Y Blaidd Mawr Drwg yn perfformio ym Mharc yr Arfau Caerdydd, Ionawr 1890

Yn y dyddiau pan oedd Ysbyty Brenhinol Caerdydd yn llwyr ddibynnol ar danysgrifiadau’r cyhoedd, roedd y Theatre Royal yn aml yn cynnal perfformiadau gyda thâl y tocynnau’n cael eu rhoi i’r ysbyty. Ym mis Ionawr 1890 fodd bynnag, rhagorodd rheolwr y theatr, Edward Fletcher, ei hun drwy drefnu gêm bêl-droed elusennol ym Mharc yr Arfau a rhoddwyd yr holl elw i’r ysbyty.

Y cynnig oedd bod cast pantomeim yr Eneth Fach a’r Fantell Goch – ‘Pretty Little Red Riding Hood’ – a ddisgrifiwyd gan Fletcher fel …llwybr llaethog o sêr, yn gorymdeithio drwy’r strydoedd mewn cert agored a ddarparwyd gan westy’r Royal, i’r maes. Y cast fyddai’n chwarae’r gêm, mewn gwisgoedd llawn, gyda chyfeiliant cerddorol gan y Band Hwngaraidd.

Mae’r poster ar gyfer pantomeim y Theatre Royal y flwyddyn honno yn rhoi awgrym o’r rhai a ddewiswyd ar gyfer ‘tîm’ yr Eneth Fach a’r Fantell Goch ym Mharc yr Arfau ar 15 Ionawr 1890. Er enghraifft, gwyddom fod yr Eneth Fach a’r Fantell Goch, y Bachgen Glas, y Blaidd, y Cadno Cyfrwys a’r ddeuawd gomedi, Turle a Volto, wedi cael sicrwydd o rannau yn y cast gwreiddiol.  Fodd bynnag, bu dyfalu mawr yn y wasg, a ysbrydolwyd gan Fletcher mae’n siŵr, am y cast cyfan.  Bu colofnwyr dan ffugenwau ‘Man about Town’ a ‘A Theatr Goer’ yn dadlau a ddylai Alice Leamar (Eneth Fach a’r Fantell Goch) neu Rosie St George (Y Bachgen Glas) gymryd y ciciau at y pyst.  Hefyd cwestiynwyd lawer y penderfyniad i hepgor y milwyr benywaidd trawiadol (y chwiorydd Ada ac Amy Graham).

Er gwaethaf trafferthion munud olaf, pan awgrymwyd nad oedd Clwb Caerdydd wedi rhoi ei ganiatâd i ddefnyddio Parc yr Arfau, aeth y gêm yn ei blaen. Ychydig iawn o adroddiadau sydd am y gêm, er bod y cyfeiriadau at ‘… ludicrous burlesque from beginning to end’ yn dweud y cyfan mae’n debyg. O gofio bod y llain yn drwm, mae’n rhaid bod Fletcher wedi wynebu bil glanhau gwisgoedd difrifol gan fod gan y pantomeim bedair wythnos arall i fynd.

Serch hynny, ar ôl i’r llwch setlo, cyflwynwyd £68 i George Coleman, Ysgrifennydd Ysbyty Sir Forgannwg a Sir Fynwy. Fel ysbyty oedd yn ddibynnol ar roddion roedd pob tamaid bach yn gymorth a diolchwyd i Edward Fletcher, yr Eneth Fach a’r Fantell Goch, ei chwmni a hyd yn oed y Blaidd Mawr Drwg.

Mae’r poster ar gyfer Yr Eneth Fach a’r Fantell Goch yn cael ei gadw yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod D452/4/22. Gellir ei weld ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cwrdd â’r Staff: George Tunstall Coleman – yr Ysgrifennydd a’r Uwch-arolygydd cyntaf yn Ysbyty a Fferyllfa newydd Morgannwg a Sir Fynwy

Dyma’r seithfed mewn cyfres o erthyglau am adeiladu ac agor Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy ym mis Medi 1883. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Mae llawer o’r hyn a wyddom am yr Ysbyty yn y 1880au yn ganlyniad i waith George Tunstall Coleman. Fel Ysgrifennydd i’r Ysbyty, roedd George Coleman yn llunio’r adroddiadau blynyddol a chofnodion y pwyllgorau niferus a oedd yn rheoli’r Ysbyty. George hefyd oedd yr aelod o staff yn yr Ysbyty a oedd yn gyfarwydd i’r cyhoedd, trwy ysgrifennu colofn wythnosol i’r papurau newydd a oedd yn nodi nifer y cleifion oedd wedi cael eu trin. Cymerwyd gofal mawr i ddiolch i gyfranwyr am eu rhoddion caredig a oedd yn amrywio o 3 llond cert o goed tân gan gwmni lleol a deuddeg pâr o ffesantod gan yr Arglwydd Windsor i barsel o hen lieiniau gan gyfrannwr anhysbys. Daeth pob colofn i ben gydag apêl am fwy, gan gynnwys … llyfrau, blodau, llysiau, hen flancedi, calico a llieiniau.

Ar y pryd, roedd George yn 31 oed. Efallai y cofiwch ddarllen mewn erthygl gynharach mai George, ynghyd â’r Llawfeddyg Mewnol, Philip Rhys Griffiths, a oedd wedi canu i’r cleifion ar noswyl Nadolig gyntaf yr ysbyty newydd. Roedd yn ganwr dawnus a byddai’n perfformio’n gyhoeddus yn aml. Y noson honno, roedd yng nghwmni Miss Anita Strina, merch i frocer llongau lleol. Efallai nad oedd llawer o bobl yn gwybod hyn ond roeddent wedi dyweddïo a buon nhw’n priodi 4 mis yn ddiweddarach, ym mis Ebrill 1884, yn Eglwys Sant Andrew.

Fel dyn newydd briodi, roedd angen i George wneud ei ffordd ei hun yn y byd ac roedd yn cydnabod, yn well na’r rhan fwyaf o bobl, yr heriau a fyddai ynghlwm wrth sicrhau bod yr ysbyty newydd yn gweithredu’n effeithiol. Daeth â syniadau newydd ac egni i’w rôl ac roedd hynny’n ffodus iawn, am fod ei ddyletswyddau’n mynd ymhell y tu hwnt i waith pwyllgor. Nid oedd fawr ddim yn digwydd yn yr Ysbyty nad oedd yr Ysgrifennydd yn ei oruchwylio. George oedd yn delio â masnachwyr lleol a pherchnogion siopau i gytuno ar bris am y bwyd a’r cyflenwadau a brynwyd gan yr Ysbyty bob mis. Yn ogystal, roedd yn rheoli pob agwedd ar gynnal a chadw’r adeiladau, ynghyd â chyflogi staff anfeddygol, gan gynnwys y porthorion, a recriwtio i swyddi newydd, sef peiriannydd, garddwr, a hyd yn oed barbwr i siafio’r cleifion bob bore.

Roedd arian – neu ddiffyg arian – bob amser yn bryder i’r Ysbyty. Ym 1884 roedd dal angen dod o hyd i £6,000 i dalu am gost yr adeilad newydd. Ac yntau’n gyfrifydd hyfforddedig, byddai George Coleman yn llunio’r cofnodion ariannol ar gyfer y llywodraethwyr bob mis. George hefyd a roddai iddynt obaith trwy ddangos dawn ryfeddol ar gyfer codi arian. Roedd yn gwneud llawer o’i waith o flaen y cyhoedd. Er enghraifft, cafodd Edward Fletcher, rheolwr y Theatre Royal a J Tayleure, perchennog syrcas Caerdydd, ei ddarbwyllo ganddo i gynnal perfformiadau codi arian i’r Ysbyty bob blwyddyn. Trefnodd nifer o ddigwyddiadau sylweddol hefyd, gan gynnwys perfformiad clodwiw gan fand Gwarchodlu’r Grenadwyr yn Neuadd Gyhoeddus Caerdydd.

