechgyn Abernant, yng nghofnodlyfr yr ysgol:

‘I am leaving at 3.00 this afternoon and will not be present tomorrow morning – ‘Guard Duty’ at Cardiff Docks’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 5 Tach. 1917, EA11/4, t.135).

I lawer o bobl, mae sôn am y Gwarchodlu Cartref, neu ‘Hôm Gard’ yn dwyn i feddwl Walmington on Sea a giamocs Capten Mainwaring a Private Pike wrth iddynt baratoi i ‘wneud eu darn’ ac amddiffyn rhag goresgyniad gan yr Almaen ym 1940. Ond, mae’n llai adnabyddus bod i’r Gwarchodlu Cartref ragflaenydd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, sef y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol (VTC). Mae cofnodlyfrau ysgolion Aberdâr o 1914 i 1918 yn rhoi cipolwg defnyddiol ar fywydau rhai o’r dynion o ardal Aberdâr a ymunodd â’r VTC lleol.

Yn y misoedd ar ôl i’r rhyfel ddechrau yn Awst 1914, roedd goresgyniad yn bosibiliad gwirioneddol. O ganlyniad, daeth sifiliaid mewn llawer o ardaloedd ynghyd i sefydlu grwpiau amddiffyn lleol, a drefnwyd yn aml gan gyn-filwyr. Nid oedd Aberdâr yn eithriad, ac ar 31 Awst 1914, adroddodd William Roberts, Prifathro Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr:

‘A teachers’ corps has been set up due to the war. The head teacher attended a drill session at 6.30 on Thursday and also on the evening of this particular day. All the other male teachers attend except for Mr H. Williams who suffers from eczema on his feet’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 31 Awst 1914, EA23/5, tt.496-7).

Roedd y Swyddfa Ryfel yn ymwybodol bod angen gweithredu i drefnu’r grwpiau lleol dan reolaeth filwrol. Erbyn diwedd 1914, ymgorfforwyd y milisia lleol yn gatrodau sirol dan reolaeth corff newydd a hyrwyddwyd gan y Swyddfa Ryfel, Cymdeithas Ganolog i Gorfflu Hyfforddiant Gwirfoddol. Ynghyd â phrifathrawon eraill ledled y wlad, yn Ionawr 1915, cafodd William Roberts ddau gylchlythyr o’r Bwrdd Addysg a’r Swyddfa Ryfel yn nodi fframwaith y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol. Nododd y rhifyn cyntaf:

‘The Army Council consider that all men of military age who can be spared should join the Regular Forces either as Officers or Privates and they hope that no one who is able and willing to join the Forces will be deterred from doing so by the arrangements now made for the recognition of Volunteer Training Corps. They realise however, that teachers in public schools are already performing public service and are prepared, if such teachers cannot be spared from their posts, without substantial detriment to that service to regard them as having a genuine reason within the meaning of Rule 1 for not now enlisting in the Regular or Territorial Army. Any teacher, however, who being of military age enrols himself in a Volunteer Training Corps, will be subject to the condition in Rule 1 that he could subsequently enlist if he is specially called upon by the War Office to do so’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 11-15 Ion. 1915, EA23/6, tt.25-6).

Amlinellodd yr ail un delerau llym y bu’n rhaid i’r grwpiau lleol weithredu oddi danynt:

‘1) No arms, ammunition or clothing will be supplied from public sources nor will financial assistance be given. 2) There may be uniformity of dress among members of individual organisations provided no badge or rank are worn and provided that the dress is distinguishable from that of Regular and Territorial units. 3) Members of recognised organisations will be allowed to wear as a distinctive badge a red armlet of a breadth of three inches with the letter GR inscribed thereon. The badge will be worn on the left arm above the elbow. 4) The accepted military ranks and title will not be used or recognised and no uniform is to be worn except when necessary for training. 5) No form of attestation involving an oath is permitted. 6) It will be open to Army recruitment officers to visit the Corps at any time and to recruit any members found eligible for service with the Regular Army whose presence in the Corps is not accounted for by some good and sufficient reason’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 11-15 Ion. 1915, EA23/6, tt.27-28).

