Talygarn – “… y cartref ymadfer harddaf yn y wlad yn ôl pob tebyg”

Mae’r ffotograffau sydd i’w gweld yn yr erthygl hon yn dangos un o’r plastai gwych niferus sydd i’w cael ym Morgannwg. Fodd bynnag, os edrychwch yn ofalus, byddwch yn sylwi bod yr y dodrefn addurnol, y gwydrau, yr hen lestri a phaentiadau wedi eu tynnu o’r ystafelloedd. Yn hytrach, mae byrddau a chadeiriau cyfforddus, ond plaen wedi eu gosod allan ynddynt.

Bydd y tŷ yn gyfarwydd i lawer.  Dyma Tal-y-garn, unwaith yn ystâd 1200 erw ger Pont-y-clun ac o 1865 ymlaen, yn gartref i’r teulu Clark. Mae’n amlwg fod pocedi dyfnion gan George Thomas Clark o ran cost y gwaith ailadeiladu, addurno a dodrefnu’r tŷ. Roedd sibrydion bod yr addurniad ar y llawr gwaelod, “yn yr arddull Fenisaidd” gan y meistr-grefftwr Eidalaidd Biraghi, yn unig wedi costio tua £20,000. Gyda phaneli pren, ffrisiau a nenfydau addurniadol a llefydd tân marmor, disgrifiwyd y tŷ fel un â’i du mewn “o fyd y tylwyth teg”.

Erbyn 1922 roedd teulu Clark wedi dewis gwerthu’r tŷ a’r ystâd.  Caffaelwyd y tŷ a llawer o’r tir o’i gwmpas gan Gronfa Les Glowyr De Cymru am £20,000. Ystyriwyd bod Tal-y-garn yn safle delfrydol ar gyfer cartref ymadfer i lowyr ac agorodd y cartref ar 13 Hydref 1923 gyda gwelyau ar gyfer hyd at 100 ar unrhyw un adeg.

Er bod y teulu Clark wedi mynd â’r rhan fwyaf o’r dodrefn a ffitiadau neu eu harwerthu, gan gynnwys sawl arfwisg, roedd Tal-y-garn yn dal i fod yn dŷ trawiadol gyda thapestrïau mawr yn addurno’r waliau yn llawer o’r ystafelloedd gwely lle roedd y cleifion. Fe’i disgrifiwyd, gyda pheth cyfiawnhad, gan y Western Mail, ar 15 Hydref 1923, fel “y cartref ymadfer harddaf yn y wlad yn ôl pob tebyg“.

Mae’r ffotograffau’n dangos y tu allan i’r tŷ a dwy o’r ystafelloedd ar y llawr gwaelod, y lolfa a’r Ardd Aeaf, ill dau wedi’u hadnewyddu i’w defnyddio gan y preswylwyr.

Gellir gweld nifer o gleifion yn yr Ardd Aeaf, a oedd wedi’i haddasu i’w defnyddio fel ystafell ysmygu.  Ynghyd â dwy ystafell filiards, ystafell gemau, ystafell ysgrifennu, llyfrgell ac ystafell fwyta fawr, roedd gan breswylwyr fynediad i ystod eang o gyfleusterau wedi’u hategu gan erddi, llyn, coedwigoedd a lawnt fowlio. Yn anffodus, fodd bynnag, nid oes arwydd yn y ffotograffau o Labrador du’r Uwch-arolygydd a oedd yn ffefryn mawr gyda staff a chleifion.