Fodd bynnag, roedd yn fwyaf llwyddiannus yn ei waith y tu ôl i’r llenni. Roedd y casgliad ar gyfer yr Ysbyty a oedd yn cael ei gymryd mewn ffatrïoedd a gweithleoedd bob blwyddyn ar ‘Ddydd Sadwrn yr Ysbyty’ yn rhan bwysig o incwm blynyddol yr Ysbyty. Gofynnwyd i George weithio’n agos gyda’r pwyllgor trefnu ac, yn benodol, y ddau Ysgrifennydd Anrhydeddus. Nid yw’n hysbys a oedd ganddo unrhyw rôl wrth annog colofnydd y Western Mail, ‘Pendragon’, i ledu’r si y byddai’n ofynnol i’r Ysgrifenyddion Anrhydeddus wneud yn iawn am y gwahaniaeth os na lwyddwyd i gasglu £1000. Serch hynny, er y codwyd mymryn yn is na’r targed, amcangyfrifwyd bod dros 30,000 o weithwyr wedi cyfrannu rhwng 6 a 9 ceiniog i apêl yr Ysbyty.

Roedd tanysgrifiadau blynyddol gan gwmnïau ac unigolion yn hanfodol i gyllid yr Ysbyty ac roedd yn ofynnol i’r Ysgrifennydd fynd ar ôl y tanysgrifwyr presennol i dalu eu dyledion ac erfyn am arian newydd. Cymaint oedd pwysigrwydd y gwaith hwn fel y rhoddwyd pàs iddo gan Reilffordd Dyffryn Taf er mwyn iddo allu teithio am ddim i gyfarfodydd. Yn aml, roedd rhywfaint o fargeinio wrth sicrhau arian newydd, gyda George yn cynnig penodiadau i swyddi anrhydeddus, fel Is-Lywydd yr Ysbyty, a’r hawl i enwebu nifer cytunedig o gleifion ar gyfer triniaeth yn yr Ysbyty yn gyfnewid am danysgrifiadau mawr.

Roedd George Coleman mor werthfawr i’r Ysbyty fel y cafodd ei deitl ei uwchraddio ym mhen dim i Ysgrifennydd ac Uwch-arolygydd. Ac yntau’n gweithredu fel llygaid a chlustiau’r Llywodraethwyr, roedd gofyn iddo archwilio pob agwedd ar reoli’r adeilad yn ddyddiol. Yn anffodus, ni ddaeth gyrfa George i ben boddhaol. Ar ôl dros 20 mlynedd yn y swydd, canfu ymchwiliad i ddulliau ariannu ‘afreolaidd’ ei fod wedi trefnu taliad am filiau personol trwy gyfrifon yr Ysbyty. Er efallai mai esgeulustod oedd hwn trwy bwysau mawr busnes, roedd yn ddigon iddo orfod ymddiswyddo. Mewn gwirionedd, roedd y rôl wedi tyfu’n rhy fawr i un person. Arwydd o dwf parhaus yr Ysbyty oedd bod ei swydd yn cael ei llenwi gan ddau benodiad ar wahân – Ysgrifennydd Pwyllgor ac Uwch-arolygydd – gyda’r olaf, i bob pwrpas, yn rheolwr cyffredinol cyntaf yr Ysbyty.

Mae’r erthygl hon yn seiliedig ar Adroddiadau Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy, y gellir dod o hyd iddynt yn Archifau Morgannwg, dan rif cyfeirnod DHC/50.  Gellir dod o hyd i gofnodion y Pwyllgor Rheoli ar gyfer y cyfnod hwn yn DHC/5-6. I’r rhai sydd am wybod mwy am yr hyn a ddigwyddodd i George ac Anita, symudon nhw i Lundain lle roedden nhw’n rhedeg gwesty bach. Bu farw George yn 1915 yn 62 oed ac fe’i claddwyd yng Nghaerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cwrdd â’r Staff: Llawfeddyg Tŷ, Philip Rhys Griffiths – y Llawfeddyg Tŷ cyntaf yn ysbyty a fferyllfa newydd Sir Forgannwg a Sir Fynwy

Dyma’r chweched mewn  cyfres o erthyglau am adeiladu ac agor Ysbyty a Fferyllfa Sir Forgannwg a Sir Fynwy, ym mis Medi 1883.  Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Y Llawfeddyg Tŷ

Philip Rhys Griffiths (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Roedd Philip Rhys Griffiths yn 27 pan gafodd ei benodi’n Llawfeddyg Tŷ yn yr ysbyty ym mis Mehefin 1882. Yn fab i syrfëwr o Aberafan, roedd yn Faglor mewn Meddygaeth, wedi iddo gael ei hyfforddi yn Ysbyty Coleg y Brifysgol, Llundain. Llawfeddyg y Tŷ oedd yr unig feddyg cyflogedig llawn amser yn yr ysbyty ac roedd yn rôl anodd a llafurus. Byddai Philip wedi bod yn goruchwylio pob claf mewnol, fel arfer o leiaf 60 ar unrhyw adeg. Bu’n ymdrin â derbyniadau, yn cynnal rowndiau ward dyddiol ac roedd ar alw bob awr. Roedd hefyd ar alw’r 4 llawfeddyg a meddyg er anrhydedd, ac roedd yn ofynnol eu hysbysu o gynnydd eu cleifion a sicrhau bod unrhyw gyfleusterau ac offer yr oedd arnynt eu hangen ar gael ar y dyddiau yr oeddent yn ymweld â’r ysbyty.

Roedd y llawfeddyg tŷ yn mynychu pob achos brys a ddeuai i’r ysbyty. Bu llawer o achosion o anafiadau yn sgil y twf diwydiannol yng Nghaerdydd. Ymysg llawer o gleifion eraill, byddai Philip wedi trin William Bryant oedd yn 6 oed ac a gafodd ei redeg drosodd gan dram a dynnwyd gan geffyl, damwain a welwyd gan David Morgan, y dilledydd, o’r Aes. Bu hefyd yn trin John Cody oedd wedi cwympo o nenbont yn y Doc Sych Masnachol, gan anafu ei gefn a’i goesau’n ddifrifol.

I ychwanegu at ei lwyth roedd hefyd yn ymweld â chleifion allanol nad oedd yn gallu mynd i’r ysbyty. Roedd hyn yn ganlyniad i’r dyddiau pan mai dim ond gwasanaeth fferyllfa oedd ar gael. Roedd cynlluniau ar y gweill i annog teuluoedd i dalu’n wythnosol i gynllun yswiriant a fyddai’n darparu gofal cartref. Fodd bynnag, mae’r cofnodion yn dangos bod y llawfeddyg tŷ yn dal i ymweld â’r cartref yn ystod y cyfnod hwn.

Yn olaf, ganddo fe hefyd roedd yr allwedd i ‘dŷ’r meirw’ ac roedd yn gyfrifol am sicrhau bod cyrff y meirw yn cael eu casglu gan eu perthnasau. O ystyried gofynion y swydd, nid yw’n syndod bod gofyn i’r llawfeddyg tŷ fyw ar y safle a pheidio â chymryd gwaith preifat. Roedd yn rhaid i Bwyllgor Rheoli’r Ysbyty gytuno ar unrhyw absenoldebau, a dim ond ar ôl dod o hyd i locwm. Am hyn i gyd roedd Philip yn derbyn cyflog o £100 y flwyddyn a … bwyd, golch, a fflatiau wedi eu dodrefnu.