Nid yw’r cofnodlyfrau’n datgelu beth ddigwyddodd i’r grŵp gwreiddiol o wirfoddolwyr o Aberdâr. Fodd bynnag, gwyddom o gyfrifon rheolaidd yn y papurau newydd lleol, erbyn Mehefin 1915, fod Aberdâr wedi sefydlu ei Chorfflu ei hun. Ffurfiwyd VTC Aberdâr ar ôl apêl ar i ddynion wirfoddoli yn Neuadd y Dref Aberdâr ar 24 Mai. Awgrymwyd cynnal dril nos Fercher yn y Neuadd Dril, Cwmbach Road, rhwng 7pm a 9pm. Ond, ‘if Wednesday night is considered inconvenient for drill purposes some other night may be arranged. All men over the military age limit are eligible to attend’ (Aberdare Leader, 5 Mehefin 1915).

Ar y llaw arall nid oedd ymuno â’r VTC yn gwbl apelgar. Fel y nodwyd yng nghylchlythyr mis Ionawr, ni chafodd gwirfoddolwyr iwnifform nag arfau. Yr unig arwyddlun a ddynodai aelodaeth â’r Corfflu oedd band braich coch gyda’r llythrennau GR arno. Hefyd, bu’n rhaid i bob gwirfoddolwr dalu ffi danysgrifio o 2 swllt 6 cheiniog y mis i dalu am gostau cyfarpar a hyfforddiant. Roedd tynnu coes mawr ar y gwirfoddolwyr, gan gynnwys dweud bod GR yn sefyll am ‘Grandpa’s Regiment‘.

Er y diffyg cefnogaeth ganolog, ymhen mis roedd VTC Aberdâr, a ddeuai’n Gwmni B yr 2il Fataliwn (Bataliwn Merthyr) yng Nghorfflu Hyfforddiant Gwirfoddol Morgannwg, wedi recriwtio dros 70 o ddynion. I ddechrau, aeth y gwirfoddolwyr i ddwy sesiwn hyfforddiant yr wythnos yn y Neuadd Deil ac yn iard Ysgol Ferched Sirol Aberdâr. Cyhoeddwyd yr amserlen hyfforddi bob wythnos yn yr Aberdare Leader ac ymhen blwyddyn roedd y VTC yn cwrdd bum noson yr wythnos.

Roedd Thomas Davies, Prifathro Ysgol Abernant, ac A T Jenkins, Pennaeth Ysgol Iau Cwmbach, yn ddau athro yn ardal Aberdâr a ymunodd â’r Corfflu. Mae cofnodlyfrau eu hysgolion yn cyfeirio at eu haelodaeth o’r VTC sawl gwaith. Er enghraifft, ym mis Rhagfyr 1916, nid oedd Thomas Davies yn yr ysgol:

‘… received permission to be absent tomorrow in order to be present at the Inspection by Viscount French at Cardiff. The Aberdare Corps, of which I am a member, will travel …on the 10.30 TVR train’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 13 Rhag. 1916, EA11/4, t.119).

Profiad A T Jenkins oedd efallai’r mwyaf arferol o fywyd yn y VTC gyda’r Prifathro’n ‘…cyrraedd yr ysgol am 10.15 ar ôl dychwelyd ar drên y bore’ o ‘ddyletswydd gardio yng Nghaerdydd’ (Ysgol Gymysg Iau Cwmbach, llyfr log, 1-2 Hyd. 1918, EA19/6. t.2, 1-2).

Yn yr un modd, nododd Thomas Davies ym mis Mehefin 1917, ‘I was absent from school this morning being on duty at Cardiff last night in company with other men of the 2nd Battn, Vol Regt, viz ‘Guard Duty’ at Roath Dock’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 18 Meh. 1917, EA11/4, t.130).