Tynnwyd y lluniau gan ffotograffydd lleol, Edwin Miles, a oedd yn berchen ar yr Electric Studio yn Caroline Street, Pen-y-bont ar Ogwr. Mae bron yn sicr y tynnwyd y lluniau yn agos at agoriad y cartref ymadfer ym mis Hydref 1923, ac maent yn rhan o gyfres o 28 o luniau a gymerodd Miles o Dal-y-garn ar yr adeg hon. Tynnodd Miles luniau hefyd, a ddefnyddir yn bennaf fel cardiau post, o lawer o dai mawreddog, trefi a phentrefi ar draws Bro Morgannwg rhwng 1905 a 1929.  Rydym yn bwriadu tynnu sylw at fwy dros y misoedd nesaf. Gellir gweld y casgliad cyflawn yn Archifau Morgannwg neu ar-lein ar y catalog http://calmview.cardiff.gov.uk/ o dan gyfeirnod D261.

Gyda llaw, os hoffech weld y tŷ yn ei “ysblander” rydym wedi ychwanegu dau ffotograff ychwanegol.

Mae’n debyg i’r ddau lun gael eu tynnu yn y blynyddoedd yn union cyn y gwerthiant pan oedd Tal-y-garn yn dal i fod yn gartref teuluol. Mae’n dipyn o sioe!

Unwaith eto, gellir gweld y ffotograffau yn Archifau Morgannwg o dan gyfeirnod DWP/2/2.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Rhandiroedd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Mae rhandiroedd wedi bod mewn bodolaeth ers rhai cannoedd o flynyddoedd, o bosib mor bell yn ôl â chyfnod yr Eingl-Sacsoniaid. Ond dim ond yn ystod y 19^eg ganrif y dechreuwyd eu defnyddio yn y ffordd yr ydym yn ei hadnabod heddiw. Yn y cyfnod hwnnw, roedd tir yn cael ei neilltuo ar gyfer teuluoedd tlawd yng nghefn gwlad fel y gallant dyfu bwyd. Roedd y rhain yn deuluoedd a oedd yn gweithio gan mwyaf. Yn yr ardaloedd trefol, fodd bynnag, defnyddiwyd rhandiroedd gan deuluoedd lled gyfoethog fel dull o ddianc rhag bywyd y ddinas. Ar ddiwedd y 1900au daeth y Ddeddf Tyddynnod a Rhandiroedd i rym, gan roi’r cyfrifoldeb dros ddarparu rhandiroedd yn nwylo awdurdodau lleol.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth yn amlwg na allai Prydain ddibynnu ar fewnforio bwyd o wledydd eraill mwyach, gan fod y llongau a oedd yn ei gludo yn aml yn darged i ffrwydron a daniwyd o longau a llongau tanfor yr Almaen. O ganlyniad i hyn, gwelwyd twf yn nifer y rhandiroedd wrth i awdurdodau lleol alluogi pobl i ddefnyddio tir diffaith i dyfu bwyd.

Roedd y Board of Agriculture a’r War Agriculutural Committee yn rhan o’r gwaith o helpu i sicrhau tir, er bod y penderfyniad terfynol yn nwylo’r cynghorau plwyf. Mor gynnar â mis Medi 1914, mae cofnodion plwyf yn dangos i’r Fwrdd Amaeth a Physgodfeydd annog preswylwyr Pencoed i amaethu gerddi a rhandiroedd (Cyngor Plwyf Pencoed, llyfr cofnodion, P131/1/2). Un o hoff opsiynau’r Bwrdd oedd defnyddio tir wrth ymyl ffyrdd a rheilffyrdd ar gyfer rhandiroedd. Yng ngorsaf drenau Llandaf, er enghraifft, defnyddiwyd tir wrth ymyl yr orsaf a gwesty’r orsaf (Cyngor Plwyf yr Eglwys Newydd, llyfr cofnodion, P6/64). Ond erbyn 1917 roedd yn amlwg nad oedd hyn yn ddigon. Ym Mhont-y-clun a Thalygarn, awgrymwyd y dylid defnyddio tir yr eglwys fel gerddi (Plwyf Pontyclun and Talygarn, llyfr cofnodion y festri, P205CW/33).