Roedd bron yn anochel, felly, bod y llawfeddyg tŷ yn ganolog i fywyd yn yr ysbyty. Yn sicr, ymrwymodd Philip Rhys Griffiths ei hun i bob agwedd ar y rôl. Yn ogystal â’i ddyletswyddau dyddiol roedd yn canu i’r cleifion fel rhan o’r adloniant a ddarparwyd ar noswyl Nadolig, ac fel ysgrifennydd trefnodd y ddawns elusennol flynyddol a oedd mor bwysig wrth godi arian i’r ysbyty. Bu hefyd yn agos iawn at y Fatron arswydus Pratt, yn cefnogi ei hymgyrch i wella’r hyfforddiant a’r llety a ddarparwyd i nyrsys. Mae’n rhaid ei bod yn siomedig, felly, pan gafodd ei achos dros benodi llawfeddyg Tŷ cynorthwyol ei ateb gyda’r awgrym y gellid darparu ar gyfer hyn pe bai’n diswyddo unig fferyllydd yr ysbyty, a oedd yn rheoli cyflenwi a darparu meddyginiaethau i’r cleifion.

Roedd llawfeddyg tŷ yn rôl a wnaed fel arfer gan feddygon ifanc newydd gymhwyso ac yn aml fel eu hapwyntiad cyntaf. Yn unol â’r patrwm hwn, ymddiswyddodd Philip Rhys Griffiths ym mis Mai 1884 a gadawodd yr ysbyty ym mis Awst ar ôl 2 flynedd yn y swydd. Meddyg ifanc arall gymerodd ei le, Donald Paterson, Albanwr a oedd wedi cwblhau ei hyfforddiant yng Nghaeredin y flwyddyn flaenorol.

Donald Paterson (ch) (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Nid dyma ddiwedd ymwneud Philip â’r ysbyty fodd bynnag.  Bu’n byw am y rhan fwyaf o’i oes yng Nghaerdydd a dychwelodd i’r ysbyty bedair mlynedd yn ddiweddarach, yn 1886, fel Swyddog Meddygol Cleifion Allanol. Yn y rôl hon, byddai wedi bod yn un o’r tri swyddog meddygol oedd yn trin y miloedd o gleifion allanol oedd yn cael eu gweld yn yr ysbyty bob blwyddyn. Wedi hynny fe’i penodwyd yn llawfeddyg, swydd a fu ganddo am flynyddoedd lawer.

Philip Rhys Griffiths (ch) (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Roedd Philip Rhys Griffiths yn ffigwr adnabyddus yng Nghaerdydd gyda’i lythyrau yn aml yn cael eu cyhoeddi yn y papurau lleol. Teithiodd yn helaeth a darlithiodd ar amrywiaeth eang o bynciau, gan gynnwys hanes meddygaeth yng Nghymru. Bu hefyd yn rhoi cyngor ar ddiet ac roedd yn eiriolwr dros yfed dŵr gyda bwyd i osgoi … effeithiau gwael gwirodydd, hyd yn oed os cânt eu cymryd yn gymedrol, ar y system dreulio. Yn siaradwr Cymraeg ac yn aelod o Gymdeithas y Cymrodorion, mewn blynyddoedd diweddarach bu’n Llywydd Cymdeithas Feddygol Caerdydd a Chymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd.

Mae’r erthygl hon yn seiliedig ar Adroddiadau Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, y gellir dod o hyd iddynt yn Archifau Morgannwg, dan rif cyfeirnod DHC50.  Gellir dod o hyd i gofnodion y Pwyllgor Rheoli ar gyfer y cyfnod hwn yn DHC5-6.

Mae lluniau Philip Rhys Griffiths wedi eu darparu gan Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd. Maent yn adlewyrchu ei ddiddordeb mewn ffotograffiaeth. Roedd yn un o sylfaenwyr Adran Ffotograffiaeth y Gymdeithas a gwasanaethodd fel ei Llywydd yn 1904-05. Gellir dod o hyd i fanylion ei gyfraniad i’r Gymdeithas yn http://www.cardiffnaturalists.org.uk/htmfiles/150th-35.htm

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cwrdd â’r staff: Metron Mary Pratt – Metron gyntaf Ysbyty a Fferyllfa newydd Bro Morgannwg a Sir Fynwy

Dyma’r bumed mewn cyfres o erthyglau am adeilad ac agoriad Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy ym mis Medi 1883. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Er bod cleifion wedi’u symud i wardiau’r ysbyty newydd ym mis Medi 1883, ni agorodd yr ysbyty yn gyfan gwbl tan fis Mai 1884. Y darn olaf yn y jig-so oedd yr wyneb ar Glossop Road lle’r oedd adran y cleifion allanol, ystafelloedd ysgrifennydd yr ysbyty a llety ar gyfer staff nyrsio a meddygol. Bu symud o’r hen ysbyty, a feddiannwyd ers 1837, a chael siâp ar yr ysbyty newydd yn gyfnod caled i’r staff.

Y Metron

Roedd Elizabeth Griffiths yn 33 oed ym 1882 pan ymddiswyddodd o’i swydd fel Metron. Roedd hi’n gyn-Fetron Gynorthwyol yn Ysbyty Brenhinol Bryste a hi oedd y seithfed Metron i wasanaethu yn yr hen ysbyty ers ei agor ym 1837 a bu yn y swydd am ddeng mlynedd. Fodd bynnag, roedd yn bwriadu priodi ac roedd rheolau ysbytai yn mynnu bod y metronau a’r nyrsys naill ai’n ddibriod neu’n weddwon heb ddibynyddion. Gadawodd ym mis Tachwedd gyda rhodd o £10 a daeth Mary Pratt yn ei lle, wedi ei dewis o blith 21 ymgeisydd.

Dywedai manyleb y swydd yn syml bod yn rhaid i ymgeiswyr gael … profiad o waith mewn ysbyty, yn enwedig yn goruchwylio nyrsys a nyrsio, a châi’r ymgeisydd llwyddiannus gyflog o £40 y flwyddyn yn ogystal â bwyd, cyfleusterau golchi a llety am ddim. Roedd Mary Pratt yn un o genhedlaeth newydd o fetronau. Cwblhaodd ei hyfforddiant yn ysgol Nightingale i nyrsys yn Ysbyty Sant Thomas yn Llundain ac, fel pob un a oedd ar brawf, byddai hi wedi cwrdd â Florence Nightingale. O’i phrofiad yn Ysbyty Sant Thomas, cyrhaeddodd yng Nghaerdydd gyda syniadau clir iawn ar nyrsio.

Nyrsys Ysbyty Brenhinol Caerdydd, tua 1910

Ym 1882 roedd 8 nyrs, cogydd a morwyn tŷ yn yr hen ysbyty. Er y cafodd y nyts gyntaf a hyfforddwyd yn Llundain ei phenodi ym 1863, doedd dim llawer o hyfforddiant ffurfiol. Eto o fewn blwyddyn ar ôl i’r ysbyty newydd agor, roedd Metron Pratt wedi sefydlu system ffurfiol o hyfforddi nyrsys newydd ar brawf. Darperid tair darlith yr wythnos a ddarparwyd gan y staff meddygol a dosbarthiadau â chyfarwyddyd ymarferol dan arweiniad y Metron ar gyfer pob un a oedd ar brawf.