Erbyn diwedd 1916 byddai VTC Aberdâr wedi bod yn wahanol iawn i’r grŵp a ffurfiwyd ym Mehefin 1915. Cofnodwyd yn yr Aberdare Leader ar 25 Rhagfyr 1915: ‘…six dozen rifles had been ordered for the use of the Corps, and also that the uniforms were expected shortly’. Mae’n bosibl y byddai’r iwnifform wreiddiol wedi bod yn rhai gwyrdd lovat, o ystyriwyd penderfyniad y Swyddfa Ryfel i sicrhau bod modd gwahaniaethu’r VTC rhag y milwyr arferol. Fodd bynnag, gwyddom o’r Aberdare Leader, erbyn diwedd 1917, fod y Cwmni wedi cael set newydd o iwnifformau caci, ac y cafodd y reiffl safonol Brydeinig i filwyr, y 303 Lee Enfield. Hefyd, fel y cofnododd Thomas Davies, nid oedd yr hyfforddiant yn gyfyngedig i ddril gyda’r nos a sesiynau ymarfer â reiffl:

‘I was absent from school duties yesterday – Sept 24^th – being in training in the Military Camp at Porthcawl since 22^nd inst. I did not receive intimation of same till late Friday evening’ (Ysgol Fechgyn Abernant, llyfr log, 25 Medi 1917, EA11/4, t.134).

Roedd y newidiadau fwy na thebyg yn deillio o’r penderfyniad a wnaed gan y Swyddfa Ryfel yn Awst 1916 i redeg y VTC a’i ymgorffori â’r lluoedd arfog fel y ‘Llu Gwirfoddol’.

Ar yr un adeg, apeliodd Iarll Plymouth yn y Western Mail am £10,000 i brynu cyfarpar i Gatrawd Wirfoddol Morgannwg. I ddechrau, rhagwelwyd y byddai’r VTC yn bennaf i’r rhai dros oedran ymrestru yn y lluoedd arfog. Ond byddai proffil oedran Cwmni Aberdâr wedi newid yn sylweddol erbyn diwedd 1916 pan gyflwynwyd ymrestru gorfodol. Cafodd dynion iau, wedi’u heithrio rhag gwasanaeth milwrol, eu cyfeirio’n aml gan Dribiwnlysoedd Milwrol lleol i ymuno â’r VTC naill ai am gyfnod y rhyfel neu nes y caent eu galw i wasanaethu. Erbyn diwedd 1918 cyfeiriwyd un o bob tri aelod i’r VTC gan y Tribiwnlysoedd.

Nid oes amheuaeth fod VTC Aberdâr wedi gwneud gwaith hanfodol yn ystod y rhyfel, gan gynnwys lleddfu ar y pwysau oedd ar y lluoedd arferol a’r heddlu drwy ddarparu gardiau mewn lleoliadau allweddol. Ond ni chymeradwyodd bawb weithgareddau’r VTC bob tro. Ym mis Hydref 1915, condemniwyd yr arfer o gynnal paredau ar y Sul gan Gyngor Eglwys Rydd Gymreig Hirwaun, pan anfonwyd llythyrau i aelodau anghydffurfiol o’r VTC yn gofyn iddynt beidio â mynd i ddigwyddiadau o’r fath. (Aberdare Leader, 9 Hyd. 1915). Yn ddiweddarach yn y rhyfel, cafodd yr awgrym y gallai fod gan y VTC rôl i’w chyflawni wrth hyfforddi corfflu cadetiaid i gynnal driliau milwrol i fechgyn dros 12 oed ei wrthwynebu gan Gyngor Masnach a Llafur Aberdâr, a gyflwynodd lythyr yn amlinellu ei wrthwynebiad llwyr i unrhyw ymdrech i filwriaethu addysg. (Aberdare Leader, 20 Ebr. 1918).