Un o’r problemau oedd yn wynebu awdurdodau lleol oedd nad oedd pawb oedd yn berchen ar dir y gellid ei amaethu yn fodlon ei roi i’w ddefnyddio fel rhandiroedd. Ym Mhlwyf y Castellnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr, adroddodd cyngor y plwyf fod dyn o’r enw Mr Thomas wedi gwrthod ildio ei dir dro ar ôl tro, er gwaethaf y ffaith bod yr awdurdodau lleol wedi dweud wrtho fod ganddynt yr hawl i brynu ei dir drwy orfod petai’n rhaid (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/15).

Problem arall a ddaeth i’r wyneb oedd bod rhai mathau o dir yn anaddas ar gyfer tyfu cnydau. Yn Llandudwg gwnaeth y cyngor plwyf hyn yn glir: ‘unless the allotments were allowed to be where the Surveyor had pegged out the ground that they would have nothing to do with them’ (Cyngor Plwyf Llandudwg, llyfr cofnodion, P88/2). Mae’n ymddangos bod prosesu ceisiadau i Gyngor Sir Morgannwg gan y cynghorau plwyf i ddefnyddio tir fel rhandiroedd yn cymryd amser. Mewn un achos, bu’n rhaid i blwyf Ynysawdre gysylltu ag Ystâd Dunraven i weld a allan nhw gynnig tir yn lle hynny (Cyngor Plwyf Ynysawdre, llyfr cofnodion, P129/2/3). Ond nid oedd yr Ystadau bob amser yn barod i’w tir gael ddefnyddio, fel y daeth yn amlwg i blwyf Trelales (Cyngor Plwyf Trelales, llyfr cofnodion, P81/7/1).

Roedd yr awdurdodau lleol yn ceisio helpu’r rheiny â rhandiroedd, gan roi cyngor ar amrywiaeth o faterion iddynt. Dywedodd cyngor plwyf Llanisien wrth eu garddwyr i roi ffrwythau a llysiau mewn potiau Kilner, gan y byddai hynny’n golygu na fyddai’n rhaid iddynt ddefnyddio siwgr i’w cadw (Plwyf Llanisien, cylchgrawn y plwyf, P55CW/61/31).

Yn Llancarfan gofynnodd y Pwyllgor Amaeth Rhyfel i gyngor y plwyf sicrhau bod tatws hadyd ar gael i ffermwyr rhandiroedd (Cyngor Plwyf Llancarfan, llyfr cofnodion, P36/11), er yn y Rhigos roedd Pwyllgor Amaeth Cyngor Sir Morgannwg wedi bod wrthi’n annog ffermwyr rhandiroedd i fuddsoddi yn eu tatws hadyd eu hunain (Cyngor Plwyf Rhigos, llyfr cofnodion, P241/2/1). Roedd y rhai oedd yn tyfu tatws yn cael eu hannog i’w chwistrellu i osgoi heintiau (Cyngor Plwyf Castellnewydd, llyfr cofnodion, P84/20).

Unwaith y daeth y rhyfel i ben, pylu wnaeth y diddordeb mewn rhandiroedd . Cafodd rhai tiroedd eu hadfer i’w cyflwr gwreiddiol, neu eu defnyddio at ddibenion eraill. Ond roedd un broblem eto i’w datrys. Roedd rhai o’r caeau a arferai gael eu defnyddio fel meysydd criced wedi cael eu troi’n rhandiroedd yn ystod y rhyfel, fel yr un yn St Fagan’s Road, Trelái (Cyngor Plwyf Llandaf, llyfr cofnodion, P53/30/5). Pan ddychwelodd y cricedwyr ar ôl y rhyfel i chwarae eto, roedd rhai o’u caeau chwarae wedi diflannu.

Roedd galw mawr am y caeau a oedd ar ôl, a oedd yn golygu bod dod o hyd i gae gwag i chwarae criced ynddo bron iawn yn amhosib (Plwyf y Rhath, cylchgrawn y plwyf, P57CW/72/10).

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros-dro