Goruchwyliodd y Metron newydd hefyd y cynnydd yn nifer y nyrsys i 21 er mwyn cwrdd ag anghenion ysbyty gyda dros 100 o welyau. Yr un mor arwyddocaol bu recriwtio ceidwad tŷ, 10 ward tŷ a morynion golchi dillad yn ogystal â 2 borthor, gan ryddhau nyrsys rhag nifer o’r tasgau glanhau, sgwrio a chario a fu’n rhan o’r rôl honno yn draddodiadol.

Roedd Mary Pratt yn dipyn o rym. Mae cofnodion Pwyllgor Rheoli’r Ysbyty yn cyfeirio’n aml at yr achosion a gyflwynodd o blaid newid a gwella. Ymladdodd frwydr gyson yn erbyn y pwyllgor i wella hyfforddiant a llety i nyrsys, newid yr oriau ymweld a chau’r rhodfa agored o’r bloc gweinyddol i’r wardiau amgaeedig. Bu’n llwyddiannus ar destun y materion uchod ond methodd yn rhai o’i hymdrechion eraill. Gwrthododd y pwyllgor ei chais am ddillad gwely newydd a phenderfynu derbyn blancedi a gobenyddion o long a oedd wedi’i angori yng Nghaerdydd. Er bod y llong wedi adrodd sawl achos o teiffoid, derbyniwyd y dillad gwely ar y ddealltwriaeth y byddai’n cael ei olchi cyn ei ddefnyddio.

Mae’r ffaith bod Mary Pratt wedi llwyddo i godi ei chyflog o £40 i £85 y flwyddyn yn ystod ei chyfnod 6 blynedd fel Metron yn dweud llawer wrthym am ei gwerth i’r ysbyty.  Yn Sant Thomas roedd wedi gweld sut y gallai cnewyllyn o nyrsys hyfforddedig a oedd ar gael ar gyfer nyrsio preifat gynyddu incwm. Cyflwynodd yr un cynllun yng Nghaerdydd ac, o fewn pedair blynedd, roedd yn dod â rhwng £250 a £350 y flwyddyn i’r ysbyty. Ar adeg pan oedd incwm blynyddol yr ysbyty yn llai na £4000 roedd hwn yn swm sylweddol. Fel arwydd o’i phŵer bargeinio, cytunodd y Pwyllgor y byddai 10% yn mynd yn chwarterol i’r Metron yn ogystal â’i chyflog blynyddol.

Roedd galw mawr am ddoniau Mary Pratt. Ar ôl cael cynnig swydd Metron yn ysbytai Blackburn a Swydd Derby, gadawodd Gaerdydd ym 1888 i fynd i Derby. Roedd Ysbyty Cyffredinol Swydd Derby mewn cyflwr gwael ac ar fin cael ei ddisodi gan adeilad newydd. Roedd Mary yn rhan o’r tîm rheoli, a gyflwynwyd i’r Frenhines Fictoria ym mis Mai 1891, wrth osod y garreg sylfaen. Yn anffodus aeth yn sâl yn fuan wedyn a bu farw’n ifanc ym mis Gorffennaf yn 49 oed.

Nid oes amheuaeth bod Mary Pratt wedi gwneud ei marc yn ystod ei chwe blynedd yn Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy. Erbyn iddi adael nid Metron fyddai ei holynydd mwyach, ond yn hytrach y Ledi Uwch-arolygydd, yn goruchwylio’r holl faterion yn ymwneud â’r staff nyrsio. Bu Annie Maria Francis yn fetron yn Ysbyty Caer. Daeth i’r swydd yng Nghaerdydd yn haf 1888 gyda chyflog blynyddol o £80. Byddai Metron Francis yn goruchwylio’r ysbyty a’r nyrsio preifat. Ni chlywid mwy, fodd bynnag, am y premiwm 10% ar gyfer nyrsio preifat a negododd Mary Pratt.

Mae’r erthygl hon yn seiliedig ar Adroddiadau Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy, y gellir dod o hyd iddynt yn Archifau Morgannwg, dan rif cyfeirnod DHC/48-50.  Gellir dod o hyd i gofnodion y Pwyllgor Rheoli ar gyfer y cyfnod hwn yn DHC/5-6.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Ffarwelio â’r hen a chroesawu’r newydd”: Y Nadolig cyntaf yn Ysbyty a Fferyllfa newydd Morgannwg a Sir Fynwy

Dyma’r pedwerydd o gyfres o erthyglau ar yr adeilad ac agoriad, ym mis Medi 1883, Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, a adwaenir bellach fel Ysbyty Brenhinol Caerdydd. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Bu Noswyl y Nadolig yn ddiwrnod arbennig iawn erioed yn Ysbyty Morgannwg a Sir Fynwy ond roedd 24 Rhagfyr 1883 yn anarferol iawn. Hwn oedd Nadolig cyntaf un yr ysbyty newydd yn Heol Casnewydd, Caerdydd, sef Ysbyty Brenhinol Caerdydd heddiw.

Roedd nifer y cleifion Noswyl Nadolig yn eithaf isel, sef 46.  Er y gwelwyd cynnydd mewn niferoedd ers symud o’r hen ysbyty ym mis Medi, cafodd sawl un caniatâd i fwynhau’r Ŵyl gyda’u teuluoedd. Yn ogystal, nid oedd yr ysbyty yn hollol lawn gan fod staff nyrsio a feddygol yn byw ar rhai o’r wardiau, yn aros tan gwblhau adeiladu’r prif bloc ar Heol Glossop.  Byddai pum mis eto erbyn y câi’r adeilad ei gwblhau ym mis Mai 1884, gyda’i wyneb blaen crand ar Glossop Road a thiroedd ar gynllun prif arddwr Arglwydd Bute, Andrew Pettigrew.

Ar Noswyl y Nadolig, daeth y cleifion a’r staff at ei gilydd yn Ward Tredegar i gael croeso gan Faer Caerdydd, Mr R Bird, ac aelodau pwyllgor rheoli’r ysbyty.  Canolbwynt yr addurniadau oedd coeden Nadolig mawr wedi ei addurno’n hael a’u hamgylchu ag anrhegion.  Yn ogystal, roedd y staff nyrsio wedi rhoi addurniadau ar hyd waliau’r wardiau.  Gorchuddiwyd barrau’r grisiau a chelyn a goleuwyd a chynteddau a llusernau papur.  Y cyffyrddiad olaf oedd sgrin wedi ei frodio a’r geiriau The Compliments of the Season.

Cafwyd adloniant gan Miss Anita Strina, merch siopwr o Gaerdydd, a ganodd a chanu’r delyn. Cafwyd rhagor o ganeuon gan Philip Rhys Griffiths, llawfeddyg yr ysbyty a George Coleman, ysgrifennydd yr ysbyty. Yna, dan oruchwyliaeth y Matron, Miss Pratt, gwahoddwyd y cleifion i dynnu raffl ar gyfer yr anrhegion o amgylch y goeden.

Daeth y noson i ben gyda gair o ddiolch gan y Matron i bawb a roddodd anrhegion a chyfraniadau tuag at y goeden. Yn ei dro, diolchodd Mr Griffiths yntau i Miss Pratt a’r nyrsys am eu gwaith yn cynnal noson a fu’n achlysur mor arbennig. Drannoeth, ddiwrnod y Nadolig, wedi gwasanaeth boreol gan glerigwr lleol, cafwyd cinio o gig eidion rhost a phwdin eirion, ac eithrio i’r rhai a fu’n ddigon anffodus i orfod cadw at ‘ymborth arbennig’ oherwydd eu triniaeth!