Tua diwedd 1917, cyhoeddodd yr Aberdare Leader gyfres o erthyglau gan rywun a ddefnyddiodd y ffugenw ‘303’. Roedd yn aelod o Gwmni Aberdâr a oedd am aros yn ddienw. Dan y pennawd ‘Nodiadau i Wirfoddolwyr’ rhoddodd flas ar fywyd yn y VTC, gan gynnwys yr elyniaeth frwd rhwng cwmnïau lleol:

‘I hear that Hirwaun is bold enough to say that they have a team of 8 willing to compete against any 8 Aberdare or Mountain Ash can turn out against them and they are willing to put up a nice stake. What says the old ‘uns of ‘Berdare and the Mount? Anything doing?’ (Aberdare Leader, 3 Tach. 1917).

‘Look out for the Battalion Parade at Cardiff shortly and attend the next drills of special arms drill so as to maintain B Company’s stand as the Cock Company of Battalion Two’ (Aberdare Leader, 3 Tach. 1917).

‘Who is going to buy the first pair of War Office boots 23s 9d and only to be worn on duty. And on the instalment plan too. My word!’ (Aberdare Leader, 10 Tach. 1917).

‘The sneer is sometimes heard that our volunteers are ‘fair weather soldiers’. That is utterly uninformed as amply authenticated by various reports issued by the CAVR…’ (Aberdare Leader, 10 Tach. 1917).

‘Night duty on guard is not the pleasantest of work, but when a guard is able to get back home in time for bed and secure the marks for drill it becomes a real pleasure’ (Aberdare Leader, 24 Tach. 1917).

‘The new equipment is arriving and some of the men ‘don’t half fancy themselves’, not half… Not a few approached the irreproachable Instructor to be excused class so that they could get home quickly to show their wives the ‘get up’. I wonder if they all said ‘wives’ (Aberdare Leader, 1 Rhag. 1917).

‘Congratulations to our new Captain and may he be a good Cox to the Company. They want a bit of steering at present’ (Aberdare Leader, 1 Rhag. 1917).

Hoffai weithiau wawdio swyddogion ac NCOau VTC Aberdâr. Mewn un rhifyn rhoddodd yr her hon iddynt: ‘No Sergeant, you have not solved the identity of 303 yet. Try again’ (Aberdare Leader, 24 Tach. 1917). Y rhifyn nesaf oedd y tro diwethaf i ‘Nodiadau i Wirfoddolwyr’ ymddangos yn y Leader. Mae’n bosibl iddo gael ei adnabod, neu, yn ddigon doeth, y penderfynodd ei bod yn amser ymdawelu.

Ni chawn fyth wybod p’un ai a oedd 303 yn un o’r gwirfoddolwyr a ddaeth o blith athrawon ysgolion Aberdâr. Ond gwyddom fod sawl gwirfoddolwr yn awyddus i ddefnyddio ei sgiliau milwrol yn yr ysgol, er mai cymysg oedd canlyniadau hynny:

‘Tues am. Hd Teacher took 25 boys, St IV, to the baths and on the way through the park tested them in drill – marching, changing step, turning, wheeling. Hardly satisfactory as some of the boys continually wrong in the turning and some do not exercise any thought, they simply do what others do whether right or wrong – a few cannot change step’ (Ysgol Fechgyn Cyngor Parc Aberdâr, llyfr log, 3-7 Gorff. 1916, EA23/6, tt.195-96).