Yn Adroddiad Blynyddol yr Ysbyty ar gyfer 1883 ceir rhestr o‘r anrhegion derbyniwyd gan y cleifion y Nadolig cyntaf yna.

Mae’n cynnwys teganau, tri crêt o orennau, cracers, ffrwythau, cnau, bisgedi, nwyddau ffansi, dillad cynnes, llyfrau lloffion, papurau darlunedig, pâr o esgidiau, parsel o lyfrau’r Nadolig, hancesi poced, llythyrau Nadolig a basged o ffrwythau.  Cyflwynwyd un crêt o orennau gan Robert Bird ac, mewn pob achos, mae’r adroddiad yn nodi enw’r person neu’r teulu a rhoddodd yr anrhegion.  Yn ogystal, enwyd y rheini a gyfrannodd at gost y goeden Nadolig.

Mae hyn yn cyfleu llawer am yr Ysbyty yn y cyfnod yma.  Roedd yr adeilad a’r gwasanaethau yn hollol ddibynnol ar gyfraniadau gwirfoddol.  Roedd hi’n bwysig, felly, i gydnabod y sawl cyfrannodd.

Mae cyfrifon yr Ysbyty ar gyfer 1883 yn dangos cyfanswm elw o £3,479.  Daeth £1,303 o’r cyfanswm o danysgrifiadau – unigolion, teuluoedd a chwmnïau a chyfrannodd yn wirfoddol at gostau cynnal yr Ysbyty.  Yn ogystal, codwyd £1,067 ar ‘Ddydd Sadwrn yr Ysbyty’ a ‘Dydd Sul yr Ysbyty’ – dyddiau pan gafwyd casgliad arbennig at yr Ysbyty o fewn eglwysi a busnesau ar hyd a lled de Cymru.  Daeth y gweddyll o gymynroddion, buddsoddiadau a man-gyfraniadau gan gynnwys bocsys casglu yn theatrau a thafarndai.

Mae’n glir fod pob un geiniog o bwys.  Ym 1883 roedd y cyfraniadau yn cynnwys £5 5s a gasglwyd yn Syrcas Tayleure’s ar Heol y Porth, 6s 6d o focs casglu yn y Market Tavern a 5s 2d a gofnodwyd fel “arian a ddarganfuwyd ar glaf”.  Yn ogystal, defnyddiwyd elw o gyngerdd gan fand y ‘73rd Highlanders’ yn sied Rheilffordd Bro Taf yn y Waun Ddyfal, i osod ‘cyfathrebiadau teleffonig’ rhwng y wardiau a’r bloc gweinyddol.

Efallai roedd Philip Rhys Griffiths wedi ymgolli ychydig yn ystod dathliadau Noswyl Nadolig. Naw diwrnod ynghynt fe geisiodd, heb lwyddiant, i achub bywyd dyn wedi ei drywanu.  Arestiwyd dau dan amheuaeth o’r drosedd ac roedd disgwyl i Griffiths ymddangos o flaen Llys Heddlu Caerdydd ar 28 Rhagfyr i gyflwyno’i thystiolaeth.  Daeth dathliadau’r Nadolig i ben, a dychweliad at y drefn arferol, yn llawer rhy gynnar i staff yr Ysbyty.

Mae Adroddiad Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy ar gyfer 1883 ar gael yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod DHC50.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy: Ysbyty ‘ …mor agos at berffaith ag y gallai fod’

Dyma’r ail o gyfres o erthyglau am yr adeilad a’r agoriad, ym mis Medi 1883, Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, a elwir bellach yn Ysbyty Brenhinol Caerdydd. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Rhyw 8 mis fu ers ôl gosod y garreg goffa ar gyfer cleifion cyntaf yn yr ysbyty newydd. Roedd nifer y cleifion mewnol yn yr hen ysbyty wedi gostwng yn raddol yn ystod mis Medi 1883 er mwyn hwyluso’r trosglwyddo. Erbyn 24^ain Medi dim ond 9 oedd ar ôl, yn bennaf y rhai â thoresgyrn difrifol. Dechreuwyd symud i’r adeilad newydd ar ddydd Iau 20^fed Medi, a châi’r cleifion mewnol eu symud ar y dydd Mawrth canlynol. Oherwydd tywydd gwael, fodd bynnag, bu’n rhaid oedi. Roedd yn ddydd Mercher 26ain cyn cawsant eu trosglwyddo, un ar y tro gan dîm o Gymdeithas Ambiwlans Sant Ioan dan oruchwyliaeth Matron Pratt. Ar gyfer y daith fer ar hyd Heol Casnewydd cafodd pob claf ei roi mewn ‘cert’ ambiwlans y gellid ei ddatgymalu a’i gludo i’r ysbyty.

Datganwyd bod yr ysbyty newydd  …heb ei ail yng Nghymru… ac mor agos at berffaith ag y gallai fod. Ac eto, ym mis Medi, roedd llawer o ardaloedd yn dal i gael eu hadeiladu, gan gynnwys y blaen mawreddog gyda’r tŵr canolog 80 troedfedd. Fodd bynnag, roedd y ddau brif floc o wardiau, y gegin a’r golchdy wedi’u cwblhau. Roedd yn dda o beth bod nifer cychwynnol y cleifion yn isel. Disgwylid i’r staff, gan gynnwys y Llawfeddyg Preswyl, P Rhys Griffiths, Matron Pratt, nyrsys a phorthorion fyw ar y safle. Roedd yn rhaid iddynt hefyd fyw a chysgu yn un o’r wardiau nes bod eu llety, yn y brif adain a oedd yn wynebu Glossop Road, wedi’i orffen.

Nid oedd hyn yn ddrwg i gyd. Roedd y wardiau newydd wedi cael eu dylunio a’u cyfarparu yn unol â’r ysbytai gorau ym Mhrydain ar y pryd.  Roedd dau lawr i bob un o’r ddau floc ward newydd. Ar bob llawr roedd un ward fawr gyda gwelyau ar gyfer 20 claf a thair ward ochr fach. Roedd cegin fechan ac ystafell ddillad hefyd. Er mwyn sicrhau bod y cleifion yn cael digonedd o awyr iach, roedd ystafell ddydd ar un pen i’r ward fawr gyda ffenestri bae mawr y gellid eu hagor yn llydan. Roedd gan gleifion ar y llawr gwaelod fynediad i deras allanol a oedd yn rhedeg ar hyd y ward. Roedd y penseiri’n arbennig o falch o’r trefniadau hylendid, a ddisgrifiwyd fel … tra effeithiol a chyflawn. Yn ymarferol, roedd hyn yn golygu bod hyd at 30 o gleifion yn rhannu dwy ystafell ymolchi yr un â baddon, sinc a thoiled a dau doiled ar wahân.

Yr offer oedd balchder y lle, a osodwyd i sicrhau bod y wardiau’n cael eu cadw’n gynnes. Bron heb os, y stof Saxon Snell Thermhydric oedd hon, a ddefnyddid mewn ysbytai, ysgolion ac eglwysi ar draws y wlad. Golwg fel bocs teils mawr oedd arni ac roedd yng nghanol y ward i ddal tân glo. Roedd y stof yn cynhesu cyfres o bibellau dŵr poeth haearn a fyddai’n gwresogi aer a gâi ei gludo o amgylch y ward trwy bibellau. Gelwid y system ‘aer cynnes’ chwyldroadol hon …y system wresogi ddiweddaraf a’r orau wedi’i dilysu, ac mae’n eithaf siŵr bod y staff a’r cleifion yn ei chroesawu wrth i fisoedd y gaeaf agosáu. Tynnwyd y ffotograff isod o ward yr ysbyty yn hwyrach o lawer na 1883 ond mae’n rhoi argraff dda o sut y byddai’r ward newydd wedi edrych.

Byddai’r staff wedi bod yn llai bodlon ar y llwybr i’r wardiau o floc y gegin. Er bod gan y llwybr do, roedd yr ochrau’n agored i’r elfennau ac ychydig fyddai wedi loetran yno ar ddiwrnodau oer neu lawog. Mewn modd tebyg roedd gan y tŷ golchi a thrwsio dillad… yr offer gorau ar gyfer golchi a thrwsio llieiniau’r sefydliad cyfan, mewn adeilad ar wahân a oedd y tu hwnt i’r blociau ward. Dim ond ar ôl nifer o gwynion i’r llywodraethwyr gan Matron Platt y cytunwyd y dylid gorchuddio’r llwybr.

Felly pam rhuthrwyd i symud i’r ysbyty newydd? Y gwir oedd bod cyllid yr ysbyty yn aml mewn trafferthion. Dim ond dyddiau cyn y symud cyfarfu’r llywodraethwyr  i drafod sut bydden nhw’n dod o hyd i’r £6,000 roedd ei angen eto i dalu am yr ysbyty newydd a’r offer. Roedd y cynnig o £400 y flwyddyn ar gyfer rhoi Coleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy yn yr hen ysbyty i gartrefu yn rhy dda i’w wrthod. Fodd bynnag, daeth y cynnig ag amodau. Roedd angen yr adeilad ar y brifysgol erbyn 29^ain Medi er mwyn gallu gwneud gwaith trosi ar gyfer tymor yr hydref. Dyna pam symudwyd yn sydyn i’r adeilad newydd.

Er gwaethaf yr anawsterau, cyn bo hir roedd gwaith yn mynd rhagddo fel yr arfer yn yr ysbyty newydd. Mae’n bosibl mai’r ‘argyfwng’ cyntaf oedd … bachgen bach o’r enw Gibbon roedd ei gefn wedi ei gymriwio yn ddifrifol ar ôl cael ei ddal mewn peirianwaith mewn ffatri fisgedi. Fel arall, gwyddom fod John Roberts wedi cael ei dderbyn 3 diwrnod yn unig ar ôl y symud i’r ysbyty newydd. Labrwr mewn gwaith saim ar y dociau oedd e, cafodd ei daro gan injan wrth dynnu berfa ar draws rheilffordd. Yn wyrthiol, er ei fod yn gleisiau a briwiau i gyd, ni chafodd ei anafu’n ddifrifol. Roedd y ddau achos yn dangos y peryglon mewn  gweithle’r 19^eg ganrif a’r heriau a oedd yn wynebu’r ysbyty newydd.

Mae Archifau Morgannwg yn cadw cofnodion Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy. Ar gyfer yr adroddiadau blynyddol a luniwyd gan bwyllgor rheoli’r ysbyty o 1837 i 1885 gweler DHC/48-50. Ar gyfer cofnodion Is-bwyllgor Adeilad yr Ysbyty Newydd, gweler DHC/44. Mae’r ffotograff o ward yr ysbyty yn DHC/107/2.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cynnig arbennig, a gosod y Garreg Goffa ar gyfer Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, 30 Ionawr 1883

Dyma’r ail o gyfres o erthyglau ar yr adeilad ac agoriad, ym mis Medi 1883, Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, a adwaenir bellach fel Ysbyty Brenhinol Caerdydd. Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Ym 1880 ymddengys nad oedd gobaith y byddai digon o gyllid yn cael ei godi i adeiladu ysbyty newydd yr oedd mawr ei angen yng Nghaerdydd. Newidiodd y sefyllfa, fodd bynnag, ar noswyl Nadolig, pan gafwyd y llythyr canlynol:

I have much pleasure in informing you that the Marquis of Bute has instructed me to intimate to you, as the Secretary of the New Building Committee, that his Lordship will make the necessary arrangements for presenting to the Infirmary Committee the freehold site proposed for the new building.

[Llythyr gan Thomas Lewis, Ystâd Bute at Dr Alfred Sheen, Ysgrifennydd Pwyllgor yr Adeilad Newydd, 24 Rhagfyr 1880 (DD/HC/44)]

Ni allai Alfred Sheen fod wedi derbyn anrheg Nadolig gwell. Roedd yr ateb a anfonwyd yn syth ar ôl y Nadolig, ar y 27ain, yn diolch i’r Ardalydd am ei …anrheg haelionus a fyddai’n ….cael gwared ar unrhyw amheuaeth a allai fod wedi bodoli ym meddwl rhai ohonom ni o ran ymarferoldeb y project. Roedd y tir dan sylw yn gorwedd ar gornel Heol Casnewydd a Glossop Road, sef safle Ysbyty Brenhinol Caerdydd ar hyn o bryd.  Fe’i hadwaenir bryd hynny fel Longcross Common. Fe’i gwelwyd ers tro fel y safle a ffefrir ar gyfer yr ysbyty, gyda digon o le i ehangu ymhellach yn nes ymlaen. Roedd ganddo werth amcangyfrifedig o £10,000 ac er bod y teulu Bute wedi cynnig ei ryddhau am £5000, roedd y pris yn dal y tu hwnt i gyrraedd y Pwyllgor.

Cafodd y cynnig ei ddiwygio’n ddiweddarach i brydles hirdymor am rent enwol ond o’r adeg hon rhoddwyd hwb newydd i’r project. Comisiynwyd cynlluniau gan y Penseiri James, Seward a Thomas o Gaerdydd, ac fe’u gwnaed ar gael i’w harchwilio gan y cyhoedd yn Neuadd y Dref ym mis Awst 1881. Bum mis yn ddiweddarach, ar 30 Ionawr 1882, ar ôl sawl rownd o dendrau, penodwyd adeiladwr lleol, Clarke Burton, i adeiladu’r ysbyty am gost o £22,978. Gofynnwyd i Burton ddechrau “ar unwaith” a chwblhau’r gwaith ymhen 20 mis.

Gwnaed cynnydd da. Bron yn union flwyddyn yn ddiweddarach, ar ddydd Mawrth 30 Ionawr 1883, dydd Mawrth, ar brynhawn oer a gwlyb iawn, wynebodd yr Ardalydd Bute y cesair a’r glaw i gyflwyno araith o blatfform a godwyd ar safle sef mynedfa Ysbyty Brenhinol Caerdydd bellach.  Disgwyliwyd torf fawr ac roedd y prif gwnstabl wedi amgylchynu’r platfform gyda heddweision. Roedd y tywydd, fodd bynnag, yn golygu bod y dorf, er yn fawr, yn llai na’r disgwyl.

Heb os, roedd llawer o’r rhai a oedd yn bresennol yn canolbwyntio ar y gwyliau a gyhoeddwyd ar gyfer y diwrnod wedyn pan fyddai’r Ardalydd yn torri’r dywarchen gyntaf ar gyfer y Doc newydd a fyddai’n cael ei adeiladu yng Nghaerdydd am gost o hanner miliwn o bunnoedd. Felly, er gwaethaf yr adloniant a ddarparwyd gan y band o ddatodiad Penarth o’r Artillery Volunteers, adroddodd un papur newydd fod nifer o’r areithiau y diwrnod hwnnw wedi’u … clywed gyda pheth diffyg amynedd gan dorf sy’n dioddef o … draed oer a thrwynau glas.