Roedd y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol yn un o sawl ffordd y cefnogai athrawon y rhyfel. Er enghraifft, gofynnwyd i athrawon yn aml helpu gyda chodi arian, ymrestru yn swyddfeydd recriwtio’r fyddin ac, yn ddiweddarach, i helpu â threfniadau dogni bwyd. Hefyd, ynghyd â nifer o rai eraill, gofynnwyd iddynt wirfoddoli i weithio dros wyliau’r haf, gan gynnwys ar y ffermydd i wneud yn iawn am y diffyg gweision fferm. Ond, i lawer un, roedd ei amser yn y VTC yn un o adegau mwyaf cofiadwy ei fywyd. Er gwaetha’r gwawdio a’r tynnu coes, roedd balchder mawr yng nghyflawniadau’r cwmnïau lleol a’u rôl wrth ennill y rhyfel. Amcangyfrifir bod tua 300,000 o ddynion wedi gwasanaethu yn y Corfflu Hyfforddiant Gwirfoddol yn ystod y Rhyfel Mawr. Daethpwyd â’r Corfflu i ben ar ôl llofnodi’r Cadoediad ym 1918 ac fe’i diddymwyd yn swyddogol ym mis Ionawr 1920.

Cymerwyd y deunydd uchod o gofnodlyfrau’r ysgolion yn ardal Aberdâr. Mae straeon tebyg yng nghofnodion ysgolion ledled Morgannwg o 1914 i 1918. Os hoffech ddysgu mwy am effaith y rhyfel ar fywyd ysgol eich ardal chi a ledled Morgannwg gallwch ddarllen crynodebau o’r cofnodlyfrau i bob ardal awdurdod lleol ar wefan Archifau Morgannwg yn www.archifaumorgannwg.gov.uk Gallwch hefyd ddarllen nifer o’r papurau newydd a gynhyrchwyd yng Nghymru ym 1914-18 gan gynnwys deunydd o’r Aberdare Leader a ddyfynnwyd uchod yn http://papuraunewydd.llyfrgell.cymru/. Crëwyd y wefan gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru i gynnig adnodd ar-lein am ddim i ddarllen papurau newydd a gynhyrchwyd yng Nghymru.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Cofnodion Capel

Mae capeli wedi chwarae rôl bwysig yn hanes diweddar Morgannwg.  Ymysg ein 75 75^fed dogfen mae cofnodion Cenhadaeth yr Eglwys Fethodistaidd Wesleaidd ym Morgannwg Ganol (1998/75), yn ogystal â chofnodion Capel Bedyddwyr Seion, Cwmaman, Aberdâr (2013/75).  Dyma ddwy o blith nifer o gapeli sydd wedi cyfrannu at ein harchifau.

Gall cofnodion capel gynnwys cofrestr o fedyddion, priodasau a chladdedigaethau; cofnodion o aelodaeth; adroddiadau blynyddol; cofnodion cyfarfodydd; cyfrifon; cynlluniau adeiladu; cofnodion ysgol Sul; ffotograffau; cofnodion o gymdeithasau’r capel, fel y Gobeithlu… mae’r rhestr yn ddiddiwedd.

Mae Arolwg Capeli Morgannwg Ganol hefyd yn Archifau Morgannwg (cyf.: MGCC/CS).  Fe’i lluniwyd gan Adran Gynllunio Cyngor Sir Morgannwg Ganol yn ystod y 1970au ac mae’n nodi pob capel yn ardal Morgannwg Ganol yn ystod y cyfnod, ac yn cynnwys ffurflenni’r arolwg, darluniau o ffryntiad a chynllun yr adeiladau, hanes cryno a ffotograffau o’r capel, a nodiadau a gohebiaeth ychwanegol yn ymwneud â’r arolwg.

Capel y Bedyddwyr, Blaengarw

Mae llawer o gapeli wedi cau yn ne Cymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wrth i’r cynulleidfaoedd leihau.  Yn anffodus, nid yw eu cofnodion bob amser yn ein cyrraedd ni yma yn Archifau Morgannwg.  Os ydych chi’n ymwneud â’ch capel lleol – boed hwnnw’n gapel sy’n ffynnu neu’n gapel sydd mewn trafferth – mae croeso i chi gysylltu â ni i gael cyngor ac arweiniad ar gadw eich treftadaeth ddogfennol.