Fodd bynnag, cafodd yr Ardalydd Bute dderbyniad da oherwydd ei fod yn ddiwrnod pwysig gan iddo osod carreg goffa i ysbyty a fferyllfa newydd Bro Morgannwg a Sir Fynwy a fyddai, ar ôl eu cwblhau, yn gwasanaethu De Cymru am dros 130 o flynyddoedd. Yn gyfnewid, cyflwynwyd trywel arian wedi’i arysgrifio gyda handlen ifori a chyfres o frasluniau o’r ysbyty newydd wedi eu rhwymo mewn llyfr â lledr Moroco. Mae’n debygol bod y llyfr yn cynnwys braslun o flaen yr adeilad newydd sy’n wynebu Glossop Road a oedd yn ymddangos ar dudalennau Illustrated London News y mis canlynol ar 10 Chwefror 1883.

Er gwaethaf y cynnydd a wnaed, roedd y gronfa adeiladu yn dal i fod yn brin o’r arian yr oedd ei angen ar gyfer yr ysbyty newydd. Ar ddiwedd y seremoni gosododd yr Ardalydd £1000 ar y garreg Goffa fel her i eraill. O bosibl wedi eu hannog gan yr addewid y byddai ward yn cael ei henwi ar eu hôl wrth roi £1,000, roedd enwau’r bobl a gymerodd her yr Ardalydd Bute yn edrych fel rhestr o ‘bwy yw’r cyfoethog a’r dylanwadol’ yn ne Cymru ar y pryd, gan gynnwys Tredegar, Windsor, Cory, Crawshay, Aberdare, Insole, Mackintosh a Dunraven.

Os ewch i ymweld ag Ysbyty Brenhinol Caerdydd, gallwch weld y garreg a osodwyd ar y prynhawn oer a gwlyb hwnnw yn 1883. Bydd angen i chi edrych yn ofalus. Mae ar lefel y ddaear ar ochr chwith y drws wrth y brif fynedfa. Ar yr ochr dde fe welwch garreg debyg yn coffáu’r cyfraniad a wnaed i’r ysbyty cyntaf gan Daniel Jones. Adroddwyd bod cynhwysydd gyda darnau arian, papurau lleol a disgrifiad o’r safle wedi ei gladdu o dan y garreg a osodwyd gan yr Ardalydd. Mae’n bosibl ei fod yn dal yno heddiw.

Cedwir braslun o’r Ardalydd Bute, yn gosod y garreg goffa yn yr ‘Illustrated London News’ ar 10 Chwefror 1883, yn Archifau Morgannwg, dan gyfeirnod DXGC147/28. Mae’r trawsgrifiad o lythyr gan asiant yr Ardalydd Bute dyddiedig 24 Rhagfyr 1880 yng nghofnodion yr is-bwyllgor adeiladu ar 27 Rhagfyr 1880, cyfeirnod DHC/44.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ysbyty Newydd i Gaerdydd: ‘Gadewch i ni i gyd wneud yr hyn a allwn tuag at yr achos mawr a haeddiannol hwn’

Mae Ysbyty Brenhinol Caerdydd ar Heol Casnewydd yn dirnod pwysig ar nenlinell y ddinas, yn adnabyddus i drigolion a llawer o ymwelwyr â’r ddinas. Yr hyn sy’n llai hysbys yw mai’r Ysbyty a agorwyd ar y safle hwn ym mis Medi 1883 oedd yr ail ysbyty i gael ei chodi ar Heol Casnewydd.

Dyma’r gyntaf mewn cyfres o erthyglau am yr adeilad ac agoriad yr Ysbyty a oedd gyda’r mwyaf modern o’i bath ym 1883. Mae’n cyfeirio at gofnodion, cynlluniau a ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg er mwyn olrhain dyddiau cynnar ysbyty a adeiladwyd i ddarparu gofal i’r miloedd a ddenwyd i dde Cymru yn ail hanner y G19 gan gyfleoedd yn y diwydiannau haearn, glo a llongau.

Darlun arfaethedig o’r Ysbyty, 1837 (DV74/8)

Cynllun arfaethedig o’r Ysbyty, 1837 (DV74/7)

Roedd yr ysbyty cyntaf, a elwid yn Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy, wedi agor ym mis Ionawr 1837 ar safle ar Heol Casnewydd sydd bellach yn cael ei defnyddio gan Ysgol Beirianneg Prifysgol Caerdydd. Fe’i hadeiladwyd i ddarparu “gofal i’r tlawd haeddiannol” ar adeg cyn bod arian cyhoeddus ar gyfer ysbytai. Gallai’r ysbyty alw ar wasanaethau meddyg a 2 lawfeddyg. Fodd bynnag, roedd y staff cyflogedig wedi eu cyfyngu i Lawfeddyg yr Ysbyty, Metron, un nyrs, porthor a morwyn. Ynghyd â chyfleusterau ar gyfer gofal cleifion allanol, roedd gan yr ysbyty newydd 20 o welyau ar gyfer y rhai a dderbyniwyd i gael triniaeth. Serch hynny, er ei fod yn gymedrol o ran maint, roedd adeiladu a chynnal a chadw cyfleuster o’r fath yn her enfawr gan fod yr ysbyty yn gwbl ddibynnol ar roddion a thanysgrifiadau blynyddol.

Adroddiad Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy ar gyfer y flwyddyn yn diweddu Rhagfyr 1837 (DHC48)

Roedd llawer yn ddyledus i un dyn, Daniel Jones, cyfreithiwr, o Gastell Bewpyr. Rhoddodd Jones £3,425, swm aruthrol ar y pryd, i ariannu adeiladu’r ysbyty cyntaf. Roedd y portico uwchben y prif ddrws yn cydnabod ei gyfraniad gyda’r arysgrifiad: ‘Codwyd yr ysbyty ar draul Daniel Jones o Fewpyr yn unig’. Er bod llawer o’r arian oedd ei angen ar gyfer cynnal a chadw a rhedeg yr ysbyty wedi dod gan nifer o ffigurau adnabyddus, gan gynnwys yr Ardalydd Bute, rhoddodd pobl y de hefyd yn hael flwyddyn ar ôl blwyddyn am ‘eu hysbyty’.

O’r cychwyn cyntaf roedd yr ysbyty newydd ymhell o fod yn berffaith. Ym 1843, dim ond 6 mlynedd ar ôl ei chodi, cwynodd y Pwyllgor Rheoli fod yr adeilad yn dioddef o:

…damp walls, smoky chimneys, dry rot in the skirting boards, imperfect pipes … and inadequate drainage.

Ym 1873, er bod y cysylltiadau â’r carthffosydd lleol wedi’u gwella, arweiniodd achosion o glefyd y gafod at gau dros dro er mwyn gallu glanhau, gyda chleifion yn cael eu cadw mewn pabell y tu ôl i’r adeilad. Er gwaethaf cynnydd yn nifer y gwelyau i 60, erbyn 1876, cytunwyd bod angen ysbyty newydd, mwy a modern a allai ddarparu ar gyfer poblogaeth a oedd wedi cynyddu yn ardal Caerdydd yn unig o 8,000 ym 1831 i 71,000 ym 1871.

Lansiwyd yr ymgyrch ar gyfer yr ysbyty newydd gan Esgob Llandaf, Alfed Oliphant, gyda’r geiriau Gadewch inni i gyd wneud yr hyn a allwn tuag at yr achos mawr a haeddiannol hwn. Amcangyfrifwyd y byddai angen £26,000 ar gyfer y gwaith adeiladu yn unig. O ystyried y ddibyniaeth ar roddion a thanysgrifiad cyhoeddus nid oedd hon yn dasg hawdd. Erbyn hyn roedd gan y clafdy dros 500 o danysgrifwyr blynyddol, weithiau cwmnïau a theuluoedd adnabyddus, ond yn aml pobl o bob rhan o’r ddwy sir, llawer ohonynt ddim ond yn gallu fforddio £1 y flwyddyn ac weithiau llai. Yn ogystal, cafwyd rhoddion drwy flychau casglu mewn tafarndai, clybiau a theatrau lleol, gan gynnwys Tafarn y Rummer, Clwb Gweithwyr y Maendy a’r Theatre Royal. Daeth arian hefyd o’r elw o arddangosfeydd a chyngherddau yn ogystal â rhoddion gan gleifion diolchgar. Fodd bynnag, efallai mai’r agwedd fwyaf trawiadol oedd y bu eglwysi’n gwneud casgliad arbennig i’r ysbyty uwaith y flwyddyn ers 1873 ar ‘Sul yr ysbyty’. Yn ogystal, gwnâi busnesau bach a mawr gasgliad yn y gweithle yn flynyddol ar ‘ddydd Sadwrn yr ysbyty’.

Serch hynny, mae cofnodion yr Is-bwyllgor Adeiladu a oedd yn gyfrifol am godi’r cyllid yn dangos yn union faint o dasg oedd codi digon o arian i dalu’r costau rhedeg blynyddol ac adeiladu ysbyty newydd. Cymaint felly fel y gollyngwyd y cynlluniau ar gyfer capel yn y cynigion cychwynnol a chwtogwyd nifer y gwelyau i 100, gyda’r posibilrwydd o ehangu i 200 yn ddiweddarach. Eto i gyd, daeth y pwyllgor i’r casgliad, ar 16 Gorffennaf 1878, ddwy flynedd ar ôl dechrau’r ymgyrch, bod:

…no prospect of success at present… and that …the project was becoming daily more unpopular with the townspeople.

Llawer yn cael ei feio ar ddirwasgiad masnachol a oedd wedi gostwng cyflogau a rhoddion. Ymddangosai fod popeth wedi ei golli a gohiriwyd y pwyllgor am ddwy flynedd tan Noswyl Nadolig 1880. Mae’r stori am sut cafodd y prosiect ei atgyfodi yn cael ei hadrodd drwy’r erthygl nesaf yn y gyfres hon.

Mae Archifau Morgannwg yn cadw cofnodion Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy. Ar gyfer cynlluniau o’r ysbyty a agorwyd ym 1837 gweler DV/74/1-9. Ar gyfer yr adroddiadau blynyddol a luniwyd gan bwyllgor rheoli’r ysbyty o 1837 ymlaen gweler DHC/48-50. Am gofnodion Is-bwyllgor Adeilad yr Ysbyty Newydd, gweler DHC/44.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Ffarwelio â’r hen a chroesawu’r newydd” – Y Nadolig cyntaf yn Ysbyty a Fferyllfa newydd Morgannwg a Sir Fynwy.

Bu Noswyl y Nadolig yn ddiwrnod arbennig iawn erioed yn Ysbyty Morgannwg a Sir Fynwy ond roedd 24 Rhagfyr 1883 yn anarferol iawn. Hwn oedd Nadolig cyntaf un yr ysbyty newydd yn Heol Casnewydd, Caerdydd, sef Ysbyty Brenhinol Caerdydd heddiw. Daw’r rhestr isod o Adroddiad Blynyddol yr Ysbyty ar gyfer 1883 ac mae’n nodi rhai o’r anrhegion Nadolig a gafwyd gan bobl leol ar gyfer y cleifion.

Toys for children, knitted cuffs, three cases of oranges, crackers, fruits, nuts, biscuits, fancy goods, warm clothing, scrap books, illustrated papers, a pair of shoes, a parcel of Christmas books, handkerchiefs, Christmas letters and basket of fruit.  [Detholiad o Adroddiad Blynyddol Rhif 47 Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy, t.11 (DHC/50)]

Ym mhob achos, printiwyd enw’r rhoddwr yn yr adroddiad blynyddol achos roedd yr ysbyty’n dibynnu’n gyfan gwbl ar roddion. Roedd nifer y cleifion Noswyl Nadolig yn eithaf isel, sef 46 yn yr ysbyty lle roedd digon o le i 120 ar unrhyw adeg. Byddai polisi o ostwng niferoedd yn ystod y cyfnod hwn erioed er mwyn i gymaint o bobl â phosibl allu mwynhau’r Ŵyl gyda’u teuluoedd ac i leihau’r pwysau ar staff yr ysbyty. Roedd y nifer y Nadolig hwn yn is nag arfer oherwydd er bod yr ysbyty wedi agor ar 20 Medi 1883, roedd gwaith adeiladu yn dal i fynd rhagddo ac yn benodol, roedd y llety staff yn dal heb ei godi. O ganlyniad, am dros dri mis, roedd y staff a’r cleifion gyda’i gilydd mewn blociau dau lawr wedi eu codi fel wardiau. Serch hynny, byddai staff yr ysbyty bob tro yn gwneud ymdrech i sicrhau bod y diwrnod yn un arbennig. Yn ganolbwynt, roedd coeden Nadolig fawr wedi ei haddurno a thwmpath o anrhegion o’i hamgylch. Yn ogystal, roedd y staff nyrsio wedi rhoi addurniadau ar hyd waliau’r wardiau ac ar hyd y grisiau a’r coridorau a oedd yn eu cysylltu.

Ar Noswyl y Nadolig, daeth y cleifion a’r staff at ei gilydd yn Ward Tredegar i gael croeso gan Faer Caerdydd, Mr R Bird, ac aelodau pwyllgor rheoli’r ysbyty. Cafwyd adloniant gan Miss Anita Strina, merch siopwr o Gaerdydd, a ganodd a chanu’r delyn. Cafwyd rhagor o ganeuon gan P Rhys Griffiths, llawfeddyg yr ysbyty a Mr Coleman, ysgrifennydd yr ysbyty. Yna, dan oruchwyliaeth y Matron, Miss Pratt, gwahoddwyd y cleifion i dynnu raffl ar gyfer yr anrhegion o amgylch y goeden. Daeth y noson i ben gyda gair o ddiolch gan y Matron, i bawb a roddodd anrhegion a chyfraniadau tuag at y goeden. Yn ei dro, diolchodd Mr Griffiths yntau i Miss Pratt a’r nyrsys am eu gwaith yn cynnal noson a fu’n achlysur mor arbennig. Drannoeth, ddiwrnod y Nadolig, wedi gwasanaeth boreol gan glerigwr lleol, cafwyd cinio o gig eidion rhost a phwdin eirion, ac eithrio i’r rhai a fu’n ddigon anffodus i orfod cadw at ‘ymborth arbennig’ oherwydd eu triniaeth!

Gan mai hwn fu’r Nadolig cyntaf yn yr adeilad newydd, roedd yn achlysur arbennig iawn er gwaethaf yr anawsterau oherwydd y gwaith adeiladu. Efallai’n wir mai’r angen am ysbyty newydd a mwy fu’r rheswm am symud i’r adeiladau newydd yn fuan ym mis Medi. Fodd bynnag, does dim os y bu’r incwm o £400 y flwyddyn a ddeuai o rentu’r hen adeilad ysbyty i Goleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy o dymor yr hydref 1883 yn ffactor!  Fyddai hi ddim yr adeg fwyaf cyfforddus, a byddai pum mis eto erbyn y câi’r adeilad ei gwblhau ym mis Mai 1884, gyda’i wyneb blaen crand ar Glossop Road a thiroedd ar gynllun prif arddwr Arglwydd Bute, Andrew Pettigrew.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg